Pompey

Pompey (lotincha: Pompeii, italyancha: Pompei, grekcha: Πομπηία) — Neapol yaqinidagi, Kampaniya hududidagi qadimgi Rim shahri, eramizning 79 -yilida Vezuviy togʻidan vulqon otilishi natijasida kul qatlami ostiga qolib ketdi. Hozirgi kunda Pompey shahri ochiq osmon ostidagi muzey sifatida, YuNESKOning Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan.

Oxirgi qazishmalar shuni koʻrsatdiki, miloddan avvalgi 1-ming yillikda hozirgi Nola shahri yaqinida aholi punkti boʻlgan^[1]. Yangi aholi punkti boʻlgan Pompeyga - miloddan avvalgi VI asrda oskanlar tomonidan asos solingan. Gerkules tomonidan Pompey va Gerkulaneum shaharlariga asos solingani haqidagi afsona bor. Afsonaga koʻra, u gigant Gerionni magʻlub etib, Pompey shaxaridan tantanali ravishda oʻtib ketgan.

Shaharning dastlabki tarixi haqida kam maʼlumot mavjud. Omon qolgan manbalarda yunonlar va etrusklar oʻrtasidagi toʻqnashuvlar haqida koʻp gapiriladi. Bir muncha vaqt Pompey miloddan avvalgi VI asr oxiridan etrusklarning taʼsiri ostida boʻlgan va Kapua boshchiligidagi shaharlar ittifoqining bir qismi edi. Shu bilan birga, miloddan avvalgi 525-yilda, Yunon xudolari sharafiga Dorik ibodatxonasi qurilgan. Miloddan avvalgi 474-yilda Kitada, Sirakuzada etrusklar magʻlubiyatga uchraganidan keyin, yunonlar mintaqada yana hukmronlikni qoʻlga kiritdilar. Miloddan avvalgi V asrning 20-yillarida Pompey Kampaniyaning boshqa shaharlari bilan birga samnitlar^[2] tomonidan bosib olingan. Ikkinchi Samnit urushi paytida Samnitlar Rim Respublikasi va Pompey tomonidan miloddan avvalgi 310-yilda magʻlubiyatga uchratildi. Pompey Rimning ittifoqchilaridan biriga aylandi.

Shahar miloddan avvalgi 90-88 yillardagi italiyalik ittifoqdosh shaharlar qoʻzgʻolonida qatnashgan. Bu davrda miloddan avvalgi 89-yilda Sulla tomonidan qoʻlga kiritildi, shundan soʻng u oʻzini-oʻzi boshqarishda cheklandi va Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum deb nomlanib Rim koloniyasiga aylanishiga olib keldi. U Rim va Janubiy Italiyani bogʻlaydigan „Via Appia“ (Via Appia) savdo yoʻlida muhim oʻrin tutgan. Koʻpgina zodagon rimliklarning Pompeyda villalari bor edi. 2000 ga yaqin Rim faxriylari oʻz oilalari bilan shaharning janubi-sharqiy qismidagi toʻsiq bilan oʻralgan katta hududga joylashgani haqida dalillar mavjud.

Tarixchi Tatsit^[3] maʼlumotlariga koʻra, milodiy 59-yilda. Pompey va Nuseria aholisi oʻrtasida qattiq qirgʻin sodir boʻldi. Pompey arenasida gladiatorlar oʻyinlari paytida janjaldan boshlangan mojaro pompeyliklar gʻalaba qozongan urushga aylandi va nuseriyaliklar orasida koʻplab odamlar halok boʻld. Uzoq sud jarayonidan soʻng Senat jinoyatchilarni surgunga joʻnatdi va Pompeydagi oʻyinlarni 10 yilga taqiqladi. Biroq, 62-yilda taqiq bekor qilingan.

Pompeyning kuli kukka sovurilishining boshlanishi milodiy 62-yil 5-fevralda sodir boʻlgan kuchli zilzila edi^[4]. Tatsit yilnomalarida tasvirlangan tabiiy ofat shaharga katta zarar yetkazdi, deyarli barcha binolar u yoki bu darajada zarar koʻrdi. Binolarning koʻpchiligi taʼmirlandi, ammo baʼzilari 79-yilda shahar yoʻq boʻlib ketishigacha turdi^[5].

Vezuviyning otilishi 24-avgust kuni tushdan keyin (boshqa manbalarga koʻra, 24-oktyabrda deyilgan)^[6][7]) taxminan bir kun davom etgani, Pliniy „xatlari“ning saqlanib qolgan baʼzi qoʻlyozmalaridan ma’lumotlar bor^[8]. Bu vulqon otilishi uchta shaharning oʻlimiga olib keldi - Pompey, Gerkulaneum, Stabia va bir nechta kichik qishloqlar va villalar yoʻq boʻldi. Qazishmalar davomida shaharlardagi hamma narsa qotirilgandek saqlanib qolganligi ma’lum boʻldi. Koʻchalar, toʻliq jihozlar bilan jihozlangan uylar, qochishga ulgurmagan odamlar va hayvonlarning qoldiqlari bir necha metr qalinlikdagi kul ostidan topildi. Vulqon otilishining kuchi shunday boʻlganki, undan chiqqan kul hatto Misr va Suriyaga ham uchib borgan.

