قىزىلچا

قىزىلچا (Beetroot)، ئىككى يىللىق سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك، ئەسلى ياۋروپانىڭ غەربىي قىسمىدىكى ۋە جەنۇبتىكى دېڭىز بويدىن چىقىدۇ. قىزىلچا قەنت قىزىلچىسى، كۆكتات قىزىلچىسى، يىلتىز ئستېمال قىلىنىدىغان قىزىلچا، يەم-خەشەك قىزىلچىسى دەپ ئايرىلىدۇ.

قىزىلچا ئىككى يىللىق سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك، يىلتىز تارتىپ كونۇسسىمان ئۇرچۇق شەكلىدە بولۇپ، شىرنىلىك. غولى تىك، بىر قانچە تارماق شاخلىرى بار؛ ئاساسىي يوپۇرمىقى سوقىچاق، ئۇزۇنلىقى 20-30 سانتېمىتىر، كەڭلىكى 10-15 سانتېمىتىر، يوپۇرماق سېپى ئۇزۇن، ئۈستىدىكى قورۇلۇپ قالغان، سەل پاقىراق، ئاستىدا توم يوپۇرماق تومۇرلىرى پولتىيىپ چىققان، تۇلۇق گىرۋەكلىك ياكى سەل دولقۇنسىمان ھالەتتە، ئالدى ئۇچى دىقماق، تۈۋى قىسمى شىنا شەكىللىك، كەسمە شەكىللىك ياكى سەل-پەل يۈرەك شەكلىدە بولىدۇ؛ يوپۇرماق سېپى توم، تۆۋەندىكى دۆڭ ئۈستى تەكشى ياكى ئوقۇر. غول يوپۇرمىقى كىچىكرەك بۇلۇپ، نۆۋەتلىشىپ ئۆسىدۇ، تۇخۇم شەكىللىك ياكى يىڭنىسىمان سوقىچاق، ئالدى تەرىپى تەدىرىجى تارىيىدۇ، تۈۋى تەدرىجىي تارايغان، قىسقا سېپى بولىدۇ. 2 - 3 تال مېۋە بەرگەندە بىر-بىرىگە تۇتاش ئۆسىدۇ؛ گۈل يېپىنچىسى ئۇزۇنچاق ياكى تار سوقىچاق؛ مېۋىسى قوش كۆپۈنگۈ ئەينەك شەكىللىك، دىئامېتىرى 2-3 سانتېمىتىر، رەڭگى قىزغۇچ قارامتۇل، پارقىراق؛ بىخى ھالقىسىمان، بوز رەڭلىك؛ 5-6-ئايلاردا چېچەكلەيدۇ، مېۋە بېرىش مەزگىلى 7-ئاي.

قىزىلچا چوڭقۇر ھەم ئورگانىك ماددىسى كۆپ بولغان يۇمشاق تۇپراقتا ياخشى ئۆسىدۇ.  سۇغىرىشى، شور مىقدارى بىر قەدەر يۇقىرى بولغان تۇپراقتىمۇ ئۆسىدۇ. كۈچلۈك كىسلاتالىق تۇپراققا سەزگۈر. قىزىلچا مۆتىدىل بەلباغ ۋە سوغۇق مۆتىدىل بەلباغ، ئىسسىق رايونلاردا سالقىن پەسىل تېرىلىدۇ. مۇۋاپىق كىلىمات ئاستىدا كۆكتات قىزىلچىسى ئۆسۈش مەزگىلى 8 ~ 10 ھەپتە، بىر قىسىم يەم-خەشەك قىزىلچىلىرىنىڭ ئۆسۈش مەزگىلى 30 ھەپتە.

قىزىلچا ئەسلى ياۋروپانىڭ غەربىي قىسمىدىكى ۋە جەنۇبتىكى دېڭىز بويى رايونلىرىدا ئۆستۈرۈلگەن. تەخمىنەن 1500 يىللار ئىلگىرى ئەرەب ئەللىرىدىن جۇڭگوغا كىرگەن. 1906-يىلى شېكەر قىزىلچىسى جۇڭگوغا كىرگۈزۈلۈپ، ئاساسلىقى شىنجاڭ، خېيلوڭجياڭ، ئىچكى موڭغۇل قاتارلىق جايلارغا تارقالغان.

1. ئىزدە قامۇسى

بۇ ماددا بىر دەسلەپكى نۇسخىدۇر، بۇ ماددىنى كېڭەيتىش ياكى ئالاھىدە دەسلەپكى نۇسخا قېلىپلىردىن بىرنى قويۇپ ۋىكىپېدىيەگە توھپە قوشالايسىز.