Inson huquqlari sahifasining manbasini koʻrish

Sizda quyidagi sababga koʻra ushbu sahifani tahrirlashga ruxsat mavjud emas:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪Hasley‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected: .

Start of block: 16:21, 2022-yil 18-dekabr
Expiry of block: 16:21, 2025-yil 18-dekabr

Your current IP address is 62.210.136.28. The blocked range is 62.210.0.0/16.

Arizaga bularni ilova qilishingiz mumkin. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Siz bu sahifaning ichki kodini koʻrishingiz va undan nusxa olishingiz mumkin:

{{Feminizm}}

'''Inson huquqlari''' – [[shaxs]]ning hayotiy [[ehtiyoj]]i, yashashi, kamolot topishi, uning [[jamiyat]], [[davlat]] va boshqa [[shaxs]]lar bilan aloqasi uchun zarur boʻlgan xususiyatlaridir.
[[Fayl:HumanRightsLogo.svg|thumb|Inson huquqi logotipi]]
Inson huquqlari va [[erkinlik]]lari tizimi oʻz yaralish ibtidosi va rivojlanish mantiqiga ega. Adabiyotlarda „'''inson huquqlarining uch avlod“''' bosqichi haqida koʻrsatilgan. Ular quyidagilardan iborat.
* Inson huquqlarining „birinchi avlodi“ – [[fuqarolik]] va [[siyosiy]] huquqlar hisoblanadi.
* Inson huquqlarining „ikkinchi avlodi“ – bir qator obyektiv va subyektiv omillar taʼsiri ostida shakllandi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida sanoati rivojlangan koʻpgina mamlakatlarda [[iqtisodiyot]] sohasida sezilarli siljishlar roʻy berdi.
* Inson huquqlarining „uchinchi avlodi“ – „hamjihatlik huquqlari“ deb atalib, ular davlatlardan ustun turuvchi va kollektiv xarakterga ega. Umumiy eʼtirof etilgan qoidaga koʻra bu huquqlar: tinchlikka boʻlgan huquq, bexavotir tabiiy atrof muhitga boʻlgan huquq, insoniyatning [[iqtisod]]iy va madaniy merosidan foydalanish huquqi va boshqalar.

Insonning oʻz erkinliklari, huquqlari va manfaatlari uchun davom etgan uzoq kurashi umuminsoniy ahamiyat darajasiga koʻtarilgan quyidagi meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda oʻzining moddiy ifodasini topgan:
* Erkinlikning buyuk xartiyasi (1215-yil);
* Huquq toʻgʻrisidagi petitsiya (1628-yil);
* „Habea Cozpus AKT“ (1679-yil);
* Huquqlar toʻgʻrisidagi bill (1689-yil);
* Amerika Virginiyasi huquqlari Deklaratsiyasi (1776-yil);
* Amerika Qoʻshma Shtatlarining mustaqillik Deklaratsiyasi (1776-yil);
* Fransuz inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi (1789-yil);
* Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi (1948-yil);
* Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar toʻgʻrisida xalqaro Pakt (1996-yil) va boshqalar.

Inson huquqlari barcha insonlarning umumbashariy va ajralmas huquqlari boʻlib, qaysidir davlatga, millatga, fuqarolikka yoki dinga tegishli boʻlmasada hamma uchun bir xildir. Bu huquqlar [[Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi]]ga asoslangan. Inson Huquqlari xalqaro koʻlamda amal qilinib, xalqaro qonunlar, dunyoviy va diniy muassasalar, hukumatlar siyosati va nodavlat tashkilotlari tomonidan dunyo siyosatiga juda ham katta taʼsir koʻrsatadigan doktrinadir. Inson Huquqlari bu insonlarga berilgan imtiyoz boʻlib u dunyoning koʻpchilik taraqqiy etgan mamlakatlarida qonunlar, konstitutsiyaviy qadriyatlar normalari yoki xalqaro konventsiyalar orqali tan olingan.

<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Inson huquqlari''' – insonning davlat bilan munosabatidagi huquqiy maqomini, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalardagi imkoniyatlari hamda daʼvolarini tavsiflovchi tushuncha. Inson huquqlarini erkin va samarali tarzda amalga oshirish fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning asosiy belgilaridan biridir. Inson huquqlarini mutlaq va nisbiy Inson huquqlariga boʻlish qabul qilingan. Yashash huquqi, qiynoklarga, zoʻravonlikka, inson shaʼnini yerga uradigan boshqa xil muomalaga yoki jazoga duchor etilmaslik huquqi, shaxsiy hayotning daxlsizligi huquqi, shaxsiy va oilaviy sir saqlash huquqi, oʻz shaʼni hamda yaxshi nomini himoya etish huquqi, vijdon erkinligi va dinga eʼtiqod qilish huquqi, shuningdek, sud tomonidan himoya qilinish va odil sudlov huquqi hamda shular bilan bogʻliq eng muhim protsessual huquqlar mutlaq inson huquqlari sirasiga kiradi. Qolgan hamma inson huquqlari nisbiy boʻlib, favqulodda yoki harbiy holat tartibi joriy qilingan vaziyatda cheklab yoki toʻxtatib qoʻyilishi mumkin. Demokratik davlatda mutlaq Inson huquqlarini har qanday vaziyatda ham cheklashga yoki vaqtincha toʻxtatishga (bekor qilishga) yoʻl qoʻyilmaydi.