Pompeyning 20 000 aholisidan 2 000 ga yaqini binolar va koʻchalarda halok boʻldi. Aholining aksariyati falokatdan oldin shaharni tark etgan, ammo oʻliklarning qoldiqlari shahar tashqarisidan ham topilgan. Shuning uchun oʻlganlarning aniq sonini taxmin qilish mumkin emas.Vulqon otilishidan aziyat chekkan odamlarga yordam berish istagi tufayli Vezuviyga kemada yaqinlashmoqchi boʻlgan va olov ichiga tushib qolgan Pliniy Elder ham bor edi.^[9].

Arxitektor Domeniko Fontana 1592-yilda Sarno daryosidan kanal qazish paytida shahar devorining bir qismini topdi. 1689-yilda quduq qurilishi paytida „Pompey“ yozuvi boʻlgan qadimiy binoning xarobalari topilgan. Ammo keyin bu Buyuk hukmdor Pompeyning villasi boʻlib chiqadi.

Qazishmalar 1748-yilda boshlangan. X. Alkubierre topgan shahar Stabiae^[8] ekanligiga dalillar mavjud. Oʻsha paytdagi asosiy qazishmalar Gerkulanumda olib borilgan, Pompeyda faqat uchta joy qazilgan. Alkubierre faqat badiiy qiymatga ega boʻlgan topilmalar bilan qiziqdi, u topilmalarni Portikidagi qirollik muzeyiga yubordi. Boshqa topilmalar yoʻq qilindi. Bu amaliyot bir qator olimlarning noroziligidan keyin toʻxtatildi.

1760—1804-yillarda F. le Vega boshqaruvi ostida qazish ishlari boshqacha tus oldi. Tadqiq qilingan binolar endi qazilgan tuproq bilan qoplanmadi, u shahar tashqarisiga chiqarila boshlandi. Ochiq yodgorliklar qayta tiklandi, muzeyga bormagan topilmalar ommaga tomosha qilish uchun qoldirildi. 1763-yilda haykal poydevoridagi yozuv topilishi bilan kul ostida koʻmilgan shahar Stabiae emas, Pompey ekanligi ma’lum boʻldi. Ayniqsa, faol qazishmalar 1808—1814-yillarda Murat boshchiligida olib borilgan. U boshchiligidagi qazishmalarda Karolin Bonapart muhim rol oʻynagan.

1863-yildan boshlab Juzeppe Fiorelli qazishmalarni boshqargan. 1870-yilda u vulqon kul qatlami ostida koʻmilgan odamlar va hayvonlarning jasadlari, qoldiqlarning chirishi natijasida boʻshliqlar paydo boʻlishini aniqladi. Ushbu boʻshliqlarni gips bilan toʻldirish orqali portlash qurbonlarining oʻlim holat-koʻrinishini tiklash mumkin edi. Uning qoʻl ostida qazishmalar birinchi marta tizimli xususiyatga ega boʻldi. Hozirda Pompey hududining 20-23% ga yaqini qazilmagan xolos^[10].

Rim uylarining devorlari ichkaridan freskalar bilan qoplangan, koʻpincha Pompey, Gerkulanum va Stabiae misolida oʻrganilgan. Nemis olimi Avgust Mau 1882-yilda Pompey freskalarini 4 ta uslubga boʻlishni taklif qildi. Keyinchalik, boshqa yodgorliklarning topilishi bilan bu tasniflash barcha Rim devor rasmlarini qamrab olish uchun kengaytirildi. Bu yerga berilgan tarif Pompey davriga xos:

1. Inklyuziv yoki konstruktiv tasnifada (miloddan avvalgi 150-80 yy) — rustikatsiya (qoʻpol, konveks old yuzasi boʻlgan toshlar bilan devorga yotqizish yoki qoplama) va marmar plitalar bilan qoplashni taqlid qiluvchi bezash bilan tavsiflanadi. Ellinistik sanʼat taʼsiri ostida paydo boʻlgan, koʻpincha yunon rasmlarining reproduksiyalari.
2. Arxitektura uslubi tasnifada (miloddan avvalgi 80 – 14-yillar) — ustunlar, karnizlar, meʼmoriy kompozitsiyalar, landshaftlar silliq devorlarda tasvirlangan boʻlib, masofaga chekinayotgan hajm va makon illyuziyasi yaratilgan. Rasmlarda odamlarning suratlari paydo boʻladi, koʻpincha mifologik mavzularga asoslangan murakkab koʻp figurali kompozitsiyalar yaratiladi.
3. Misrlashgan yoki bezakli tasnifada (eramizning 14-yilidan beri) — yassi bezaklarga oʻtish, uning ramkasida odatda pastoral mavzudagi rasmlar joylashtirilgan.
4. Fantastik yoki istiqbolli tasnifada - ornamental (eramizning 62 yildan beri) — fantastik landshaftlar paydo boʻladi, tasvirlangan arxitektura fizika qonunlariga boʻysunishni toʻxtatib, teatr sahnasidagi sujetlar bilan bezashga oʻtish.

