Trabzon Vilayeti

 

Trabzon Eyaleti 1867 yılında kabul edilen Teşkil-i Vilâyet Nizamnâmesi ile kaldırılmıştır. Yerine Trabzon Vilayeti kurulmuştur. Vilayete bağlı sancaklar Trabzon Sancağı, 1869'dan itibaren Canik Sancağı, Lazistan Sancağı ve Gümüşhane Sancağı'dır.

Trabzon vilayeti, 1869 tarihli salnameye göre Trabzon, Canik, Gümüşhane ve Lazistan sancaklarından oluşuyordu. Trabzon sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkezin dışında, Bucak, Gireson, Rize, Of ve Tirebolu kazalarını kapsıyordu. Akçaabat, Vakfısagir ile birlikte Yomra, Vakfıkebir ile birlikte Tonya ve Maçka nahiyeleri mutasarrıflığa bağlıydı. Aybastı, Perşembe, Ulubey-Hapsemana Bucak kazasına bağlı birer nahiyeydi. Gireson kazasına Keşap ve Aksu nahiyeleri bağlıydı. Rize kazası Kura-i Seba nahiyesini, Of kazası Sürmene nahiyesini, Tirebolu kazası Görele nahiyesini kapsıyordu. Trabzon sancağının merkezi olan Trabzon kentinde Rum metropolitinin başında bulunduğu Trabzon metropolitliği vardı. Ayrıca Trabzon ve çevresinden sorumlu Ermeni piskoposu, Trabzon ve çevresinden sorumlu Katolik piskoposu görev yapıyordu. Trabzon kentinde Rusya, Belçika, İran, İngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan, Müttefik Kuzey Almanya ve İtalya’nın konsoloslukları vardı.

Canik sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkez Samsun kazası dışında, Ünye, Bafra ve Çarşamba kazalarından oluşuyordu. Kavak nahiyesine merkez kazaya bağlıydı. Fatsa, Niksar, Çemeş-Bolaman ve Karakuş, Ünye kazasına bağlı nahiyelerdi. Terme nahiyesi Çarşamba kazasına, Alaçam nahiyesi de Bafra kazasına bağlıydı. Canik sancağının merkezi olan Samsun’da Canik ve çevresinden sorumlu Rum metropoliti görev yapıyordu.

Lazistan sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkez Batum kazası dışında, Arhavi ve Livana sancaklarından oluşuyordu. Acara-yı Ulya, Acara-yı Sufla ve Çürüksu birer nahiye olarak Batum kazasına bağlıydı. Arhavi kazası, Hemşin, Atina, Gönye ve Hopa nahiyelerini kapsıyordu. Livana kazasında ise sadece Maçahel nahiyesi bulunuyordu.

Gümüşhane sancağı, bir mutasarrıflık olarak idare edilen merkez Gümüşhane kazası dışında,Torul ve Kelkit kazalarından oluşuyordu. Kovans ve Yağmurdere Gümüşhane kazasında yer alıyordu. Kürtün nahiyesi Torul kazasına, Şiran nahiyesi de Kelkit kazasına bağlıydı. Sancağın merkezi Gümüşhane kentinde, Gümüşhane ve çevresinden sorumlu Rum metropoliti görev yapıyordu.^[3]

 

Trabzon sancağı 1.082 köyden ve 63.365 haneden oluşuyordu. Bunun 52.846 hanesi Müslüman, 10.519 hanesi Hristiyan idi. 1869 tarihli salnamede sadece erkek nüfusu verilmiştir. Buna göre sancakta 210.149 erkek yaşıyordu. Bu erkek nüfusun 175.664 kişi Müslüman, 26.523 kişi Rum, 7.565 kişi Ermeni ve 397 kişi Katolik idi. Bu tespitte vergi yükümlüsü yetişkin erkek nüfusu sayılmış olmalıdır. Bu sayının dört katı alındığında, sancağın yaklaşık toplam nüfusu ortaya çıkar. Buradan hareketle 1869 yılında Trabzon sancağının toplam nüfusunun, 702.656 kişi Müslüman, 106.092 kişi Rum, 30.260 kişi Ermeni ve 1.588 kişi Katolik olmak üzere, 840.596 kişiden oluştuğu söylenebilir.

Canik sancağı 862 köyden ve 37.301 haneden oluşuyordu; 29.167 hanesi Müslüman, 8.134 hanesi Hristiyan idi. 1869 tarihli salnameye göre sancakta, 99.545 kişi Müslüman, 25.119 kişi Rum ve 7.391 kişi Ermeni olmak üzere, 132.055 erkek yaşıyordu. Bu yetişkin erkek nüfusun dört katı alındığında, 98.180 kişi Müslüman, 100.476 kişi Rum ve 29.564 kişi Ermeni olmak üzere, sancağın yaklaşık toplam nüfusunun 528.222 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.

Lazistan sancağı 330 köyden ve 21.926 haneden oluşuyordu; 21.474 hanesi Müslüman, 452 hanesi Hristiyan idi. 1869 tarihli salnameye göre, sancakta 66.232 erkek yaşıyordu. Bu erkek nüfusu içinde 64.534 kişi Müslüman, 41 kişi Rum, 396 kişi Ermeni ve 1.261 kişi Katolik idi. Söz konusu yetişkin erkek nüfusunun dört katı alındığında, 258.136 kişi Müslüman, 88 kişi Rum, 1.584 kişi Ermeni ve 5.044 kişi Katolik olmak üzere, sancağın yaklaşık toplam nüfusunun 264.928 kişiden oluştuğu sonucuna varılabilir.

En az nüfusun yaşadığı Gümüşhane sancağı 366 köyden ve 16.378 haneden oluşuyordu. Bunun 10.307 hanesi Müslüman, 6.071 hanesi Hristiyan idi. Gümüşhane sancağında, 25.517 kişi Müslüman, 11.755 kişi Rum ve 1.047 kişi Ermeni olmak üzere, 38.319 erkek kaydedilmiştir. Benzer biçimde söz konusu erkek nüfusunun dört katı alındığında, 102.068 kişi Müslüman, 47.020 kişi Rum ve 4.188 kişi Ermeni olmak üzere, sancağın toplam nüfusunun 153.276 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.^[4]

 

1909 yılında Trabzon'un sancakları, kazaları ve nahiyeleri:

1920'de Trabzon sancağına bağlı kaza olan Giresun, Ordu, Tirebolu ve Görele kazalarıyla birleştirilip Giresun sancağına dönüşmüş, 1921'de Giresun sancağına bağlı Ordu kazası Trabzon Vilayeti'nin Canik Sancağı'na bağlı Fatsa ve Ünye kazalarıyla birleşip Ordu Sancağı'nı oluşturmuştur.