Sosyaldemokrat Halkçı Parti

SHP kapatılan CHP'nin yerine kurulmuş bir siyasal örgütlenmeydi. Önceli olan SODEP ve HP'nin, dolayısıyla CHP'nin oylarına talip olmuştur. SHP 1960'lı yıllardan itibaren oluşmaya başlayan sosyal demokrasinin, dolayısıyla merkez solun temsilcisiydi. Ekonomide katı devletçi anlayış yerine karma ekonomiden yana oldu. Piyasa ekonomisini destekledi ancak bu, SHP'nin devletçiliği tamamen reddettiği anlamına gelmemektedir.^[6][7]

SHP özelleştirmeye karşı her zaman mesafeli olmuştur. Siyasal hayatta bulunduğu sürece SHP Türkiye'deki sosyal demokrat kesimin sözcüsü olmuştur. Emekçi vatandaşlara sempatiyle yaklaşmış ve haklarını gözetmiştir. Ancak tek başına iktidar olamaması programını tam anlamıyla uygulamasına engel olmuştur. Kürt sorunu konusunda diğer partilere göre daha özgürlükçü ve ılımlı olan SHP bu nedenle bazı çevrelerce eleştirilmiştir.^[8]

12 Eylül müdahalesi sonrası ülkedeki tüm siyasi faaliyetler yasaklandı. Büyük gözaltılar, siyasi davalar yaşandı. Bu arada yeni anayasanın hazırlıkları da sürüyordu. Nihayet 7 Kasım 1982'de anayasa halkoyuna sunuldu ve %91,3 oyla anayasa kabul edildi. Aynı oylamayla MGK ve Devlet Başkanı Kenan Evren de cumhurbaşkanlığına seçildi. Seçimlerin 6 Kasım 1983'te yapılacağı açıklandı ve 1983 ortalarında siyasi faaliyetler serbest bırakıldı. Ancak Millî Güvenlik Konseyi'ne (MGK), siyasi partiler kurulurken kurucularını veto etme yetkisi verildi.^[5]

Bu dönemde, kapatılan Cumhuriyet Halk Partisi'nin tabanına hitap eden iki parti kuruldu. Bunlardan biri Necdet Calp liderliğindeki Halkçı Parti (HP), diğeri ise Erdal İnönü liderliğinde kurulan Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) idi. Bu iki partiden esas CHP kadrolarını barındıran SODEP, MGK'nın kurucularını sürekli veto etmesi nedeniyle MGK’nın 99 sayılı kararı uyarınca onaylanmış 30 kurucu üyeyi tamamlayamadığı için 6 Kasım seçimlerine katılamadı. Öte yandan Adalet Partisi'nin ardılı olarak kurulan Büyük Türkiye Partisi ve Doğru Yol Partisi de vetolardan nasibini aldı. Seçimlere Turgut Özal'ın başında bulunduğu ANAP, Necdet Calp'in başında bulunduğu Halkçı Parti ve Turgut Sunalp'in Milliyetçi Demokrasi Partisi katıldı. 6 Kasım 1983 seçimleri sonucunda ANAP yüzde 45 oy alarak tek başına iktidara geldi ve Turgut Özal yeni hükûmeti kurdu. CHP seçmenine seslenen Halkçı Parti %30 oy alarak ana muhalefet partisi oldu.

ANAP'ın kazandığı 24 Mart 1984 yerel seçimlerine bu defa SODEP ve DYP de katıldı. SODEP aldığı yüzde 23,15 oy oranı ile ANAP'ın ardından ikinci sırayı aldı. TBMM'de temsil edilen Halkçı Parti'nin tabanı erirken, CHP oylarının SODEP'te toplanacağı anlaşıldı. 13 Nisan 1984'te toplanan SODEP 1. Küçük Kurultayı'nda Genel Başkan Erdal İnönü solda tek çatının şart olduğunu söyledi. Temmuz ayında SODEP lideri İnönü ve HP lideri Necdet Calp birleşme konusunda prensipte anlaştıklarını açıkladılar. 1985'in Haziran ayında Aydın Güven Gürkan Halkçı Parti genel başkanı seçildi ve birleşmeden yana olduğunu açıkladı. Hatta Gürkan birleşmeye 1985 yılında son CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit'in eşi Rahşan Ecevit tarafından kurulan Demokratik Sol Parti'nin de dahil olmasını istedi ancak ret cevabı aldı.

