Сузык
Сузык аваз - әйтелештә үз юлында киртәләр очратмаган, тавыш белән әйтелүче аваз. Иҗекнең нигезе булып тора. Сузык авзаларны 3 аспект буенча карыйлар: күтәрелеш (телнең вертикаль хәрәкәте), рәт (телнең горизонталь хәрәкәте), иренләшү (иреннең әйтелештә кулланылышы). Иренләшкән сузыкларга [ү], [у], [о], [ө] авазлары карый, калганнары - иренләшмәгән. Озынлыгы буенча чагыштырмача кыска ([о], [ө], [ы], [е]) һәм чагыштырмача озын сузыклар ([а], [ә], [у], [ү], [и), [ō], [ы̄], [ē]) була.
| Алгы рәт | Арткы рәт |
|---|---|
| [ә], [ү], [и], [ө], [е],[е](рус теленнән) | [а], [у], [о], [ы], [о] (рус теленнән, киң әйтелә), [ы] (рус теленнән) |
| Югары | Урта | Түбән | |
|---|---|---|---|
| Алгы рәт | [ү], [и] | [ө], [е] | [ә] |
| Арткы рәт | [у], [ы] (рус теленнән) | [о], [ы] | [а] |
Сингармонизм
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сингармонизм - сузык авазларның ярашуы. Рәт гармониясенә һәм ирен гармониясенә бүленә.
Рәт гармониясе: сүздә сузыклар нинди рәттә, шундый рәт белән булган кушымчалар өстәлә. Мәсәлән, алма сүзендә ике сузык та арткы рәт сузыклары, димәк, аларга кушымчаларның калын варианты өстәлә: алма-лар, алма-ны, алма-га.
Ирен гармониясе: әгәр сүздә о,ө хәрефләре беренче иҗектә бар икән, ә башка иҗектә ы,е авазлары икән, [о], [ө] ишетелсә дә е, ы дип язабыз. Мәсәлән: болыт сүзе [болот] дип әйтелсә дә болыт дип языла
Сингармонизм законына буйсынмаган сүзләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сингармонизм[1] законына буйсынмау очраклары бишәү:
- Алынма сүзләр. Барлык телләр дә татар теленең фонетик законнарына нигезләнә алмый, шуңа күрә искәрмәләр дә барлыкка килә. Бер иҗектә берьюлы алгы рәт һәм арткы рәт сузыклары да була ала: китап, машина
- Кушма сүзләр ирен гармониясенә буйсынмыйлар. Мәсәлән, төнбоек.
- Кайбер сорау кисәкчәләре: -мыни.
- Сыйфатның һәм рәвешнең кимлек дәрәҗәсе. Мәсәлән, зәңгәр-су.
- Кайбер алмашлыклар: сиңа, миңа
Сузык авазларының үзгәреше
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сандхи күренеше: сузык авазларның кыскаруы. Мәсәлән, күзе очлы - [күзочло].
Авазлар өстәлү/төшеп калу күренешләре:
- Протеза (сүз башына өстәү): эшләпә (рус.шляпа)
- Эпентеза (сүз уртасында аваз өстәлү): бүрәнә (рус.бревно)
- Эпитеза (сүз азагына аваз өстәү): Омски (рус. Омск)
Редукция - басымсыз сузык авазларның кыскаруы, позицион үзгәреш. Ике төре бар:
- Тулы: язуда да, әйтелештә дә күренеш ала. Халыкы - халкы
- Өлешчә: әйтелештә генә кулланыла. Бренче - беренче
- ↑ М.Зәкиев, Ф.Хисамова. - Татар грамматикасы - I том // Татар грамматикасы III томда