[[Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi]]da inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari, jumladan, shaxsiy huquq va erkinliklari, siyosiy huquklari, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari, shuningdek, inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari belgilab berilgan (18-52-moddalar). [[Oʻzbekiston]] Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega boʻlib, [[jins]]i, [[irq]]i, [[millat]]i, [[til]]i, [[din]]i, ijtimoiy kelib chiqishi, eʼtiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qatʼi nazar, qonun oldida tengdirlar (18-modda). Jumladan, yashash huquqi – har bir insonning uzviy huquqi. Inson hayotiga suiqasd qilish – eng ogʻir jinoyat hisoblanadi (24-modda). Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi; qiynoqqa solinishi, zoʻravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas (25-26-moddalar). Har kim oʻz shaʼni va obroʻsiga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga; fikrlash, soʻz va eʼtiqod erkinligi xuquqiga ega (27-29-moddalar). Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga eʼtiqod qilish yoki hech qaysi dinga eʼtiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yoʻl qoʻyilmaydi (31-modda).

Mustaqillik yillarida Oʻzbekistonda inson huquqlari va erkinliklarining ustunligidan kelib chiqadigan, xalqaro miqyosda qabul qilingan yangi yuridik tamoyil va talablarga asoslangan keng hukuqiy muhit vujudga keltirildi. Totalitar tuzumning tazyiq va zoʻravonligidan huquqiy meʼyorlar sari keskin burilish yasaldi. Respublika qonunlarini inson huquqlari sohasidagi xalqaro meʼyorlar va andozalarga muvofiklashtirish, mazkur sohada Milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish, Inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qoʻshilishda davom etib, bu hujjatlar boʻyicha majburiyatlarni bajarishning, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar shu hujjatlar talablariga soʻzsiz rioya qilishining mexanizmi yaratildi. Inson huquqlari va kafolatlari Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7,8,9,10-boblarida berilgan<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>.<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->

== Antik davrda inson huquqlari ==
Kir manifesti loy silindr boʻlib, unda [[Kir II Buyuk]] oʻzining gʻalabalari va muruvvatli ishlari roʻyxatini, shuningdek, ajdodlari roʻyxatini [[mixxat]] yozuvi bilan oʻyib yozishni buyurgan. Artefakt 1879-yilda [[Bobil|Bobilda]] olib borilgan qazishmalar paytida topilgan va [[Britaniya muzeyi|Britaniya muzeyiga]] kiritilgan.

Silindr 1960-yillarda [[Eron|Eronning]] [[Muhammad Rizo Pahlaviy|soʻnggi shohi]] undagi matnni inson huquqlarining birinchi deklaratsiyasi deb eʼlon qilganidan soʻng keng maʼlum boʻldi: Kir [[Qullik|qullikni]] bekor qilish va eʼtiqod erkinligi tarafdori edi. Shoh oʻz siyosatini Fors davlatchiligining asoschisi Kirning vasiyatlariga muvofiq qurishga vaʼda berdi.

== Tarixi ==
[[Fayl:English Bill of Rights of 1689.jpg|thumb|423x423px|1689-yildagi ingliz huquqlari toʻgʻrisidagi qonun]]

Inson huquqlari tushunchasi oʻzining zamonaviy maʼnosida [[Yevropa|Yevropadagi]] [[Uygʻonish davri|Uygʻonish]] va [[Reformatsiya]] davriga borib taqaladi, [[Oʻrta asr|oʻrta asrlarda]] hukmronlik qilgan feodal [[avtoritarizm]] va [[Din|diniy]] [[Konservatizm|konservatizmning]] asta-sekin yoʻqolib borayotgan davri<ref>Ishay 2008, p. 64</ref>. Bu davrda yevropalik olimlar diniy axloqning oʻziga xos dunyoviy variantini shakllantirishga harakat qildilar. Inson huquqlari va erkinliklari gʻoyalari insoniyat tarixining koʻp qismida u yoki bu shaklda mavjud boʻlgan boʻlsa-da, ular inson huquqlarining zamonaviy konsepsiyasiga deyarli oʻxshash emas. Tadqiqotchi J. Donnelli taʼkidlaganidek, qadimgi dunyoda "anʼanaviy jamiyatlarda odatda rivojlangan vazifalar tizimi… [[adolat]], siyosiy qonuniylik va farovonlik tushunchalari mavjud boʻlib, ular inson qadr-qimmati, farovonligi va muvaffaqiyatini toʻliq taʼminlashga urinish edi. inson huquqlaridan izolyatsiya. Tegishli institutlar va amaliyotlar ushbu huquqlarning boshqa shakllantirilishi emas, balki muqobilligini anglatadi. Eng keng tarqalgan fikr – inson huquqlari tushunchasi Gʻarbda paydo boʻlgan; Boshqa, oldingi madaniyatlarda muhim axloqiy va axloqiy kodekslar mavjud boʻlsa-da, ularda, qoida tariqasida, aynan inson huquqlari tushunchasi etishmayotgan edi<ref>Donnelly 2003, p. 71</ref>. Baʼzi tadqiqotchilar, masalan, „qonun“ soʻzining oʻzi [[XV asr|XV asrgacha]] hech qanday tilda uchramasligiga aniq<ref>Freeman 2002, pp. 15-17</ref>. Oʻrta asrlardagi erkinlik xartiyalari, masalan, ingliz [[Buyuk ozodlik xartiyasi]], tabiatan inson huquqlariga oid hujjatlar emas, balki davlatdagi muayyan holatlarni tartibga solishga qaratilgan cheklangan siyosiy va huquqiy bitimning asosi va shakli edi. Keyinchalik, ushbu hujjatlarning baʼzilari, jumladan, yuqorida qayd etilgan Nizom inson huquqlari haqidagi zamonaviy munozaralarning dastlabki bosqichlarida koʻrib chiqildi<ref name="1215: The Year">Danny Danziger & John Gillingham, „1215: The Year of Magna Carta“(2004 paperback edition) p278</ref>. Biroq, baʼzi tadqiqotchilar, tegishli huquqlar qisman [[Yahudiylik|yahudiy]] eʼtiqodidagi shaxslarni himoya qilgan 1265-yildagi Kalis statutida tasvirlangan deb hisoblashadi<ref>Isaac Lewin, The Jewish community in Poland, Philosophical Library, the University of Michigan, 1985 p.19</ref>.

