Xotonnar

   

Xotonnar
Дәүләт	Монголия  Кытай
Административ-территориаль берәмлек	Увс[d] һәм Эчке Монголия
Халык саны	12 057 (2020)[1]

Xotonnar — keçkenä etnik törkem. Kübesençä Ubsunur aymağınıñ Tarialan somonında, Ubsu-Nur külennän könyaqta toralar. Xotonnarnıñ zur sanı şulay uq Tarialan somonı belän kürşe Naranbulag somonında häm Ubsunur aymağınıñ administrativ üzäge Ulangom şähärendä tora.

Xotonnarnı xäzerge toru urınına öç ğasırdan elek cungar xanı Galdan Boşogtu küçergän dip sanala. Başqa yurama buyınça xotonnar Tsin dinastiäse ğaskärläre tarafınnan XVII—XVIII ğ. başında totqınlıqqa alınğan Sindzan qatnaş xalqı toqımı bulıp tora. Akademik B. ya. Vladimirtsov, säyäxätçelär häm öyränüçelär P. K. Kozlov häm B. B. Baradiyn, geograf häm etnograf G. N. Potanin xotonnarnıñ kilep çığışı sorawında qara qırğız elementı yaqlı bulğannar häm xotonnarnıñ etnogenezında qırğızlarnıñ östen rolen bilgeläp uzğannar. Xoton qabiläsen öyrängän XX ğasırnıñ berençe yartısı Rossiya türkologlarınıñ iñ küreneklärneñ berse akademik A. N. Samoyloviç şulay uq şul qaraşlı bulğan häm monıñ turında şulay dip yazğan: «…xotonnarnıñ ışanularınnan alar sostavına qara qırğızlar, könçığış Törkestan şartları häm, ixtimal, qazaq-qırğızlar kergän.» Şul uq waqıtta fänni lingvistik analiz nigezendä xotonnarnıñ kilep čığış sorawında qara qırğız elementı qaraşlı dälil bularaq G. N. Potanin kitergän Sarıbaş ıruınıñ qırıq qızdan kilep çığışı turında xoton riwayätenä sıltama yasıy (qırğız sarıbağış qabiläse län çağıştırığız). A. N. Samoyloviç qaraşı buyınça bu riwayät hiçşiksez qara qırğız kilep çığışlı. Rät xäzerge ğalim analogik pozitsiya yaqlı.
Rät başqa çığanaq xotonnarnı uyğırlar belän yaqınayta. Antropologik yaqtan xotonnar uyğırlar belän oxşaş ikäne bilgelängän. Xotonnar elek söyläşkän xoton tele uyğır teleneñ dialektı bulıp sanala häm karluk tellärenä kertelä.

Xotonnar äylänä-tirä xalıqtan (häm barlıq mongollardan) antropologik tip belän ayırılıp tora çönki praktikalanğan qatnaş nikaxlarğa qaramastan alarda Pamir yöz tibı xasiätläre saqlana.

Xotonnarda R1a1 Y-xromosomalar gaplotörkemen yörtüçelär sanı bik yuğarı - 83%, bu gennar dreyfı näticäse şeşä effektı belän añlatıla: XVII ğasırda tönyaq-könbatış regionına küçengän zur bulmağan ata-babalar törkemennän barlıqqa kilgän populatsiä, möğayen, "şeşä awızı"n älege populatsiä berniçä tapqır ütkän. 1999 yılda mongol ğalimnâre Ts. Tserendaş häm C. Batsuur ğıylmi xezmät kürsätälär, alar Tarialin somonı xotonnarın tikşergännär häm alarnıñ genofondına bik zur öleşne qırğızlar, alğa taba üzbäklär häm uyğırlar kertä, ä qazaqlarnıñ genetik öleşe bik az bulğan näticägä kilgännär. Üz çiratında 2005 yılda yapon,korey,qıtay häm mongol tikşerenüçeläre törkeme xotonnarnıñ häm başqa mongol xalıqlarınıñ DNK X-xromosomaların tikşergännän soñ xotonnar xalxa, uränxay häm zaxçinnardan bik nıq ayırıla digän fikergä kilgännär. Avtorlar fikere buyınça bu xotonnar törki populatsiä ikänen raslıy.

Xotonnarnıñ ağımdağı pasport isäbe buyınça az sanlığı üzbilgeläneş tirbälüenä bäyle buluı bar. Xalıq isäben alğan çaqta şäxsi dokumentlardan ayırmalı räweştä, teldän başqa etnik törkem kürsätelä.

Elek xotonnar törki tellärgä kergän üz tele - xoton telen qullanğan. Xäzerge waqıtta xotonnar tulısınça oyrat teleneñ dialektına küçkän, ul Ubsunur aymağında toruçı töp etnos - derbetlar öçen xas. Qayber çığanaqlarda xotonnarnıñ söyläşendä xalxa yoğıntısı kiçergän näq derbetlarnıñ häm bayatlarnıñ söyläşenä qarağanda kübräk üz oyrat xasiätläre saqlanğan dip bilgeläp uza.

Tarixi barlıq xotonnar möselman bulğan ämma äylänä-tirä xalıq şamanizm elementları belän Buddizm totqan regionda ğasırlar buyı toru näticäsendä xotonnar küpçelek Islam yolaların yuğaltqan. Asaba xalıqtan İslam täğlimatı belän bergä kilä almaslıq yolalar qabul itelgän bulğan. Şulay uq etnik törkemdä törki dä, möselman kilep çığış turında xäter saqlana. yola praktikasında İslam doğaları özekläre (xoton telendä genä) qullanıla, malaylarnı sönnätkä utırtalar. Xäzerge waqıtta İslam traditsiälären torğızu buyınça bilgele adımnar yasala.

Başta barlıq xotonnar cir eşkärtüçelär bulğan, Xarxira-Gol yılğasınıñ çığaru konusında alarnıñ toru urınında 300 yıl elek inde suğaru sistemaları barlıqqa kiterelgän bulğan, bu äylänä-tirä küçmä xaywan asrauçı xalıq belän ğayät zur ayırmalarnı bilgelägän. Bu xasiätlär xäzerge waqıtqa qadär saqlanıp qala, oçraqlı tügel xotonnarnıñ toru rayonına cir eşkärtü ataması birelgän bulğan.

Xotonnarnıñ etnik sostavında cide etnik berämlek. G. N. Potanin tübändäge cide ırunı yazıp qaldırğan: dcu-xurman, yas, ilbä, burut, udzubuk, qasıl, cuppar. B. ya. Vladimirtsov tarafınnan 1911 yılda yasalğan isemlek şul qıyafätkä iä: şaavay, şalbaq, ozbek, nilva, ces, xasan, xuday-berdi. S. Badamxatan tarafınnan 1958 yılda yazılğan isemlek: şaavay, burd, ogotor, xoldoq (xeçguud), zoçguud (xoçigald), xasan, şalpaq. B. Z. Nanzatov 2011 yılda Taryalan somonında qır öyränülärendä tübändäge cide elken terkägän: şaavay, buranna, xaidog, şalbaq, oxtor, xasnuud häm xoçigald.