Türkiye

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

Türkiye- toluq ismi Türkiye Jumhuriyiti (türkche : Türkiye Cumhuriyeti, in'gilizche: Republic of Turkey) asasi qanunluq, jumhuriyet tüzümidiki, jughrapiyelik jehettin Yawropa we Asiya qitesige jaylashqan bir dölet. Uning paytexti bolsa Enqere, eng chong shehiri bolsa Istanbul. Dölet tili bolsa türk tili. Nöwettiki prizdénti (türkche jumhurbashqani)Abdulla Gül. Nöwettiki bash ministér (türkche bashbaqan) Rejep Tayyip Erdoghan. Türkiye 1923 - yili 29 - öktebir küni musteqilliqini jakarlap, jumhuriyet tüzümi ornatqan.

Yer meydani 783 ming 562 kwadrat kilométir,

Nopusi 72milyon 561 ming.

Dölet bayrimi: (1923-yili)10-ayining 29-küni (jumhuriyet küni).

Türkiye enene jehettin islam döliti bolghachqa Yawropa we Amérika bilen bolgha munasiwitining döletning hayat-mamatigha tesir yetküzüshidin éhtiyat qilip dölette din bilen hakimiyetni üzül-késil ayrip 1923-yilidin buyan herqandaq dini arqa körünüshke ige partiyeni qanunsiz hisaplap kelgen. Asasi qanundiki bu shertlerni qoghdash izchil türde Türkiye herbi terepning izchil türkiyesiyasitini kontirul qilishidiki asasi sewep bolup kelgen idi.

2- Dunya urushi mezgilide, Türkiye deslep biterep turidu, kéyin 1945-yili 2-aygha kelgende, Gérmaniyige qarshi urush élan qilidu, 2- dunya urushidin kéyin Amérikining tesiri Türkiyige singip kiridu.

1980-Yili 4-ayda, pirizdént qehri guru türkning wezipe mudditi toshidu. Parlamént 100 qétimdin köprek saylam ötküzgen bolsimu, lékin partiye guruhlarning kürishi jiddiy bolghachqa, yéngi pirizdéntni saylap chiqalmaydu. Uning üstige döletning amanliqi nacharliship, herxil térorluq heriketler ewj alidu. 9- Ayining 12-küni, bash shtab bashliqi ewren bashchiliqidiki memliketlik amanliq komitéti«ichki urushning aldini élish» üchün, hakimiyetni ötküzüwalghanliqini jakarlaydu, hökümet we parlaméntni tarqitiwétidu, barliq siyasiy partiyilerning paaliyitini chekleydu. Shu ayning 13- küni ewren dölet bashliqi bolidu. 20- Künige kelgende, sabiq déngiz armiyisining qomandani olosu bashchiliqida yéngi hökümet qurulidu.

1980- Yili herbiyler hakimiyetni ötküzüwalghandin kéyin, weziyetni turaqlashturidighan bir qatar tedbirlerni qollinip, jemiyet amanliqini zor küch bilen retke sélip, herxil qanunsiz teshkilatlarni keng kölemde tekshurdi. 1981- Yili 9- aydila 45 ming ademni qolgha aldi. 750 Ming herxil qoral-yaraghni musadire qildi. Netijide, térrorluq heriketler herbiy idare qilishning aldidikige qarighanda zor derijide azaydi.

1982- Yili 11- ayning 7- küni, memliketlik amanliq komitéti yéngi asasiy qanunni omumiy xelqning awaz bérishigeqoyidu, netijide herbiy hökümet xelqning himayisige ériship, ewren jumhuriyet pirizdénti boldu hemde démokratiye musapisini eslige keltüridighanliqini bildüridu. Uzun ötmey Türkiye diplomatiye ministiri moskwagha ziyaretke baridu, ewren junggogha ziyaretke kélidu.

1983-Yili 5- ayda, hökümet kordlarni keng kölemde bastürup, 574 kishini sotlaydu. 35 Kishige ölüm jazasi béridu hemde iraq zéminigha kirip kord qoralliq küchlirige zerbe béridu. 1983- Yili 11-ayda özel bashchiliqidiki weten partiyisi büyük xelq parlaménti saylimida ghelibe qildi. 1996-Yili 6- ayning 28-küni , Türkiye Güllinish partyisining rehbiri irbaqan sabiq zungli, toghra yol partiyisining reisi chéller bilen birleshme hökümet teshkil qilghan, buning bilen Türkiye hazirqi zaman tarixidiki tunxi isilamlashturushni teshebbus qilghuchi bash ministir barliqqa kelgen. Nejmidin irbaqan hökümiti türkitining 54- nöwetlik hökümiti bolup hésablinidu. Irbaqan hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin birqatar islamlashturush siyasitini yürgüzüp, qattiq qarshiliqqa uchrighan. Shuning bilen, irbaqan herniy terepning bésimi astida aran bir yil hakimiyet yürgüzüpla texittin chüshüshke mejbur bolghan. 1998 - Yili 1- ayning 1-küni, türkiye eng aliy sot mehkimisi Türkiye Güllinish partiyisini asasi qanungha xilap dep qarap tarqitiwétishni jakarlighan. 2000- Yili 5- ayning 5- küni exmet nejdt ni Türkiye jumhuriyitining 10- nöwetlik pirizdéntliqigha saylighan bash ministiri ejwét bolghan.2005-yilliq saylamda güllinish partiyisidin özgertilgen heqiqet we tareqqiyat partiyisining rehbiri Rejep Tayip Erdoghan bash ministir bolup saylandi. 2007-Yilliq ténch saylamda Türkiye güllinish partiyisining pirizdént namzati abdulla gül 51% mutleq üstünlük bilen pirizdéntliqni aldi. Saylam pütünley dimokratik tertipke uyghun bolghachqa xelqara we Türkiye herbi terep amalsiz qaldi. Istanbul we enqerede yüz bergen, nechche yüz ming kishilik «dini arqa körünüshi bar rehberlerni qarshi almasliq» namayishidin bashqa hichqanche weqemu yüz bermidi. Shuning bilen Türkiyede 80yildin artuq dawamlashqan islam dinini chetken qéqish siyasiti axirlashti.