Pompey forumi shaharning siyosiy, iqtisodiy va diniy hayotining markazi edi. Uning asosi 38 metrdan 157 metrgacha boʻlgan maydon boʻlib, Samnit davrida Dor ustunlari boʻlgan ayvon bilan oʻralgan va Rimliklar tomonidan travertin bilan qoplangan. U butun shahar aholisini sigʻdira oldi. Katta maydon bilan kichik maydonlar, turli maqsadlar uchun koʻplab binolar bilan oʻralgan edi.

Bazilika forumning janubida joylashgan va unga beshta kirish joyi boʻlgan qoʻshaloq ayvon bilan ochiladi. Miloddan avvalgi 120-78-yillarda qurilgan. Oʻlchamlari 25 metrdan 55 metr gacha, uning markaziy qismi peristil boʻlib, diametri 1,10 metr va balandligi taxminan 10 metr boʻlgan 28 ta Korinf ustunlari bilan oʻralgan. Dastlab u yopiq bozor boʻlib xizmat qilgan, eramizning boshlanishi bilan u sud binosiga aylangan. Shu bilan birga, bazilika qaʼrida ikki qavatli „tribunal“ qurilgan boʻlib, uning bir qismi hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Bazilika devorlari ichkaridan ikki qavatli yarim ustunlar bilan bezatilgan. Devorlarda juda koʻp graffitilar qoplangan, ulardan birida shunday yozuv bor edi: “Ey devor, shuncha yozuvlarko’rib haligacha qanday qulab tushmading, hayronman”.

Forumning janubiy qismida uchta kichik bino bor. Har birining ichida devorlari marmar bilan qoplangan va haykallar bilan bezatilgan boʻshliqlar va zal bor edi. Gʻarbiy bino ikkita aedillar uchun, sharqiy bino shaharni boshqargan duumvirlar uchun moʻljallangan edi. Markaziy shahar munitsipal kengashning qarorgohi boʻlib xizmat qilgan (Ordo Decurionum).

Komitiya (ovoz berish joyi) bazilika roʻparasida joylashgan edi.

Tiberiy davrida (milodiy 14-37yy) ruhoniy Evmaxiya tomonidan qurilgan. Pompey iqtisodiyotining asosini tashkil etgan fullonlar (fullers), toʻquvchi va boʻyoqchilar jamoasi uchun qurib bitkazilgan. Bino oʻlchamlari boʻyicha bazilikadan kam emas edi, unda omborlar joylashgan va mato savdo qilingan. Binoning uzoq devorida Liviya, Tiberius va Drusus haykallari boʻlgan uchta apsis bor. Bino orqasida Evmaxiyaning oʻzining (hozirda Neapol muzeyida) haykali bor edi.

Daho Vespasianga bagʻishlangan kichik maʼbad, uning kirish eshigi toʻrtta ustunli portiko bilan bezatilgan. Ikki zinapoya podiumning yon tomonlarida imperator haykali oʻrnatilgan, kirish eshigiga olib borardi. Maʼbad oldida buqani qurbon qilish marosimi tasvirlangan releflar bilan bezatilgan qurbonlik uchun maxsus moslama joylashgan. Baʼzi tadqiqotchilar maʼbad dastlab Avgustga, keyin ketma-ket oʻsha paytda hukmronlik qilgan har bir imperatorga va nihoyat Vespasianga bagʻishlangan deb hisoblashadi.

Miloddan avvalgi 62-yilgi zilziladan keyin qurilgan (boshqa versiyaga koʻra, u ilgari mavjud boʻlgan, ammo u imperatorga sigʻinishga bagʻishlangan). U 18x21 m maydonni egallaydi. Bir nechta boʻshliqlarda lares haykallari, markazda - qurbonlik uchun maxsus moslama bor edi.

Masellum - yopiq oziq-ovqat bozori. U oʻlchami 37 metrdan 27 metrgacha boʻlgan kvadratdan iborat boʻlib, uning markazida konussimon tomni koʻtarib turuvchi 12 ta ustunli rotundan iborat boʻlib, uning ostida tirik baliqlar uchun hovuz boʻlgan. Maydon atrofida kichik doʻkonlar joylashgan edi. Masellumning chuqurligida uchta katta zal bor, markaziy qismida Avgust Oktaviyaning singlisi va uning oʻgʻli Mark Klavdiy Marselus haykallari joylashgan, yon tomonlarida baliq va goʻsht sotilgan.

Pompeyning asosiy ibodatxonasi forumning shimoliy tomonining markazida joylashgan edi. Miloddan avvalgi 150-yilda qurilgan. Yon tomonlarda ustunlar bilan bezatilgan va chuqurlikda uchta boʻshliqda Sulla davridan (miloddan avvalgi 80-yillar)qolgan Yupiter haykali joylashgan boʻlib, undan faqat boshi saqlanib qolgan. Yertoʻlalarda xazina sandigʻi bor edi. Maʼbad 62-yilda zilzila paytida qattiq shikastlangan.