Yevropada inson huquqlari rivojlanishining kelib chiqishini 1525-yildagi „oʻn ikki maqola“ hujjatida, Germaniyada islohot va dehqonlar urushi manifestida topish mumkin, bu dehqonlar oʻz huquqlari uchun kurashda talablarining bir qismini tashkil etgan. Hujjatning birinchi maqolasi [[Martin Luther|M. Lutherning]] xristian jamoasining taʼlimotni baholash va maʼnaviy ustozni tanlash huquqi toʻgʻrisidagi risolasida bayon etilgan gʻoyalarini aks ettiradi; maʼlum darajada aytishimiz mumkinki, butun hujjat umuman uning paydo boʻlishi uchun islohot harakatiga qarzdor<ref>Polnoe naimenovanie na nemeskom yazike: ''Dass eine christliche Versammlung oder Gemeine Recht und Macht habe, alle Lehre zu beurteilen und Lehrer zu berufen, ein- und abzusetzen: Grund und Ursach aus der Schrift''</ref>. Ijtimoiy va siyosiy talablardan tashqari, mualliflar [[vijdon erkinligi]] huquqini eʼlon qilishdi; ushbu huquq [[XVI asr|XVI asrda,]] „inson huquqlari“ atamasi hali mavjud boʻlmagan paytda ham faol munozaralar markazida boʻlgan.

Keyinchalik, [[XVII asr|XVII asrning]] boshlarida baptist ilohiyotshunoslar, jumladan John Smyth, Thomas Helwys va Roger Williamslar vijdon erkinligini faol himoya qilgan risolalar yozdilar<ref>H.Stahl, ''Baptisten'', in ''Die Religion in Geschichte und Gegenwart'', 3. Auflage, Band I (1957), col. 863</ref>. Ularning gʻoyalari [[Milton Jon]] va [[John Locke|John Lockening]] diniy bagʻrikenglik haqidagi qarashlariga taʼsir koʻrsatdi<ref>G. Müller-Schwefe, ''Milton, John'', in ''Die Religion in Geschichte und Gegenwart'', 3. Auflage, Band IV (1961), col. 955</ref><ref>Karl Heussi, ''Kompendium der Kirchengeschichte'', 11. Auflage (1956), Tübinhgen (Germany), p. 398</ref>. Bundan tashqari, oʻsha paytda paydo boʻlgan Amerika mustamlakalarida – [[Rod-Aylend]], [[Konnektikut]], [[Pennsilvaniya|Pensilvaniya]] – din erkinligini qoʻllab-quvvatlash uchun sharoitlar yaratilgan va turli diniy ozchiliklar ularda boshpana topgan<ref>Clifton E. Olmstead (1960), ''History of Religion in he United States'', pp. 99-106, 111—117, 124</ref><ref>Edwin S. Gaustad (1999), ''Liberty of Conscience: Roger Williams in North America'', Judson Press, Valley Forge, p. 28</ref><ref>Hans Fantel (1974), ''William Penn: Apostle of Dissent'', New York, N. Y., pp. 150—153</ref>. Mustaqillik Deklaratsiyasi, AQSh Konstitutsiyasi va Amerika Huquqlar Bill keyin tegishli anʼanalarni qonuniy ravishda rasmiylashtirdi va rasmiylashtirdi<ref>Robert Middlekauff (2005), ''The Glorious Cause: The American Revolution, 1763—1789'', Revised and Expanded Edition, Oxford University Press, New York N. Y., ISBN 978-0-516247-9, pp. 4-6, 49-52, 622—685</ref>. Amerika inqilobidan ilhomlangan sanab oʻtilgan hujjatlar BMTning [[Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi|Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga]] ham taʼsir koʻrsatdi<ref>Douglas K. Stevenson (11987), ''American Life and Institutions'', Stuttgart (Germany), p. 34</ref>.

„Inson huquqlari“ tushunchasi birinchi marta 1789-yilda qabul qilingan fransuz „[[Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi]]“da topilgan, garchi bundan oldin tugʻma huquqlar gʻoyasi rivojlanishda uzoq yoʻlni bosib oʻtgan boʻlsa-da, muhim bosqichlarni bosib oʻtgan. Uning yoʻli [[Buyuk ozodlik xartiyasi]] ([[1215]]), Angliya Huquqlar Bill ([[1689]]) va Amerika Huquqlar Bill ([[1792|1791]]) edi.