26 Eylül 1985'te Gürkan ve İnönü SODEP-HP birleşme protokolünü imzaladılar ve yeni partinin adını Sosyaldemokrat Halkçı Parti olarak açıkladılar. 2 Kasım 1985'te toplanan HP Olağanüstü Kurultayı'nda partinin adı toplanarak partinin adını Sosyaldemokrat Halkçı Parti olarak değiştirildi. 3 Kasım'da toplanan SODEP Olağanüstü Kurultayı'nda da parti feshedildi ve SHP'ye katıldı. HP ve SODEP'in merkez yöneticileri yeni partinin de merkez kurullarını oluşturdular. Protokol uyarınca ilk genel başkanlığa HP genel başkanı Aydın Güven Gürkan getirildi.

30 Mayıs 1986'da SHP 2. Olağanüstü Kurultayı toplandı ve tek aday olan Erdal İnönü genel başkan seçildi. İnönü daha sonra 11 ilde yapılan 26 Eylül 1986 milletvekili ara seçimleri'nde İzmir'den TBMM'ye girdi. SHP bu seçimlerde yüzde 22 oy aldı.

Aralık 1986'da 20 milletvekili partiden ayrıldı, bunlardan 18'i Demokratik Sol Parti'ye (DSP) katılarak bu partinin TBMM'de grup kurmasını sağladı.

6 Eylül 1987'de ANAP iktidarı 12 Eylül idaresince getirilen siyasi yasakların kaldırılması için referanduma gitti. Kıl payı bir farkla yasakların kaldırılması kabul edildi (Evet:%50.1, Hayır:%49.8). Başbakan Turgut Özal daha bu sonuç ortaya çıkmadan önce Kasım ayında erken seçime gidileceğini açıkladı. 13 Eylül'de Bülent Ecevit DSP'nin başına geçti. Süleyman Demirel de DYP başkanlığını devraldı.

29 Kasım 1987 genel seçimlerinde ANAP, oy oranı düşmesine rağmen seçim bölgesi barajı uygulamasını yasalaştırması neticesinde ikinci kez tek başına iktidara geldi. ANAP bu seçimlerde yüzde 36 oy alarak 292 milletvekili kazandı. SHP yüzde 24 ile 99, DYP ise yüzde 19 oyla 59 milletvekilliği kazandı. SHP 450 üyeli TBMM'de 99 sandalye kazanarak anamuhalefet partisi konumunu korudu. Bülent Ecevit'in başına geçtiği Demokratik Sol Parti %8.5 oy aldı ancak yüzde 10 barajını aşamayarak meclis dışında kaldı. Aynı şekilde Milliyetçi Çalışma Partisi ve Refah Partisi de TBMM dışında kaldı. Ecevit bu sonucun ardından bir süre siyasetten çekildi.

25-26 Haziran 1988'de Ankara'da yapılan SHP II. Olağan Kurultayı'nda Erdal İnönü 710 oyla SHP genel başkanlığına yeniden seçilirken, İsmail Cem 151, Azimet Köylüoğlu 10, Cemil Gerçek ise 12 oy alabildi. Ancak partiye Deniz Baykal grubu hakim oldu; 44 kişilik Parti Meclisine Baykalcılardan 27, sol kanattan 16 kişi girdi. İnönü'nün listesinde yer alıp kıl payı PM'ye girebilen tek kişi olan Fikri Sağlar'ın yerine Deniz Baykal SHP genel sekreteri seçildi.^[9]

26 Mart 1989 yerel seçimlerinde SHP kazandı. SHP, başta İstanbul, Ankara ve İzmir olmak üzere 39 ilin belediye başkanlığını kazandı ayrıca il genel meclisi seçimlerinde yüzde 28,8 oy almayı başardı. SHP ve DYP ANAP iktidarının meşruiyetini kaybettiğini halkın desteğini yitirdiğini ve bu nedenle genel seçimlerin yenilenmesi gerektiğini savunmaya başladılar. Turgut Özal 9 Kasım 1989'da Kenan Evren'den boşalan cumhurbaşkanlığına SHP ve DYP'nin muhalefetine rağmen seçildi. 12 Aralık 1990'da İnönü ile Demirel buluştu, ortak bildiri imzalayarak erken seçim istediler.