Uchburchak shakldagi forumdagi Dorik ibodatxonasi bilan bir qatorda, bu Pompeyning eng qadimgi ibodatxonasidir. Baʼzi meʼmoriy tafsilotlar uni miloddan avvalgi 575-550-yillarga toʻgʻrilash imkonini beradi. Taxminlarga koʻra, miloddan avvalgi II asrda qayta qurildi, ammo u yunon meʼmorchiligining oʻziga xos xususiyatini saqlab qoldi.

U Tiberiy archasidan shimoli-gʻarbga choʻzilgan Forum koʻchasining oxirida joylashgan. Duumvir Mark Tulliusning oʻz yerida 4 ta Korinf ustunli jabhasi boʻlgan kichik ibodatxona qurilgan. Maʼbad ichida Avgust, uning oila aʼzolari va ehtimol Tulliusning oʻzi haykallari uchun qoldirgan bir nechta boʻshliqlar mavjud.

Yupiter ibodatxonasining janubi-gʻarbida jamoat hojatxonalari, don savdosi uchun omborlar (hozir ularda arxeologik topilmalar mavjud) va tarozixonasi - Rim oʻlchov birliklari etalonlari saqlanadigan joy boʻlib, unga qarshi savdogarlar tomonidan ishlatiladigan oʻlchov birliklari bor.

Maydonda miloddan avvalgi VI asrga oid yunon ibodatxonasi joylashgan. (Dorik ibodatxonasi deb ataladigan), shaharning afsonaviy asoschisi Gerkulesga bagʻishlangan. Maʼbadning oʻlchamlari 21 metrdan 28 metrgacha boʻlgan, janub tomondan tor zinapoyalarga olib borilgan. Maʼbadning orqasida quyosh soati bor edi. U har tomondan ustunlar bilan oʻralgan.

Samnit palestra duumvir Vivius Vinicius tomonidan miloddan avvalgi 2-asrning ikkinchi yarmida qurilgan. U uch tomondan ayvon bilan oʻralgan, janub tomonida taqdirlash marosimlari oʻtkaziladigan poydevor, gʻarbiy tomonda yordamchi xonalar qurilgan. Oʻzining kichik oʻlchamlari tufayli, Augusta davriga kelib, u hammani sigʻdira olmadi, shundan keyin Buyuk Palestra qurilgan.

Hovlining markazida, Korinf ustunlari boʻlgan ayvon bilan oʻralgan, baland plintusli miloddan avvalgi 2-asr oxirida Isis ibodatxonasi joylashgan edi. 62-yilgi zilziladan keyin 6 yoshli Popidius Celsinius nomidan otasi Popidius Ampliates tomonidan tiklangan, u oʻgʻlining kelajakdagi siyosiy karyerasiga hissa qoʻshishga umid qilgan.

Ibodatxona miloddan avvalgi III—II asrlarda qurilgan. Zevsga bagʻishlangan, ammo u qayta qurilgan va miloddan avvalgi 80-yillarda Yupiterga sigʻinishga bagʻishlangan. U shakli jihatidan Isis maʼbadi bilan bir xil, ammo chuqurroq ichki maʼbadga ega. Tufdan yasalgan, marmar bilan qoplangan.

Kvadriport (ayvonli kvadrat) spektakl boshlanishidan oldin va tanaffus paytida teatr tomoshabinlari yigʻiladigan joy boʻlib xizmat qilgan. Shaharning shimoliy qismidagi gladiatorlarning kazarmalarini vayron qilgan 62 balli zilziladan soʻng, kazarma uchun kvadriport moslashtirildi. Bu yerda qurol topildi, u hozir Neapol milliy muzeyida saqlanadi.

Shaharning madaniy markaziga aylangan Katta teatr miloddan avvalgi III—II asrlarda qurilgan. Tomoshabinlarning oʻrindiqlarni joylashtirish uchun tabiiy qiyalikdan foydalanishgan. Avgust davrida teatr arxitektor Markus Artorius tomonidan Markus Olkonius Rufus va Markus Olkonius Seler hisobiga yer sathidan yuqori oʻrindiqlar qatorlarini koʻtarib turuvchi ustki tuzilma yaratish orqali kengaytirildi. Natijada, u 5000 tomoshabinni sigʻdira oldi.

Pastki bir necha qatorlar (ima cavea) zodagon fuqarolar uchun ajratilgan. Yon kirishlar ustidagi ikkita balkon, shuningdek, Mark Artorius tomonidan qurilgan - ruhoniylar va spektakl tashkilotchilari uchun sahna 62-yildagi zilzilada vayron boʻlgan.

Odeon tomonidan, miloddan avvalgi 80-yillarda qurilgan. Toʻrt qavatli plitkali tom bilan qoplangan. 4 ta pastki qator yuqoridagi 17 qatordan baland parapet bilan ajratilgan, ulardan chap (sahnaga nisbatan) qismi saqlanib qolgan. Teatr 1500 ga yaqin tomoshabinni sigʻdirar edi, uning sahnasida musiqiy spektakllar va komediyalar boʻlib oʻtdi^[11].