Türkiye shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza dölet. Türkiyning herqararliq hökümetliri amérika we gherb döletliri bilen ittipaqdashliq siyasitige emel qilip, iqtisadiy jehette gherbiy yawropa bilen qoyuq munasiwette bolup keldi we izchil türe yawropa itipaqigha eza bolush üchün tirishchanliq körsitiwatidu . Yéqinqi yillardin béri, ottura sherq balqan we ottura déngiz qatarliq rayonlardiki üchinchi dunya elliri bilen bolghan munasiwetkimu ehmiyet bermekte. Hazir türkiyining yer sharidiki 125 dölet we rayon bilen diplomatik munasiwiti bar. Ottura asiyadiki 6dölet, pakistan, iran we azerbeyjan bilen bille qurghan «iqtisadi güllinish teshkilati» türkiyening kéyinki siyasi we siplomatiye-iqtisadi tereqqiyatida muhim körsetküchlük ehmiyetke ige.

• 
  Caption1
• 
  Caption2
• 
  Caption2
• 
  Caption2
• 
  Caption2
• 
  Caption2

Türkiye tarixtin buyan déhqanchiliqni asas qilidighan yézaigiliki birqeder tereqqiy qilghan. Türkiye emgek küchining %35déqhanchiliq ishlepchiqirishi bilen shughullansimu, biraq déhqanchiliqtin kiridighan kirim dölet omumiy kirimining %9.3ni igileydu. Türkiye hökümiti sanaetni tereqqiy qildurushqimu ehmiyet bergen bolup, türkiyining toqumichiliq, polat-tömür, qeghez ishlepchiqirish, sémunt ishlepchiqirish we qent yasash sanaitini xéli rawajlanghan. Türkiyining kan bayliqi mol bolup, kömür, mis qatarliqlarning zapisi birqeder köp. 2007-Yili türkiyening milli ishlepchiqirish daramiti 361miliyard dollar bolghan dunya boyiche 20-orunda turghan. Türkiyening umumi milli ishlepchiqirish daramiti dunyadiki islam elliri ichide eng aldinqi qatarda turidu. Türkiyening 2006-yilliq kishi béshigha toghra kélidighan kirimi9100dollar sanaet mehsulat miqdari umumi mehsulat miqdarining 31%ni, mulazimet kirimi 60%ni igelligen.

Pul birliki: türk lirasi.

Türkiye iqtisadi siyasiti Amérika we Yawropaning zor tesirige uchrighachqa 2004-yiligha kelgende puli paxalliship bir milyun500ming lira bir dollargha toghra kélidighan pul paxalliqi yüz bergen idi. 2005-Yilidiki 6nölni qisqartishtin kéyin Türkiyede 1.34yéngi türk lirasi=bir dollar, 2006-yili 1.42yéngi türk lirasi=bir dollar boluwatidu.

Türkiye saljuqilar dewrdila büyük impiriye qurghan. Kéyin Osman impiriyisini qurup, ereb yérim arilidin Shimali Afriqa we Sherqi Yawropagha qeder bolghan ariliqqa 500yildin artuq hökümranliq qilghan. 1- Dunya urushta mezgilide, Türkiye ittipaqdash döletler sépide turup urushta meghulup bolidu. Uning shimaliy afriqa hem kichik asiyadiki béqindi döletliri Engliye, Fransiye we Italiye mustemlikilik haletke chüshüp qalidu. 1919- Yili Mustapa Kamal rehberlikidiki milliy burzhuaziye inqilabi féodal padishahliqni aghdurup tashlaydu, chet el tajawuzchiliqini chékindüridu. 1920- Yili milliy hökümet qurulidu. 1923- Yili 10- ayning 29- küni jumhuritet qurulghanliqi jakarlinip, Mustapa Kamal tunji pirizdént bolidu. Türkiyening iliktirlishish we alaqe ishliri ortihal tereqqi qilghan bolup muqim télpon abonti19miliyun, yanpon abonti44miliyun , intérnét abonti 13miliyun bolghan.

Herbiy mejburiyet tüzümi yolgha qoyulidighan bolup, 18ay wezipe öteydu. Nöwette 670ming esker wezipe ötewatidu.

• 
  quruqluq armiysi
• déngiz armiysi
  déngiz armiysi

• Milletchi Herket Partiyisi
• Rifah(güllinish)Partiyisi
• Adalet we Tereqqiyat Partiyisi
• Ana Weten Partiyisi
• Saadet Partiyisi
• Büyük Birlik Partiyisi

Türkiyediki birqeder dangliq uniwérsitétllar

• Istanbul uniwérsitéti
• Bilkent Uniwéstéti
• Enqere Uniwérsitéti
• Ghazi Uniwérsitéti
• Hajettepe uniwréstéti
• Istanbul Téxnik Üniwérsititi