Lazistan

 

Lazistan, eski çağlarda Kolhis'in daha sonra Lazika’nın bir parçasıydı. Lazistan kelimesi ise Farsça bir kelimedir. Lazlar için Yunanca “Λάσοι”(Lazi) olan adlandırmayı Farslar (İran-Pers) da kullanmıştır. Bizanslılar, Lazların ülkesi anlamına gelen “Lazika-Lazica” kelimesi ile Farsça “Lazistan“ anlamına gelir. Farsça etimolojisi ise “Lazi+istan” Türkçesi ile (Laz+eli, ülkesi) anlamına gelir.^[1]

Pers İmparatorluğu'nun kaynaklarına Lazika, Lazistan olarak geçmiştir. Gürcü kaynaklarına ise Egrisi olarak geçmiştir. "-eti" soneki Gürcüce’de ülkesi, eli, yurdu anlamına gelir. Gürcüler etnik olarak Lazların yaşadığı bölgeye “Ç’aneti” yahut “Lazeti” ismini vermişlerdir. Gürcülerin kullandığı bu Ç'aneti etnik kavramı Trabzon ile hopa Karadeniz kıyılarını simgeliyordu.^[1]

Günümüzde Lazların ülkesi anlamında “Lazona” tabiri de kullanılmaktadır. Ancak bu tabire eski kaynaklarda rastlanmaz. "Lazona" adı 1990'larda ileri sürülmüştür ve bu adlandırma bugün de tartışma konusudur.^[2][3]

 

Fatih Sultan Mehmed, 26 Ekim 1461 tarihinde Trabzon'u fethedip, Osmanlı Devleti topraklarına katmıştır. Trabzon'un doğusunda 1204 yılında kurulan Théme De Grand Lazia yani Lazia Teması^[4] 'nın bir kısmı Osmanlı Devleti'ne katılmıştır. Kimi kaynaklara göre Atina'daki (Pazar) Melyat Deresi'ne kadar, kimi kaynaklara göreyse Viǯe sahasına kadar olan bölge Osmanlı Devleti egemenliğine girmiştir. Osmanlı Devleti baskısı dışında kalan Laz toprakları ise Gürcülerin yönetiminde kalmıştır. Bir kısım Laz toprakları Guria, İmereti ve Samtshe arasında kalmıştır. Büyük kısmı Samtshe (Ahıska)'de kalmıştır.^[4]

Ancak Yavuz Sultan Selim Trabzon valisi iken birçok akımlar yaparak Gonio'ya (Gönye) kadar yayılmış Batum kapılarına dayanmıştı. Ama karşısında Laz feodal komutanı Ǩaxaber Gurieli'yi (Guryalı Kahaber) bulur. Yavuz Sultan Selim'e karşı savaşan Laz halkına komutanlık eden Ǩaxaber birçok kez Osmanlı kuvvetlerini Lazistan'da (Ç'aneti) mağlup eder. Ancak Trabzon valisi Yavuz'un yeniçerileri karşısında Lazların yapacağı pek de bir şey yoktur. Nihayetinde Ǩaxaber öldürülür, Osmanlılar ancak Ǩaxaber'in ölümünden sonra Lazistan'a girmeye muvaffak olurlar. Yavuz Selim Trabzon'dan hareketle, Melo'ya gelir. Melo'dan savaşa savaşa Arkabi, Viǯe, Atina, Xopa, Gonio, Batumi, Çxala, Perlevani, Noğedi, Sarpi kent ve köylerini abluka altına alır. Savaş aralıksız üç ay sürer, Lazların erzakları tükenir. Laz askerlerin yaklaşık 3/4'ü Osmanlılarca öldürülür ve direniş kırılır. Nihayetinde Lazlar teslim olur ve Trabzon'un fethiyle başlayan Lazistan'ın Osmanlılarca kuşatılması tamamlanır.^[5][6][7]