Pompeydagi 20 000 tomoshabinga moʻljallangan amfiteatr miloddan avvalgi 80-yillarda qurilgan. Uning oʻlchami 135x104 metr boʻlib, hozirda eng qadimgi amfiteatr hisoblanadi. Qolganlardan farqi shundaki, unga kirish qismi auditoriyaning yuqori qismida joylashgani, shuningdek, yertoʻlalarning yoʻqligi: gladiatorlar arenaga toʻgʻridan-toʻgʻri koʻchadan koridor orqali kirishgan. Yaradorlar va oʻlganlar ikkinchi yoʻlak orqali olib ketilgan.

Tomoshabinlar uchun joylar (cavea) uch darajaga boʻlingan: birinchi (ima), arenaga eng yaqin, 5 qatorli zinapoyalarni oʻz ichiga olgan va zodagon tomoshabinlar uchun moʻljallangan edi. Ikkinchi daraja 12 qatordan, uchinchisi (summa) 18 qatordan iborat edi. Avgust davridan boshlab oʻzlarining zinapoyalari olib boradigan boshqa joylardan ajratilgan eng yuqori qismi ayollar uchun moʻljallangan.

Grand Palaestra Rim davrida qurilgan, sababi oʻsha davrdagi Samnit Palaestra oʻsib borayotgan shahar ehtiyojlarini qondirmagan. Gimnastika mashqlari va sport tadbirlari uchun moʻljallangan. Bu 130 metrdan 140 metrgacha boʻlgan maydon boʻlib, uch tomondan ion ustunlari boʻlgan ayvon bilan oʻralgan edi. Toʻrtinchi tomon amfiteatrga qaradi, u yerda 62-yildagi zilzila natijasida vayron boʻlgan va opus latericium texnikasi yordamida tiklangan palestraga kirish qismi joylashgan. Markazda gʻarbda 1 metrdan sharqda 3 metrgacha chuqurlikdagi hovuz joylashgan. Janubiy qismida hovuz suvi bilan tozalangan hojatxonalar mavjud. Shimoliy devor 79-yilgi falokat paytida qulab tushdi va arxeologlar tomonidan tiklandi. Ustunlardan birida nasroniy kriptogrammasi topilgan.

Miloddan avvalgi 3-asrda qurilgan shaharning eng katta, eng qadimgi va yaxshi saqlanib qolgan hammomlari boʻlgan^[12]. Yaqin atrofda moy va qum bilan ishqalanish uchun xonalar bor edi. Palestraning devorlari toʻrtinchi uslubda bezatilgan, Zevs, Gerkules va Satir figuralari saqlanib qolgan.

Ayollar vannalarida frigidarium yoʻq edi (yechinish xonasida sovuq suv havzasi bor edi), lekin sauna kabi lakonik bug 'xonasini oʻz ichida bor edi. Vannalar oʻrtasida sovuq, issiq va juda issiq suvli pechkalar bor edi.

Pompeyning eng kichik, ammo eng zoʻr hammomi. Ular asosan shahar aholisi uchun emas, balki shahar mehmonlari uchun moʻljallangan edi. Miloddan avvalgi 1-asrda duumvir Lucius Caesius tomonidan qurilgan. Forum koʻchasidan kirish erkaklar boʻlimining palestrasiga olib borardi.

Milodiy 62-yilgi zilziladan keyin darhol qurilgan. Aammo, 79-yilga kelib, havza tugallanmagan va palestraning portikosi ham boshlanmagan. Suv yetkazib beriladigan quvurlar allaqachon mavjud edi, lekin pechlar hech qachon qurilmagan.

Ular dengiz darvozasidan 100 metr orqada, sunʼiy ayvonda joylashgan edi. Ularning mavqei tufayli ular antik davrda topilgan va talon-toroj qilingan. Ularning qiziqarli xususiyati dengizga qaragan katta derazalardir. Hovuzlar sharsharalar va tog 'gʻorlari, shuningdek, mozaikalar tasvirlangan freskalar bilan bezatilgan.

Shunga qaramay, lupanarius shaharda mavjud edi. U 1862-yilda topilgan va bir necha bor qayta tiklangan.^[13] Bu ikki qavatli bino boʻlib, har bir qavatida beshtadan kabinet (yotoqxona) mavjud. Koridorda shiftga yaqin devorlar pornografik freskalari bilan qoplangan. Pastki qavatdagi kabinalarda tosh karavotlar (matraslar bilan qoplangan) bilan jihozlangan va zodagonlar ishratxonasi edi^[14].

Lupanariyadan tashqari, shaharda fohishalik uchun moʻljallangan kamida 25 ta bir kishilik xona mavjud boʻlib, ular koʻpincha vino doʻkonlari tepasida joylashgan. Pompeydagi ushbu turdagi xizmatlarning narxi 2-8 eshak narxiga teng edi. Ishchilar asosan yunon yoki sharqdan boʻlgan choʻrilar edi.