=== 1800-yildan 1-jahon urushigacha ===
[[Fayl:Declaration_of_Human_Rights.jpg|left|thumb|Fransiya Milliy Assambleyasi tomonidan 1789-yil 26-avgustda tasdiqlangan Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi.]]
[[Thomas Paine]], [[John Stuart Mill]] va [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] kabi faylasuflar XVIII–XIX asrlarda [[Universallik (falsafa)|universallik]] mavzusini kengaytirdilar. 1831-yilda William Lloyd Garrison ''[[Liberator (gazeta)|The Liberator]]'' nomli gazetada oʻz oʻquvchilarini „inson huquqlarining buyuk ishiga“ jalb qilmoqchi ekanligini yozgan{{Sfnp|Mayer|2000}}. Ilk bora ''inson huquqlari'' atamasi, Painening ''"Inson huquqlari"'' kitobining Garrison nashrida tilga olingan. 1849-yilda zamondoshi [[Genri Devid Toro|Henry Devid Thoreau]] oʻzining ''[[Fuqarolik itoatsizligi (Toro)|On the Duty of Civil Disobedience (Fuqarolik itoatsizligi burchi toʻgʻrisida)]]'' risolasida inson huquqlari haqida yozgan. Amerika Qoʻshma Shtatlari Oliy sudi sudyasi David Davis 1867-yilda [[Sobiq Parte Milligan|Ex Parte Milligan]] uchun bildirgan fikrida shunday deb yozgan edi: „Qonun himoyasi bilan inson huquqlari taʼminlanadi; bu himoyani bekor qiling va ular yovuz hukmdorlarning rahm-shafqatiga yoki hayajonlangan xalqning toʻpaloniga duchor boʻladilar.“<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=''Ex Parte Milligan'', 71 U.S. 2, 119. (full text) |url=http://www.law.uchicago.edu/tribunals/docs/milligan.pdf |sana=December 1866 |qaralgan sana=28 December 2007 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20080307053820/http://www.law.uchicago.edu/tribunals/docs/milligan.pdf |arxivsana=7 March 2008}}</ref>

Xalqaro Qizil Xoch Qoʻmitasining asosi, 1864-yilgi [[Liber kodeksi]] va 1864-yildagi [[Jeneva konvensiyalari|Jeneva konvensiyalarining]] birinchisi asosida ikki jahon urushidan keyin yanada rivojlantiriladigan [[Xalqaro gumanitar huquq|xalqaro gumanitar huquqning]] asoslarini yaratdi.

=== Birinchi jahon urushi va ikkinchi jahon urushi oralig'ida ===
[[XIX asr|XIX asrda]] turli shtatlarda fuqarolik va siyosiy huquqlarning dastlabki [[Liberalizm|liberal]] majmui turlicha (erkinlik va tenglik, shaxsiy daxlsizlik, mulk huquqi, ovoz berish huquqi va boshqalar) rivojlangan boʻlsa, zamonaviy tushunchada juda cheklangan (mulkiy saylov malakasi, siyosiy huquqlar va boshqalar rivojlangan. Taqiqlar, erkaklar va ayollar tengsizligi, irqiy cheklovlar va boshqalar). Bu davrda inson huquqlari bilan bevosita bogʻliq boʻlgan markaziy ijtimoiy-siyosiy muammolardan biri [[Qullik|quldorlik]] muammosi edi; Britaniyalik William Wilberforce kabi bir qator arboblar uni bekor qilishga harakat qildilar. [[1807|1807-yilda]] [[Britaniya imperiyasi]] qul savdosini taqiqlovchi qul savdosi toʻgʻrisidagi qonunni va 1833-yilda qullikni bekor qilish toʻgʻrisidagi qonunni qabul qildi. AQShda shimoliy shtatlar 1777–1804-yillarda quldorlik institutini bekor qildilar, janubiy shtatlar esa undan voz kechishni istamadi; Bu oxir-oqibat quldorlikning yangi hududlarga kengayishi bilan bogʻliq mojarolar va tortishuvlarga olib keldi va mamlakatning boʻlinishi va keyingi [[AQShda fuqarolar urushi|fuqarolar urushining]] sabablaridan biriga aylandi. Keyinchalik, AQSh Konstitutsiyasiga qullikni taqiqlovchi, toʻliq [[fuqarolik]] va shtat hududida tugʻilgan har bir kishiga tegishli huquqlarning toʻliq toʻplamini kafolatlaydigan, shuningdek, [[Negrlar|qora tanli]] amerikaliklarga ovoz berish huquqini beruvchi bir qator tuzatishlar qabul qilindi.

XX asrda [[Sotsializm|sotsialistik]] harakatlarning kuchli taʼsiri ostida fuqarolik va siyosiy huquqlarga ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar qoʻshildi (qoida tariqasida, mehnatkashlarning huquqlari: kasaba uyushmalarini tuzish, mehnat qilish, dam olish, ijtimoiy yordam olish huquqi va boshqalar).

1922-yilda Germaniya va Fransiyaning inson huquqlari boʻyicha ligalari tashabbusi bilan turli mamlakatlardagi yigirmaga yaqin tashkilotlar Inson huquqlarini himoya qilish boʻyicha dunyodagi birinchi xalqaro tashkilot – Inson huquqlari boʻyicha xalqaro federatsiyani (FIDH) tuzdilar.

=== Ikkinchi jahon urushidan soʻng ===
[[Ikkinchi jahon urushi]] va [[Totalitarizm|totalitar]] tuzumlarning fojiali tajribasi inson va fuqarolik huquqlari institutining rivojlanishida sifat sakrashini boshlab berdi, uning rivojlanishida [[xalqaro huquq]] yetakchi rol oʻynadi.

==== Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi ====
{{Asosiy maqola|Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi}}
[[File:Eleanor Roosevelt UDHR.jpg|right|thumb|"Bu [[shartnoma]] emas… Kelajakda u xalqaro [[Magna Karta]]ga aylanishi mumkin."<ref>[http://www.americanrhetoric.com/speeches/eleanorrooseveltdeclarationhumanrights.htm Eleanor Roosevelt: Address to the United Nations General Assembly] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170622013527/http://www.americanrhetoric.com/speeches/eleanorrooseveltdeclarationhumanrights.htm |date=22 June 2017 }} 10 December 1948 in Paris, France</ref> [[Eleanor Roosevelt]] 1949-yilda [[Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi]] bilan.]]
1948-yil 10-dekabrda [[Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi|BMT Bosh Assambleyasi]] 217 A (III) rezolyutsiyasi bilan „[[Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi|Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi]]“ni (UHDR) qabul qildi va eʼlon qildi. U qisman [[Ikkinchi jahon urushi|Ikkinchi Jahon urushi]] voqealariga javob sifatida qabul qilingan majburiy boʻlmagan deklaratsiyadir. UDHR oʻziga aʼzo davlatlarni bir qator inson, fuqarolik, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarni targʻib qilishga chaqiradi, chunki bu huquqlar „dunyoda erkinlik, adolat va tinchlik asoslari“ning bir qismidir. Deklaratsiya davlatlarning xulq-atvorini cheklash va ularning oʻz fuqarolari oldidagi majburiyatlarini huquq-burch ikkiligi modelidan kelib chiqqan holda bajarishlariga ishonch hosil qilish boʻyicha birinchi xalqaro huquqiy saʼy-harakatlarni amalga oshirgan.

UDHR Inson huquqlari boʻyicha komissiya aʼzolari tomonidan tuzilgan. 1947-yilda ''Xalqaro huquqlar toʻgʻrisidagi qonun loyihasini'' muhokama qilishni boshlagan komissiyaga [[Eleanor Roosevelt]] raislik qilgan. Komissiya aʼzolari bunday huquqlar toʻgʻrisidagi qonun loyihasining shakli va uni amalga oshirish kerakmi yoki yoʻqmi, darhol kelishib olishmagan. Komissiya UDHR va unga hamroh boʻlgan shartnomalarni ishlab chiqishni davom ettirgan, ammo UDHR tezda ustuvor vazifaga aylangan<ref name="Glendon">{{Cite journal|title=The Rule of Law in The Universal Declaration of Human Rights|last=Glendon|first1=Mary Ann|url=http://www.law.northwestern.edu/journals/jihr/v2/5/|journal=Northwestern University Journal of International Human Rights|date=July 2004|volume=2|number=5|access-date=7 January 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720014500/http://www.law.northwestern.edu/journals/jihr/v2/5/|archivedate=20 July 2011}}</ref>. Kanadalik huquq professori John Humprey va fransuz advokati [[René Cassin|Rene Kassin]] tegishli ravishda xalqaro tadqiqotlar va hujjatning tuzilishi uchun mas’ul edilar, bu yerda deklaratsiya moddalari muqaddimaning umumiy tamoyilini izohlagan. Hujjat Kassin tomonidan birinchi ikki moddaga qadr-qimmat, erkinlik, tenglik va birodarlikning asosiy tamoyillarini, keyin esa shaxslarga tegishli huquqlarni kiritish uchun tuzilgan; shaxslarning bir-biriga va guruhlarga nisbatan huquqlari; maʼnaviy, ijtimoiy va siyosiy huquqlar; hamda iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarni qamrab olgan. Yakuniy uchta moddada, Kassinning soʻzlariga koʻra, huquqlarni chegaralar, majburiyatlar va ular amalga oshirilishi kerak boʻlgan ijtimoiy va siyosiy tartib kontekstida joylashtirgan<ref name="Glendon" />. Humprey va Kassin muqaddimaning uchinchi bandida aks ettirilganidek, UDHRdagi huquqlarni qandaydir vositalar orqali qonuniy ravishda amalga oshirishni maqsad qilgan<ref name="Glendon" />.

„Umumjahon“ masalasi boʻyicha deklaratsiyalar ichki kamsitish yoki irqchilikka taalluqli emas edi<ref>[[Paul Gordon Lauren]], „First Principles of Racial Equality: History and the Politics and Diplomacy of Human Rights Provisions in the United Nations Charter“, ''Human Rights Quarterly'' 5 (1983): 1–26.</ref>. Henry J. Richardson III bu haqida alohida taʼkidlagan<ref>Henry J. Richardson III, „Black People, Technocracy, and Legal Process: Thoughts, Fears, and Goals“, in ''Public Policy for the Black Community,'' ed. by Marguerite Ross Barnett and James A. Hefner (Port Washington, N. Y.: Alfred Publishing, 1976), p, 179.</ref>.

1950-yildan beri har yili 10-dekabr [[Inson huquqlari kuni|Xalqaro inson huquqlari kuni]] sifatida nishonlanadi.

Shuningdek, 1950-yilda Yevropa Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish toʻgʻrisidagi Yevropa konventsiyasini imzoladi. Ushbu Konvensiyaning inson huquqlari sohasidagi boshqa xalqaro shartnomalardan asosiy farqi eʼlon qilingan huquqlarni himoya qilishning chinakam faoliyat yurituvchi mexanizmi – Inson huquqlari boʻyicha Yevropa sudining yaratilishidadir.

[[1966|1966-yilda]] BMT shafeligida Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt hamda Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt qabul qilindi. Ushbu va undan keyingi xalqaro shartnomalar ishtirokchi-davlatlarning konstitutsiyaviy tizimiga kiritish (aks etish) maqsadida inson va fuqaro huquqlarining xalqaro standarti va ushbu huquqlarni taʼminlash kafolatlarini tasdiqladi. Bu toʻliq emas: „baʼzi huquqlarning kiritilishi inson va fuqaroning boshqa huquq va erkinliklarini cheklash, hatto rad etishni anglatmaydi“.

Xalqaro standartda sanab oʻtilgan inson huquqlaridan tashqari, milliy huquq tizimlarida inson va fuqarolik huquqlari roʻyxati koʻpincha yangi qoidalar bilan toʻldiriladi<ref>42 bet[[Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi]] [[1993-yil]]</ref>. Masalan, Rossiyada – qulay muhitga boʻlgan huquq, axborot olish huquqi va boshqalar<ref>Ukaz Prezidenta Rossiyskoy Federatsii ot 31 dekabrya 1993 goda № 2334 „[http://pravo.levonevsky.org/bazaru09/ukazi/sbor01/text01362.htm O dopolnitelnix garantiyax prav grajdan na informatsiyu]“</ref>.