III. Murat'ın padişahlığı yıllarında Lala Mustafa Paşa tarafından Kafkasya Osmanlı'ya katılır. Bu tarihten itibaren Batum ile Doğu Karadeniz Bölgesi “Lazistan Sancağı” olarak anıldı. 1640 yılında bölgeyi dolaşan Evliya Çelebi'ye göre, Trabzon'un beş sancağı bulunuyordu. Bunlardan birisi de Lazistan idi. Lazistan'ın o zamanki merkezi Gönye(Gonio) idi. Kazaları ise, Atina, Sumla Viǯe ve Ark'abi idi. Koch ise 15 Laz derebeyliği saymaktaydı: Atina, Bulep, Art'aşeni, Viǯe, Ǩapiste, Arkabi, Kisse, Xopa, Maǩriali(Noğedi), Gonio, Batumi, Maradidi, Perlevani, Çxala. Resmi olarak 1851'de Acara çevresi (Batum), Yukarı Guria ile birlikte kurulmuş olan Lazistan Sancağı'na bağlandı. Batum, 1878 yılına kadar Lazistan Sancağı'nın merkezi idi. 93 Harbi'nden sonra Batum Rusya'ya bırakılınca, Batum'daki Lazlar Osmanlı'ya göç ettiler ve Lazistan'ın başkenti Rize'ye taşındı.^[8]

19. yüzyıla kadar Acara ve Batum'un çevresindeki nüfusun ezici çoğunluğunu Lazlar oluşturmaktaydı. Ancak Osmanlı-Rus Savaşları'nda Lazların Rus Imparatorluğu'na yardım etmeleri iddiaları gerekçesi ile Osmanlı imparatorluğunun zorunlu göç politikaları, muhacirlikten dolayı bölgede Laz nüfusu iyice azalmıştı. Bu nedenlerle Batum'da ve Acarada Lazların sayısı azınlık derecesine düşmüştür.^[8]

Şemseddin Sami, Kamusü’l-Alam adlı ansiklopedik yapıtında Lazistan Sancağı'nın 120 km uzunluğunda ve 25-30 kilometre genişliğinde olduğunu yazar. Lazistan Sancağının üç kazası (Rize, Atina ve Hopa), altı nahiyesi ve 364 köyü vardı. Nüfusu 138.467 kişiden oluşuyordu. Az sayıda Rum'un dışında sancakta Müslümanların ve Lazların yaşadığını söyleyen Şemseddin Sami, ayrıca sancağın doğal yapısını, iklimini ve tarımını da anlatır.^[9]

• — Klasik antik dönem – 1. yüzyıl – Kolhis Krallığı
• — 2. yüzyıl – 3. yüzyıl – Gonio-Vitze arası – İberya Krallığı (Kartli)
• — 3. yüzyıl – 6. yüzyıl – Lazika
• — 560'lar – 630'lar – İberya Krallığı (Kartli)
• — 630'lar – 8. yüzyıl – Bizans İmparatorluğu
• — 750'ler – 950'ler – Abhazya Krallığı
• — 950'ler – 960'lar – Bizans İmparatorluğu
• — 960'lar – 978 – 1001 – Tao-Klarceti Krallığı, Of Bölgesi (978 yılına kadar) – Bizans İmparatorluğu
• — 1001 – 1014 – Bizans İmparatorluğu
• — 1014 – 1023 – Gürcü Krallığı
• — 1023 – 1073 – Hopa-Of arası – Bizans İmparatorluğu, Gonio-Makriali arası – Gürcü Krallığı
• — 1073 – 1191 – Gürcü Krallığı
• — 1191 – 1203 – Bizans İmparatorluğu
• — 1204 – 1282 – Gürcü Krallığı ve Trabzon İmparatorluğu (ortak mülkiyeti)
• — 1282 – 1463 – Gürcü Krallığı (Bu arada 1282-1297 yılları arasında doğrudan VI. Davit Narin'ın yönetimi altındadır, 1297-1463 – Mesheti)
• — 1463 – 1502 – İmereti Krallığı (Megrelya'nın bir parçası olan Guria Prensliği)
• — 1502 – 1535 – Mesheti
• — 1535 – 1547 – İmereti Krallığı (Guria Prensliği)
• — 1547 – 1878 – Osmanlı İmparatorluğu (Trabzon Vilayeti'nin Lazistan Sancağı)
• — 1878 – 1914/15 – Azlağa-Of arası – Osmanlı İmparatorluğu (Lazistan Sancağı), Gonio-Liman arası – Rus İmparatorluğu (Kutaisi Guberniyası / Batum Oblastı)
• — 1915 – 1917 – Rus İmparatorluğu (Batum Oblastı)
• — 1918 – 1921 – Azlağa-Of arası – Osmanlı İmparatorluğu (Lazistan Sancağı), Gonio-Liman arası – Gürcistan (Batum Bölgesi)
• — 1921 – Meleni Sarp-Of arası – Türkiye (Trabzon, Rize ve Artvin illeri), Moleni Sarpi-Gonio arası – Gürcistan (Acara Özerk Cumhuriyeti) ^[10]

