den-giz

DEŊIZ 'okeandan quruqlikka yorib kirgan suv havzasi’, ’juda katga koʻl’. Kaspiy dengizida paroxodlar hatnovi bahorga nisbatan koʻpaydi 1~.U^Qrat'- ^BU ^ot Qadimgi turkiy tilda tingiz (ПДП 430), teŋiz (Devon, III, 374; DS, 552) tarzida talaffta qilingan. ESTYada taʼkidlanishicha, bu soʻz asli tengiz tarzida talaffuz qilinib, teŋiz shakli keyinroq vu— judga kelgan (III, 194). Devonga suyanib teŋ soʻzi ’koʻl’ maʼnosini anglatishi aytilgan (ДС, 551); shunga asos-

90

lansak, teŋiz soʻzi teŋ soʻziga ’koʻp\ (’moʻl’) maʼnosini ifodalovchi —(i)z qoʻshimchasini qoʻshib hosil qilingan boʻladi (ЭСТЯ, III, 194). Keyinchalik bu soʻz boshlanishi-dagi t undoshi d undoshiga almashgan: teŊ + iz = teŋiz > deŋiz.

^# DEPSI- ’doʻq urib, injiqlik qilib yer tepib tur-’. Nima sababdan. d ye p s i b turibsan?! Bu soʻz asli ’oyoq bilan zarb ber-’ maʼnosini anglatuvchi tep-feʼlining (Devon, II, 9; DS, 552) boshlanishidagi t un-doshi d undoshiga almashgan shaklidan ’biroz’ maʼnosini ifodalovchi -si qoʻshimchasi bilan hosil qilingan (ЭСТЯ, III, 197): (tep- > dep-) + si = depsi- Oʻzbek ti-lida bu soʻz koʻpincha ’oʻzlik’ maʼnosini ifodalovchi -n qoʻshimchasini olgan shaklida ishlatiladi: depsi— + n = depsin-.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

1 Okeanning qurukdikka tu-tashgan yoki qurukdikka yorib kirgan boʻlagi, okeanning qurukdik yoki orol va yarim-orollar bilan ajralgan qismi. ◆ Orol den-gizi. Boltiq dengizi. Qizil dengiz. Dengiz havosi. Dengiz floti. Ahmoqda or boʻlmas, dengizda — guzar. Maqol. ◆ yat Orollar va yarimorollar okeanni ayrim qismlarga boʻlib yuborgan, bu qisshar dengizlar deb ataladi. "Dunyo qitalari geografiyasi" . ◆ Dengiz suvi-dek tiniq koʻzlari muloyim va mehr bilan boqardi. S. Karomatov, „Oltin qum“ .

2 Keng maydonni egallagan va dengizga qiyos qilingan sunʼiy suv havzasi. ◆ Toshkent dengizi. sht Chorvoq dengizi xuddi uzukka, qoʻ-yilgan moviy koʻzga oʻxshab, yashnab koʻrinadi. Gazetadan .

3 koʻchma Juda katta uyum, toʻda, oqim; biror narsa bilan qoplangan keng maydon. ◆ Paxta dengizi. Qon dengizi. yat Kimlarning orqasida qamchi izlari. Hali ham toʻlqin-lanar qon dengizlari. Gʻayratiy . ◆ Koʻm-koʻk paxta dengizida qizgʻin ish borar edi. Oybek, „O“ . v. shabadalar. ◆ Perronda chayqalar odam dengizi. Koʻzlarda iltijo, mehr va yolqin. B. Boyqobilov, „Meni kuting, yulduzlar“ .

Zangori (yoki koʻk) dengiz Keng osmon, samo, falak haqida. ◆ Zangori dengizning tiniq qoʻynidan Koʻm-koʻk oy yuzlanib, kulib boqadi. Uygʻun . ◆ Koʻk dengizning bir chetida yangi tugʻilgan oy ochilib turardi. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“ .

4 koʻchma Ogʻush, quchoq; qurshov; asirlik. ◆ Poʻlat ota shunday ichki xayollar dengizida suzib, boyvachchaning koʻnglini eritadigan gap topolmay, kalovlanib turar edi. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Xatni yozgan chogʻingizda tamom bir oʻt ichida, gʻazab dengizida suzganligingiz gav-dalanib, koʻzoʻngimdan oʻtdi[lar]. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

5 koʻchma Mikdoran va hajman tuganmas, cheksiz narsa haqida. ◆ Bilganing daryo boʻlsa, Bilmaganing — dengiz. Maqol . n ◆ Pavel Ivanovich ilm bobida bamisoli bir dengiz. S. Karomatov, „Oltin qum“ .

ДЕНГИЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.