Haziran 1989'da SHP Sosyalist Enternasyonal'e tam üye oldu. Kasım 1989'da, Paris'te düzenlenen "Kürt Ulusal Kimliği ve İnsan Hakları" konulu bir konferansa parti yönetiminden izinsiz katıldıkları gerekçesiyle yedi SHP milletvekili partiden çıkarıldı. Bunun üzerine 10'u aşkın milletvekili ve bazı il örgütleri partiden istifa etti. Aralık 1989'da yapılan Olağanüstü Kurultay'da Erdal İnönü genel başkanlığa, Deniz Baykal genel sekreterliğe yeniden seçildi.^[5]

Haziran 1990'daki belediye seçimlerinde oy oranını yükselten Anavatan Partisi (ANAP) karşısında ikinci parti konumuna düşen SHP'de bunalım baş gösterdi. Eylül 1990'da Genel Başkan Erdal İnönü ile anlaşmazlığa düşen Genel Sekreter Deniz Baykal bu görevinden istifa etti, yerine Hikmet Çetin getirildi. 29 Eylül 1990'daki SHP 6. Olağanüstü Kurultayı'nda Erdal İnönü ve Deniz Baykal karşı karşıya geldi. İnönü 504 oyla genel başkanlık seçimini kazandı, Deniz Baykal ise 405 oy aldı. SHP Genel Sekreterliği'ne Hikmet Çetin seçildi. Ancak parti içinde Baykal'ın muhalefeti bitmedi. Haziran 1991'deki olağan kurultayda İnönü-Baykal bir defa daha karşı karşıya geldi. Ancak bu kez de kazanan İnönü oldu, üçüncü tur oylamada İnönü 534, Baykal 451 oy aldı. SHP'nin 44 kişilik parti meclisine Baykal listesinden 15, İnönü listesinden ise 28 kişi seçildi. Hikmet Çetin tekrar genel sekreter seçildi.

Ekim 1991'de yapılan erken seçimleri DYP kazandı. SHP yüzde 20.75 oy oranıyla DYP ve ANAP'ın ardından üçüncü oldu. 1989 Yerel Seçimlerinde elde edilen başarı bu defa çok uzaktaydı, bu en fazla parti içi muhalefetin işine yaradı. SHP, seçimlere katılmayan Halkın Emek Partisi (HEP) adaylarına Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin listelerinde yer verdi. Bu destek sayesinde SHP'nin oyları Güneydoğu'da yüzde 50'leri geçerken, buna karşılık Karadeniz, Trakya ve Ege bölgelerinde büyük oy kaybı yaşandı.^[10] Türkiye genelinde oy yüzdesinin 20.75'e gerilemesi parti içinde Baykal yönetimindeki Yeni Sol grubun eleştirilerini yükseltti. Seçimlerden sonra TBMM açılışında Kürt kökenli milletvekillerinin Kürtçe yemin etmeye kalkışması ortalığı karıştırdı. (bkz. 1991 TBMM yemin krizi) 21 Mart 1992 Nevruz Bayramı'nda çıkan olaylar sonucunda da SHP içindeki HEP kökenliler partiden istifa ettiler. HEP hakkında kapatma davası açılınca DEP kuruldu ancak her ikisi de daha sonra kapatıldı. 1994'te HEP ve DEP mensupları HADEP'i kurdular.

Hükûmeti kurma görevi DYP Genel Başkanı Süleyman Demirel'e verildi. Demirel DYP-SHP koalisyon hükûmetini 20 Kasım 1991'de kurdu. SHP Genel Başkanı Erdal İnönü Başbakan Yardımcılığı görevini aldı.