Pompeyda shaharliklar ehtiyojini toʻliq qondirib, oʻz mahsulotlarini qoʻshni aholi punktlariga eksport qiladigan 34 ta novvoyxona aniqlandi. Eng mashhurlari Popidius Prisca novvoyxonasi va 5 ta qoʻl tegirmonini saqlab qolgan Stabius koʻchasi novvoyxonasidir. Tegirmon toshlarining ikki turi mavjud: biri mahkamlangan konus shaklidagi (meta), ikkinchisi pastki va qopqoqsiz qum soati shaklida (katillus). Yuqori chovgumning boʻshligʻiga don quyilgan va uni qullar yoki hoʻkizlar harakatga keltirgan. Tegirmon toshlari vulkanik jinslardan yasalgan. Koʻpgina novvoyxonalarda non sotish uchun doʻkonlari yoʻq edi, uni yo ommaviy yetkazib berish, uylarga etkazib berish yoki koʻchada sotish yo’lga qo’yilgan.

Shuningdek, Pompeyda garum baliq sousi ishlab chiqarilgan, u boshqa shaharlarga koʻp miqdorda sotilgan. Uni tayyorlash uchun butun bir ustaxona boʻlgan, unda mahsulotni tashish uchun amforalar saqlanib qolgan. Texnologiya quyidagicha edi: suyaklari ajratilgan va pyuresi boʻlgan baliq bir necha hafta davomida tuz (dengiz) suvida saqlangan. Koʻpincha unga koʻkatlar, ziravorlar, sharob qoʻshilgan.

Pompeyda termopoliyalar (oshxonalar) tizimi (jami 89 ta muassasa) ishlab chiqilgan boʻlib, u odamlarni issiq ovqat bilan taʼminlaydi (Pompeydagi koʻplab uylarda oshxona yoʻq edi).

Shahardagi eng muhim hunarmandchilikdan biri jun gazlamalar ishlab chiqarish edi. 13 ta junni qayta ishlash sexi, 7 ta yigirish va toʻquv sexi, 9 ta boʻyash sexi topildi. Ishlab chiqarishning eng muhim bosqichi jun kigizlash boʻlib, u qadimgi Rimda fullonlar (fullonlar) bilan amalga oshirilgan. Texnologiyaning xususiyatlari ularga shaharliklarning kiyimlarini ham yuvish imkonini berdi. Eng mashhuri Pompey toʻliq Stefaniya - ustaxonaga aylantirilgan turar-joy binosi. Merkuriy koʻchasida joylashgan yana bir devorda (Pompeyda jami 18 tasi bor) fullonlarning butun texnologik jarayonini yorituvchi freskalar topildi^[15].

Qadimgi Rim sanʼatining aksariyat asarlarining asl nusxalari (freskalar, mozaikalar) Neapol Milliy arxeologiya muzeyida namoyish etiladi.

Miloddan avvalgi 4-3-asrlarda qurilgan Pompeydagi eng qadimgi turar-joy binolaridan biri. Undan koʻplab jarrohlik asboblari topilganligi sababli shunda nom oldi^[16]. Fasad ohaktosh bloklardan yasalgan.

Toʻrt koʻcha orasidagi boʻshliqni egallagan boy uy - insulu (40 dan 110 m), maydoni 3000 m² - Pompeydagi eng hashamatli uy. Faunlar uyi Kassian oilasiga tegishli edi^[16]. Ushbu uyda Doro III bilan Aleksandr Makedonskiy jangi tasvirlangan mashhur mozaikali yashash xonasi bor edi.

Kichkina, ammo boy bezatilgan uy ozod qilingan savdogarlar Aulus Vettius Konviva va Aulus Vettius Restitutuga tegishli.

Uyning devoridagi graffitdago tasvirlar uyni Neronning ikkinchi xotini Poppeaning qarindoshi Poppea Abitoning egasi deb ataydi.

Vannalar, otxonalar, savdo binolarni oʻz ichiga olgan katta uy (1800 m²). Atrium ov sahnalari va landshaftlar bilan boʻyalgan. Atriumga qaragan yashash xonasida Troyaning qulashi sahnalari mavjud. Peristilning boʻshliqlaridan birida butun uy oʻz nomini olgan Menanderning yaxshi saqlanib qolgan surati mavjud

Uyni 1916—1921-yillarda V. Spinazzola qazib olgan. U oʻz nomini binoning devorlarida joylashgan ikkita saylov shioridan oldi: biri Loreyga, ikkinchisi Tiburtinga ovoz berish degan yozuvlar edi. Uyning egasi Oktavius Kvartio (Octavius Quartio) edi, uning ichida bronza muhri topilgan. Baʼzi tarixchilar uyni „Oktavius Kvartio uyi“ deb atashni afzal koʻrishadi^[17].

Axloqshunosning uyi Lorea Tiburtinning uyi yaqinida joylashgan. Yozgi trikliniumdagi (qorada oq) quyidagi yozuvlar tufayli u shunday nomlangan:

1. Oyogʻingizni toza tuting, choyshabingizni va toʻshagingizni bulgʻamang,
2. Ayollarni hurmat qiling va behayo soʻzlardan saqlaning,
3. Jahl va janjallardan saqlaning.