== Tenglik – bu shaxsning huquqiy maqomining universal tamoyilidir ==
Odamlarning tengligi gʻoyasi asrlar qaʼriga borib taqaladi. Ammo odamlar guruhlarini u yoki bu asosda kamsitishni taqiqlash uchun asrlar kerak boʻldi.

1789-yilgi [[Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi|Inson va Fuqaro huquqlari deklaratsiyasi]] singari, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi ham barcha insonlar erkin, qadr-qimmati va huquqlari boʻyicha teng boʻlib tugʻilishlarini eʼlon qildi.

=== Ayollar va erkaklar tengligi ===
{{Yana qarang|Gender kamsitish}}
Bu borada ayollar alohida eʼtibor talab qiladi. Erkaklar va ayollarning teng huquqliligi masalasi birinchi marta [[Buyuk fransuz inqilobi|Buyuk Fransuz inqilobi]] mafkurachilari tomonidan koʻrib chiqila boshlandi. [[1791|1791-yilda]] „Ayollar taʼlimi toʻgʻrisida“ gi qonun qabul qilindi va baʼzi fuqarolik huquqlari berildi. Ammo Termidor reaktsiyasi yillarida bu pozitsiyalar chetga surildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida. [[Germaniya|Germaniyada]] „uch K“ nazariyasi tarqaldi – Kinder, Küche, Kirche (bolalar, oshxona, cherkov), ammo jamoatchilik fikrining boshqa yoʻnalishlari parallel ravishda rivojlandi. [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniyada]] 1847-yilda ayollar uchun 10 soatlik ish kuni toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi va oʻqituvchilik kasbiga kirish imkoniyati ochildi. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSHda]] 1848-yildan boshlab turmushga chiqqan ayollar mulk huquqini, 1880-yildan esa kasaba uyushmalariga aʼzo boʻlish imkoniyatini oldilar. [[Yangi Zelandiya|Yangi Zelandiyada]] ayollar birinchi marta 1893-yilda ovoz berish huquqidan foydalanganlar.

== Inson huquqlari toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari ==

=== Huquqiy vositalar va yurisdiksiya ===
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida, Jeneva konventsiyalarida va BMTning turli shartnomalarida mustahkamlangan inson huquqlari, garchi ular yuridik kuchga ega boʻlsa-da, lekin amalda ularning koʻpchiligini huquqiy himoya qilish juda qiyin, chunki maʼlum qoidalarni qoʻllash boʻyicha konsensus yoʻq. huquqlar, tegishli milliy qonunchilik yoki ularni taʼminlash choralarini koʻrishga vakolatli organlarning yoʻqligi<ref>Klitou, Demetrius ''The Friends and Foes of Human Rights'' (ebook)</ref>.

Inson huquqlarining ayrim jihatlari boʻyicha butun dunyo boʻylab mandat yoki [[Yurisdiksiya|yurisdiksiyaga]] ega boʻlgan bir qator xalqaro tan olingan tashkilotlar mavjud:

* Birlashgan Millatlar Tashkilotining [[Xalqaro sud|Xalqaro Sud]] asosiy sud organi boʻlib, butun dunyo boʻylab yurisdiksiyaga ega va [[Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi|BMT Xavfsizlik Kengashi]] tomonidan boshqariladi<ref>{{Cite web|url=https://www.icj-cij.org/|title=Cour internationale de Justice - International Court of Justice &#124; International Court of Justice|website=www.icj-cij.org|access-date=2019-10-29|archive-date=2019-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190702121854/https://www.icj-cij.org/|deadlink=no}}</ref>. Xalqaro sud davlatlar oʻrtasidagi nizolarni hal qiladi, lekin shaxslar ustidan yurisdiktsiyaga ega emas.
* Xalqaro jinoiy sudi harbiy jinoyatlar va insoniyatga qarshi jinoyatlar oʻz yurisdiktsiyasi doirasida sodir boʻlgan taqdirda tergov qilish va jazolash uchun masʼul organ boʻlib, 2002-yilda tashkil etilganidan buyon sodir etilgan bunday jinoyatlar uchun javobgarlarni javobgarlikka tortish vakolatiga ega. BMTning bir qator aʼzolari sudga qoʻshilmagan va sud bu mamlakatlar fuqarolari ustidan yurisdiktsiyaga ega emas, boshqalari esa sudni tashkil etgan [[Xalqaro jinoiy sudning Rim nizomi|Rim statutini]] imzolagan, lekin hali ratifikatsiya qilmagan<ref name=untreaty>United Nations. ''Multilateral treaties deposited with the Secretary-General: [http://untreaty.un.org/ENGLISH/bible/englishinternetbible/partI/chapterXVIII/treaty11.asp Rome Statute of the International Criminal Court''] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080509190308/http://untreaty.un.org/ENGLISH/bible/englishinternetbible/partI/chapterXVIII/treaty11.asp |date=2008-05-09 }}. Retrieved 8 June 2007.</ref>.

== Inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini mustahkamlash va taʼminlashning demokratik tamoyillari ==
[[Demokratiya]] va [[qonun ustuvorligi]] tushunchalari maʼlum darajada inson huquq va erkinliklari bilan davlat hokimiyati oʻrtasidagi munosabatlarni tushunish bilan bogʻliq.