Lazistanın her yerinde farklı dil ve etnik gruplara rastlanır. Lazlar, Türkler, Gürcüler, Hemşinliler, Rumlar ve Poşalar olmak üzere birçok etnik grup yaşamaktadır.^[11]

1914'te I. Dünya Savaşı'nın çıkmasıyla Anadolu işgale uğrar. İtilaf Devletleri Anadolu'yu bütün olarak yutmayı hedefliyorlardı. Ancak Amerika Birleşik Devletleri başkanı Wilson‘un ilkeleri emperyalist güçleri müşkilat altına soktu. Wilson'a göre her ulus kendi kaderini tayin etme hakkına sâhipti. Hangi millet nerede çoğunluktaysa orası o milletin olacaktı. Âdil olan bu plan çerçevesinde, Wilson bir harita çizdi.Haritaya göre, Anadolu'nun doğusunda üç yeni devlet kurulacaktı. 1- Kürdistan, 2- Ermenistan, 3- Lazistan. Lazistan'ın sınırları, Hopa'dan başlayarak Trabzon'un Akçaabat Limanı'nı da içine alan sâhil şeridinden oluşuyordu.^[13][14]

Batum Lazistan'ın içinde değildi. Çünkü Batum jeopolitik öneminden dolayı İngiltere tarafından işgal edilmişti. Batum vilayeti o zamanlar Artvin'in kuzey kısmını da içine almaktaydı. İngiltere-Fransa ikilisi ile Amerika arasında ayrıklık yaşandı ve Amerika savaştan çekildi. Bunun üzerine emperyalist devletler yeni bir paylaşım planı hazırlarlar. Sevr Antlaşması ile Anadolu coğrafyası yeniden şekillendirilir. Sevr görüşmeleri esnasında Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Wilson'un bağımsızlık öngördüğü Lazistan'ı kendisine bağlamak istiyordu.^[15]

Bu yüzden Gürcistan, Rize ve çevresinde parayla tuttuğu adamlarca Lazistan Selamet-i Milliye Cemiyeti'ni kurturur.^[16] Cemiyetin tek amacı vardı: Lazistan'ı Gürcistan'a bağlamak.^[16] Sevr'de bu görüş emperyal ülkelerce kabul gördü ancak Ermeniler dış dünyayla iletişim kurmak istiyorlardı. Bu yüzden denize açılacakları bir limana ihtiyaçları vardı. İtilaf Devletleri de Trabzon'u Lazistan'dan koparıp kurulacak olan sözde Ermenistan'a bağlamaya karar kılarlar.

Ancak “Lazistan Havâlisi Âdem-i Milliye Cemiyeti” ile karşı çıkarlar. Trabzon'da kurulan Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti'ne katılarak, Türk Kurtuluş Savaşı'nda yararlılık göstermiş ve I. TBMM'de Batum'u ve Lazistan Sancağı'nı temsilen mebuslar mecliste yer almıştır. Kazım Karabekir Paşa'nın ordusu ise Batum'a kadar olan bölgeyi almıştır. Ancak Ankara hükûmeti Kars Antlaşması ile Batum'u Gürcistan'a garantörlük şartıyla bırakmak zorunda kalır. Akabinde Gürcistan, Sovyet işgaline uğrar ve sorun Sovyetler Birliği ve Türkiye arasında imzalanan yeni bir antlaşma ile kesin çözümle neticelendirilir.^[17]

1920'de, Doktor Abidin Bey (Atak), Esat Bey (Özoğuz), İbrahim Şevki Bey, Necati Bey (Memişoğlu), Osman Bey (Özgen) ve Ziya Hurşit Bey, Lazistan milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisine katıldılar.

1921 yılında Lazistan Sancağı'nın büyük bölümü Türkiye, küçük bölümü Gürcistan sınırları içinde kaldı. Gürcistan sınırı içinde kalan topraklar (Acaristan), halk oylaması sonucu Gürcistan'a bağlanmıştır. Buna karşılık, Lazistan, Trabzon vilayetinin sancağı oldu.

1925'te Lazistan Sancağının yerine Rize ili kuruldu.

Cumhuriyet döneminde, diğer bütün etnik takılarla oluşturulan yerel adlarla birlikte "Lazistan" da resmi kullanımdan kaldırıldı ve söz konusu bölge coğrafi yön isimleriyle adlandırılmaya başlandı.^[18]