Qoʻshnisi - zargarga tegishli boʻlgan Pinaria Ceriale uyi. Uni qazish jarayonida yuzdan ortiq qimmatbaho toshlar topilgan.

Bu nisbatan kichik uy edi. Kirish eshigi yonboshi ikkita kabinali va atrium bilan tugaydigan koridorga olib borardi. Atriumning orqasida yana bir nechta xonalar va miloddan avvalgi 1-asrda qurilgan ulkan bogʻ bor edi. Bogʻda Gerkules haykali oʻrnatilgan edi, shu haykaldan butun uy oʻz nomini oldi.U 1953—1954-yillarda qazilgan, ammo faqat 1972—1974-yillarda Merilend universiteti^[18] xodimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida bogʻ atirlar va tutatqi moylari ishlab chiqarilgan oʻsimliklar yetishtirish uchun moʻljallanganligi aniqlangan. Ehtimol, bu yerda gulchambarlar ham qilingan. Ushbu tadqiqotlar natijasida uy ikkinchi nomni oldi - Parfyumeriya uyi.

Pompey devorlarining uzunligi 3220 m, ularning 7 ta darvozasi bor (sakkizinchisining mavjudligi bahsli). Ular butun perimetri boʻylab miloddan avvalgi 6-5-asrlarda qurilgan. Ohaktoshdan yasalgan, ichi tuproq bilan toʻldirilgan. Samnitlar hukmronligi ostida, himoyachilarga devorlarning tepasiga koʻtarilish imkonini beradigan ichki tomondan tepalik qilingan. Miloddan avvalgi III asrda bu qirgʻoq tosh bilan mustahkamlangan. Gerkulan (yoki Tuz) darvozalari Avgust davrida butunlay qayta qurilib, himoya funksiyalarini yoʻqotib, koʻproq uch pogʻonali zafar kamariga oʻxshardi.

Pompey qadim zamonlardan beri suv taʼminoti bilan bogʻliq muammolarni boshdan kechirgan. Er osti suvlari deyarli 39 metr chuqurlikda shahar ostida edi, shuning uchun quduqlar mavjud boʻlsa-da, ularning soni kam edi. Deyarli har bir uyda impluvium - yomgʻir suvini toʻplash uchun hovuzboʻlib, Avgust davrida qurilgan (asosan er osti) suv oʻtkazgichi Pompeyga buloqlardan suv etkazib beradigan suv oʻtkazgichining qurilishi muammoni hal qilishga yordam berdi. Faqat eng boy fuqarolarning uylari suv taʼminotiga ulangan, qolganlari shaharning turli joylarida joylashgan favvoralardan (hozirda 42 tasi topilgan) suv olishgan. Vesuvian darvozasidagi suv omboridan suv shaharga diametri 30 sm boʻlgan uchta qoʻrgʻoshin quvurlari orqali kirdi: birinchisi favvoralar uchun, ikkinchisi termlar uchun, uchinchisi esa xususiy mulkdorlar uchun moʻljallangan. Suv yetishmasligi bilan oxirgi ikkita quvur tiqilib qolishi mumkin edi.

Pompeyda kanalizatsiya tizimi boʻlmaganligi sababli, barcha oqava suvlar toʻgʻridan-toʻgʻri koʻchalarga toʻkilgan, shuning uchun piyodalar yoʻlaklari koʻchaning qatnov qismidan balandroq qilib qurilgan va koʻcha boʻylab piyodalar oʻtish joyiga oʻxshash - baland toshlar oʻrnatilgan. Piyoda loyga kirmasdi.

Villaning dengizga qaragan boʻlib, atrofni tomosha qilish mumkin boʻlgan minoralari bor edi. Bogʻning markazida suzish havzasi, uning yonida ochiq havoda ovqatlanish uchun joylar bor edi.

1771—1774-yillarda qazishmalar natijasida topilgan, vulqon otilgan paytida halok boʻlganlarning 20 ta jasadi topilgan^[19].

Asosiy kirish joyi Gerkules darvozasidan olib boruvchi yoʻlga qaragan edi. Hozirda u toʻliq ochilmagan, shuning uchun villaga kirish dengiz tomondan boʻlgan. Qishloq xoʻjaligi binolari yoʻl boʻyida joylashgan edi.

Kirish qismi shu qadar kengki, u orqali vagon oʻtishi mumkin edi. Villa atriumning janubidagi xonalardan biridagi mashhur freskalar rim xudolari sharafiga nomlangan boʻlib, u yerda eng keng tarqalgan versiyaga koʻra, Dionisiy sharafiga yasatilgan freska edi^[16][19].

Imperiya meʼmoriy uslubiga asosan Pompeydagi Rim topilmalari taʼsir koʻrsatgani maʼlum boʻldi.

• Pompey sharafiga koinotdagi asteroid (203) Pompey nomini oldi, uni 1879 -yil 25-sentabrda nemis-amerikalik astronom tomonidan kashf etilgan.