Har qanday shaxs maʼlum darajada erkinlik bilan taʼminlangan. Biroq, shaxs oʻz manfaatlarini roʻyobga chiqarishda boshqa shaxslarning – oʻzi kabi jamiyat aʼzolarining manfaatlarini hisobga olishi kerak. Bu shaxs erkinligini maʼlum darajada qonun bilan cheklashdir<ref>''Diakonov V. V.'' [http://diakonov.ru/Bibl/TPG/TPG411.htm Pravo i svoboda] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120111174114/http://diakonov.ru/Bibl/TPG/TPG411.htm |date=2012-01-11 }} // Uchebnoe posobie po teorii gosudarstva i prava // diakonov.ru. – 2010.</ref>.

''Erkinlik'' — bu shaxsning oʻz xatti-harakatlarini ongli-ixtiyoriy tanlash qobiliyati va imkoniyati. Bu insonning tashqi sharoit va sharoitlardan maʼlum bir mustaqilligini nazarda tutadi.

''Huquq'' – har doim erkin fuqarolarning birgalikda yashashi uchun zarur boʻlgan shaxs erkinligini qisman cheklashdir.

Huquq toifalari uchta asosiy turga boʻlinadi: ajralmas huquqlar (asosiy), vaqtincha daxlsiz va toʻliq daxlsiz.

== Inson va fuqaroning huquq va erkinliklarining tasnifi ==
Huquqiy taʼlimotda ijtimoiy munosabatlardagi asosiy namoyon boʻlish sohasiga koʻra, inson huquqlari odatda shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy qismlarga boʻlinadi, ammo bu boʻlinish koʻp jihatdan ramziydir. Ularning bir qatori uchun faqat inson huquqlari va fuqarolik huquqlari oʻrtasidagi farq muhim. Inson huquqlarini ham 1) shaxsiy + siyosiy; 2) ijtimoiy-iqtisodiy; 3) madaniy + jamoaviy. Quyida inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini tasniflashning mashhur nazariyasi keltirilgan.

=== Shaxsiy ===
Shaxsiy huquqlar har bir insonning huquqi boʻlib, ular koʻpincha fuqarolik huquqi deb ataladigan boʻlsa-da, ular davlat [[Fuqarolik|fuqaroligiga]] mansublik bilan bevosita bogʻliq emas va undan kelib chiqmaydi. Ular [[Fuqarolik|fuqaroligi]], [[Jins|jinsi]], [[Yosh|yoshi]], [[Irqlar|irqi]], [[Millat|millati]] va [[Din|dinidan]] qatʼi nazar, har bir inson uchun tugʻma va ajralmas hisoblanadi. Inson hayoti, qadr-qimmati va erkinligini himoya qilish uchun zarur. Shaxsiy huquqlar odatda quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

* Yashash huquqi;
* Faqat sudda jazolanishi – suddan tashqari oʻldirishni taqiqlash;
* [[Shaxs daxlsizligi]];
* Harakat erkinligi va yashash joyini tanlash;
* Uyning daxlsizligi;
* Yozishmalarning maxfiyligi;
* Majburiy mehnatni taqiqlash;
* [[Egalik huquqi]] (ayrim huquqshunoslar uni iqtisodiy deb atashadi; Fransiyada u Buyuk Fransuz inqilobidan keyin asosiy shaxsiy huquqlardan biri sifatida tan olingan<ref>''Kolesova N. S.'' Osnovnie prava i svobodi grajdanina vo Fransii. Dis. … kand. yurid. nauk. – M., 1994. – S.25-40.</ref>);
* Shaxsiy qadr-qimmat;
* [[Vijdon erkinligi]];
* Jismoniy shaxsning oʻz yuridik shaxsini tan olish huquqi;
* Boshpana olish huquqi;
* Fuqarolik huquqi;
* Jinsiy erkinlik
* Turmush qurish va oila qurish huquqi;
* Mulkga egalik qilish huquqi.