25-26 Ocak 1992'deki 7. Olağanüstü Kurultay öncesinde Deniz Baykal ve İsmail Cem birlikte yayımladıkları "Yeni Sol" adlı bir kitapta SHP'nin yeniden yapılandırılmasını öngördüler. Deniz Baykal'ın üçüncü kez Erdal İnönü'ye karşı genel başkanlığa adaylığını koyduğu 7. Olağanüstü Kurultay'da İnönü, beklenenin aksine salt çoğunluğu daha birinci turda sağlayarak Baykal'ı bir kez daha yendi ve genel başkanlığa seçildi.^[11]

Haziran 1992'de 12 Eylül döneminde çıkartılmış olan "kapatılan siyasi partilerin aynı adla tekrar açılmasını engelleyen yasa" kaldırıldı. SHP içindeki muhalefet hareketinin önde gelen ismi Deniz Baykal ve diğer CHP kökenliler CHP'yi tekrar açma kararı aldılar. 9 Eylül 1992'de CHP tekrar açıldı ve SHP'den ayrılan bir grup milletvekili CHP'ye geçti. Genel Başkan Erdal İnönü, CHP'nin SHP'ye katılmasını istese de CHP'liler aksi tezi savundular. 1991 seçimlerinde TBMM'ye 88 milletvekili sokan SHP'nin sandalye sayısı 1992 yılı sonunda 52'ye düştü.

1993'te Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın ölümü üzerine Başbakan Süleyman Demirel cumhurbaşkanı seçildi. Koalisyon ortağı SHP Demirel'in seçilmesi için DYP'ye destek verdi. Ardından DYP'nin başına geçen Tansu Çiller'in kurduğu hükûmette SHP koalisyon ortaklığına devam etti. Haziran 1993'te Genel Başkan Erdal İnönü siyaseti bırakacağını açıkladı. 11 Eylül 1993 tarihinde Ankara'da toplanan 4. Olağan Kurultay'da 1007 delegeden 559'unun oyunu alan Murat Karayalçın genel başkanlığa seçilirken diğer adaylardan Aydın Güven Gürkan 403, İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Yüksel Çakmur 26 ve Tolga Yarman 2 oy aldı.^[12]

27 Mart 1994 yerel seçimlerine üç parça halinde giren merkez sol partilerin toplam oy oranları 1989'a göre 11 puan geriledi. Bir önceki yerel seçimin galibi olan SHP de çok büyük oy yitirdi ve elinde bulundurduğu büyük şehirlerde seçimleri kaybetti. Bunun üzerine sol partilerin birleşmesi gündeme geldi. DSP buna yanaşmadı ancak CHP olumlu yanıt verdi. 30 Eylül 1994’te SHP ve CHP genel başkanları Karayalçın ve Baykal “Bütünleşme ön protokolünü” imzaladı. 18 Şubat 1995'te toplanan SHP-CHP ortak kurultayında partinin feshine ve CHP'ye katılmasına karar verildi.

SHP programında partinin bireye ilişkin amaçları özgürlük ve eşitlik olarak belirlenip emeğin en yüce değer sayıldığı vurgulanıyordu. Programa göre SHP'nin topluma ilişkin amaçları demokratikleşme, bağımsızlık ve üreticilikti. Bu amaçlara ulaşmakta izlenecek altı ilke, Ekim 1981'de Millî Güvenlik Konseyi (MGK) kararıyla öteki partilerle birlikte feshedilen Cumhuriyet Halk Partisi'nin (CHP) ilkelerini belirten Altı Ok ile çakışıyordu: Cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik ve devrimcilik.^[13]

Piyasa mekanizmasından doğan çarpıklıkların akılcı yöntemlerle düzeltilmesini öngören SHP bazı üretim alanlarına devletin doğrudan girmesi gerektiği görüşünü savunuyordu. Kuzey Atlantik Antlaşması Teşkilatı'nın (NATO) Türkiye'nin güvenliğinin artırılmasındaki rolünün sürdürülmesinden yana olan SHP, Türkiye'nin ortak güvenlik sisteminin yanı sıra kendi olanaklarından yararlanarak ulusal savunma stratejisini geliştirmesini gerekli görüyordu.^[5]