• " Pompeyning oxirgi kuni " (Gli ultimi giorni di Pompey, 1926)
• " Pompeyning soʻnggi kunlari " (Italiya-FRG, 1959)
• " Pink Floyd: Pompeyda yashang " (Buyuk Britaniya, 1972)
• " Pompeyning soʻnggi kunlari " (AQSh, Buyuk Britaniya, Italiya, 1984)
• " Pompey " (Italiya, 2007)
• " Yalangʻoch barabanchi " (Vezuvlar guruhi, Pompey kechalari qoʻshigʻi bilan, 2008)
• " Pompey chiroqlari (Doktor Kim) " (TV seriyali chiqishi, Buyuk Britaniya 2008)
• " Pompey " (AQSh, Germaniya, 2014-yil)
• " Pompey: Apokalipsis " (Apocalypse Pompey) (AQSh, 2014-yil)
• " Pompey: yangi sirlar " (Pompey: Meri soqol bilan ochilgan yangi sirlar) (Buyuk Britaniya, BBC, 2016)
• „Qadimgi Rimning porlashi va shon-sharafi“, 2 seriya: „Pompey - imperiya xarobalari “ (hujjatli film, Koreya, 2013-yil)

• " Eng qorongʻu kunlar " (2010) oʻyinida oxirgi darajadagi voqealar Vezuviy togʻining otilishi paytida Pompeyda sodir boʻladi.
• TimeScape-da: Pompeyga sayohat (2000) (DreamCatcher Interactive Inc. tomonidan ishlab chiqilgan.) fitna harakati Pompeyda vayronagarchilikdan oldingi vaqtida sodir boʻladi.
• Ogʻriq qoldiruvchi: Dozani oshirib yuborish filmida birinchi daraja vulqon otilishi natijasida vayron boʻlgan Pompey shahrida ham oʻrnatiladi.

• " Pompeyning soʻnggi kuni " - Karl Bryullovning rasmi
• 19-asrning boshlarida Myunxen qarorgohining bogʻi Pompeydan uchinchi rasm uslubida bezatilgan.
• 18-asrning boshlarida Gerkulanum va Pompeydagi freskalardagi tasvirlar hatto muxlislarni bezatgan^[20].

• Bryullovning „Pompeyning soʻnggi kuni“ kartinasidan ilhomlangan Edvard Bulver-Litton „Pompeyning soʻnggi kunlari“ romanini yozgan.
• „Vezuviy Zev ochildi“ - Pushkinning sheʼri
• Teofil Gotyening „Arria Marsellus“ qisqa hikoyasi
• Pompey, Robert Xarris
• Evgeniya Turning „Pompeyning soʻnggi kunlari“ romani

• Pompeyda jonli - Pink Floydning Pompey amfiteatrida suratga olingan kontsert filmi (1972);
• " Pompeyning oxirgi kuni " - Stigmata guruhining qoʻshigʻi;
• „Pompei“ - ES Posthumusning qoʻshigʻi;
• „Cities in Dust“ - Siouxsie and the Banshees qoʻshigʻi;
• „Pompeyning oxirgi kuni“ - Eskalada qoʻshigʻi;
• " Pompey " - Bastiliyaning qoʻshigʻi;
• " Rimning yonishi (Pompey uchun yigʻlash) " - Virjiniya Stilning qoʻshigʻi;
• „Pompeyning oxirgi kuni“ - Sergey Lazarev ijrosidagi qoʻshiq.

• " Getti Villa " - Malibudagi muzey

• Кривченко В. И.. Помпеи. Геркуланум. Стабии, Города и музеи мира. М.: Искусство, 1981. 
• Кривченко В. И.. Помпеи. Геркуланум. Стабии, 2-е изд., доп, Города и музеи мира, М.: Искусство, 1985. 
• Michael Vickers „Pompeji“, . Kunst und Kultur alter Völker. Rom. Erlangen: Karl Müller Verlag, 1991 — 59—71-bet. 

• Pompey bosqichma-bosqich (Wayback Machine saytida 21-yanvar 2022-yil sanasida arxivlangan)
• Pompey rasmiy veb-sayti(Inglizcha) )
• Herculaneum/Pompei/Stabiae veb-sayti(Inglizcha) )
• Pompeiana.org - Pompey arxeologiyasiga bag'ishlangan veb-sayt(Inglizcha) )
• Oxirgi kun soat bilan bo'yalgan
• Vulkanologlar Pompeydagi bir oilaning oxirgi kunini tikladilar
• Pompey, 79 dopo Kristo. (Wayback Machine saytida 30-avgust 2017-yil sanasida arxivlangan) La citta com'era prima dell'eruzione (Wayback Machine saytida 30-avgust 2017-yil sanasida arxivlangan) ^(ital.) )
• Pompeydagi arxeologik qazishmalar: xarita, mintaqalarning tavsifi va shaharning barcha muhim binolari, tarixi(Inglizcha) )

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Pompey&oldid=5232253" dan olindi