== Manbalar ==
{{manbalar}}

== Adabiyotlar ==
* {{Книга
 |заглавие     = Большая российская энциклопедия. Том 27
 |часть        = Права человека
 |ссылка часть = https://old.bigenc.ru/law/text/3164669
 |место        = М.
 |год          = 2015
 |страницы     = 329—330
 |ref          = БРЭ
}}
* [http://www.mhg.ru/files/011/vvpch.pdf Vvedenie v prava cheloveka] M.: Moskovskaya Xelsinkskaya gruppa, 2009.
* [[Назаров, Борис Лазаревич|B. L. Nazarov]]<nowiki> и др. Права человека : История, теория и практика : [Пособие]; Организатор авт. коллектива Б. Назаров. — М. : РУССЛИТ, 1995. — 302,[1] с. </nowiki>ISBN 5-86508-029-6
* ''Nevirko D. D.'' Prava i svobodi cheloveka i grajdanina: problemi sootnosheniya, vzaimodeystviya i ierarxii. Dis… kand. yurid. nauk. – Yekaterinburg, 2004. – 181 c.
* ''Nurkaeva T. N.'' Lichnie (grajdanskie) prava i svobodi cheloveka i ix oxrana ugolovno-pravovimi sredstvami: voprosi teorii i praktiki. – S.-Pb.: Yurid. sentr Press, 2003. – 254 c.
* {{книга
|автор          = 
|часть          = 
|заглавие       = Права человека в современном мире: новые вызовы и трудные решения
|оригинал       = 
|ссылка         = http://www.mosgu.ru/nauchnaya/publications/2014/conf_materials/Human-Rights-2014.pdf
|ответственный  = отв. ред. Т. А. Сошникова 
|издание        = 
|место          = М.
|издательство   = Изд-во [[МосГУ|Моск. гуманит. ун-та]]
|год            = 2014
|том            = 
|страницы       = 
|страниц        = 382 
|серия          = архивировано в [http://www.webcitation.org/6W2Tebxuz WebCite]
|isbn           = 978-5-906768-35-3
|тираж          = 260
}}
* {{книга
|автор          = 
|часть          = 
|заглавие       = Права человека — индикатор современного развития России : материалы Международной научно-практической конференции 
|оригинал       = 
|ссылка         = http://mosgu.ru/nauchnaya/publications/2015/proceedings/Human-Rights-Contemporary-Russia.pdf
|ответственный  = отв. ред. Т. А. Сошникова 
|издание        = 
|место          = М.
|издательство   = Изд-во [[МосГУ|Моск. гуманит. ун-та]]
|год            = 2015
|том            = 
|страницы       = 
|страниц        = 355 
|серия          = архивировано в [http://www.webcitation.org/6eeVQtg8n WebCite]
|isbn           = 978-5-906822-27-7
|тираж          = 500
}}
* Prava cheloveka. Ensiklopedicheskiy slovar. Otv. redaktor S. S. Alekseev. M.: Norma, 2009. 656 s. [http://www.academia.edu/3511291/_._._ (Ryad statey iz razdela „Istoriya prav cheloveka“.)] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230420101137/https://www.academia.edu/3511291/_._._ |date=2023-04-20 }}
* Slovar-spravochnik po pravam cheloveka: osnovnie ponyatiya i instituti. M.: Izd. „Prava cheloveka“, 2006.
* ''Xanski R., Suksi M.'' (red.) [http://www.hrpublishers.org/site/site-files/library/introduction_on_the_topic_of_international_protection_of_human_rights.pdf Vvedenie v voprosi mejdunarodnoy zaщiti prav cheloveka] Moskva: „Prava cheloveka“, 1997—1998. Per. A. Ivanchenko. Red. L. Arxipova
* ''Ekshtayn K.'' Osnovnie prava i svobodi po rossiyskoy Konstitutsii i Yevropeyskoy Konvensii. Uchebnoe posobie dlya vuzov. – M.: Nota Bene, 2004. – 496 c.
* [http://www.ipu.org/PDF/publications/hr_guide_en.pdf Human Rights: Handbook for Parlamentarians] [[УВКПЧ]], [[Межпарламентский союз]], 2005{{ref-en}}
* ''Shestakov L. N.'' Prava cheloveka. Sbornik mejdunarodnix dokumentov. – M.: MGU, 1986. – 232 c.
* ''[[Комаров, Сергей Александрович|Komarov S. A.]], Rostovщikov I. V.'' Lichnost. Prava i svobodi. Politicheskaya sistema. – SPb., Yuridicheskiy institut, 2002. – 336 s.

== Havolalar ==
{{Commonscat|Human rights}}{{OʻzME}}


{{Law-stub}}
[[Turkum:Inson huquqlari]]
[[Turkum:Siyosiy tushunchalar]]

Bu sahifada foydalanilgan andozalar:

Andoza:Asbox (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Asosiy (tahrirlash)
Andoza:Asosiy maqola (tahrirlash)
Andoza:Citation/core (tahrirlash)
Andoza:Citation/make link (tahrirlash)
Andoza:Cite journal (tahrirlash)
Andoza:Cite web (tahrirlash)
Andoza:Commons turkum (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Commonscat (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Feminizm (tahrirlash)
Andoza:Flatlist (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Fmbox (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Hlist/styles.css (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:ISBN (tahrirlash)
Andoza:If empty (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Kitob manbasi (tahrirlash)
Andoza:Kitob manbasi/Ruscha (tahrirlash)
Andoza:Lang (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Law-stub (tahrirlash)
Andoza:Manbalar (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Manbalar/styles.css (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Nobr (tahrirlash)
Andoza:Nowrap (tahrirlash)
Andoza:OʻzME (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Plainlist/styles.css (tahrirlash)
Andoza:Ref-en (tahrirlash)
Andoza:Ref-lang (tahrirlash)
Andoza:Rellink (tahrirlash)
Andoza:Replace (tahrirlash)
Andoza:Sana (tahrirlash)
Andoza:Sfnp (tahrirlash)
Andoza:Sidebar (tahrirlash)
Andoza:Sidebar with collapsible lists (tahrirlash)
Andoza:Subsidebar bodystyle (tahrirlash)
Andoza:Trim (tahrirlash)
Andoza:Veb manbasi (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Webarchive (tahrirlash)
Andoza:Webarxiv (tahrirlash)
Andoza:Yana qarang (tahrirlash)
Andoza:Yon panel (tahrirlash)
Andoza:Книга (tahrirlash)
Modul:Arguments (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Asbox (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Buffer (tahrirlash)
Modul:Check for unknown parameters (tahrirlash)
Modul:Footnotes (tahrirlash)
Modul:Footnotes/anchor id list (tahrirlash)
Modul:Footnotes/anchor id list/data (tahrirlash)
Modul:Footnotes/whitelist (tahrirlash)
Modul:If empty (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Message box (tahrirlash)
Modul:Message box/configuration (tahrirlash)
Modul:Message box/fmbox.css (tahrirlash)
Modul:Navbar (tahrirlash)
Modul:Navbar/configuration (tahrirlash)
Modul:Navbar/styles.css (tahrirlash)
Modul:No globals (tahrirlash)
Modul:String (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Webarchive (tahrirlash)
Modul:Yesno (tahrirlash)
Modul:Yon panel (tahrirlash)
Modul:Yon panel/configuration (tahrirlash)
Modul:Yon panel/styles.css (tahrirlash)

Inson huquqlari sahifasiga qaytish.

"https://uz.wikipedia.org/wiki/Inson_huquqlari" dan olindi