Amon

 

Amon ve Amaunet'ten Eski Mısır Piramit Metinlerinde bahsedilmektedir.^[10] Amon (Mısırca: imn ) "gizli olan" veya "görünmez" gibi bir anlama geliyordu.^[11]

Birinci Ara Dönem'in bitiminden sonra 11. Hanedan döneminde Amon Thebes'in vesayet tanrısı konumuna yükseldi. Eşi Mut Thebes'in koruyucusuydu. Thebes'te oğulları Ay tanrısı Khons ile birlikte ilahi aileyi veya " Tebes üçlemesi"ni oluşturdular.

Amon'un Thebes'in koruyucu tanrısı olarak tarihi, MÖ 20. yüzyılda I. Senusret yönetiminde Karnak'ta Amon-Ra Bölgesi'nin inşasıyla başlar.

Amon-Ra Bölgesi'ndeki büyük inşaat Thebes'in birleşik Mısır'ın başkenti olduğu 18. Hanedan döneminde gerçekleşti.

Hipostil Salonuyla ilgili çoğu bina 1.Seti ve 2.Ramses yönetiminde yapılmıştır. Merneptah, Luksor Tapınağı'na giden tören yolunun başlangıcı olan Cachette Court'un duvarlarında Deniz Halkları'na karşı kazandığı zaferleri anıyordu. Şu anda içeriğinin yaklaşık üçte birini kaybetmiş olan bu Büyük Yazıt, kralın seferlerini ve potansiyel değeri olan eşyalar ve esirlerle geri dönüşünü gösterir. Teb'de Bu yazıtın yanında, Nil'in batı yakasındaki Merneptah mezar kompleksinde daha ünlü olan Merneptah Steli'nin büyük ölçüde bir kopyası olan Zafer Steli vardır.^[12] Merenptah'ın oğlu II. Seti, İkinci Pilon'un önüne iki küçük dikilitaş ve aynı bölgedeki tören caddesinin kuzeyine üçlü bir ağaç kabuğu tapınağı ekledi. Bu, Mut ve Khonsu'nunkilerle çevrili Amun'a bir şapel ile kumtaşından inşa edildi.

Amon-Ra Bölgesi'nde yapılan son büyük değişiklik, Nectanebo I tarafından inşa edilen ilk pilon ve tüm Bölgeyi içine alan devasa çevre duvarlarıydı.

 

 

Onsekizinci Hanedanlığın kurucusu olan I. Ahmose'nin ordusunun Hyksosları kovmasıyla Thebes, Mısır'ın en önemli şehri, Thebes'in yerel koruyucu tanrısı Amon da ulusal tanrı haline gelir. Yeni hanedanın firavunları, tüm başarılarını Amon'a bağlar ve ganimet ve servetlerinin çoğunu Amon'a adanmış tapınakların inşasına harcarlar. Firavunların "istilacılara" karşı elde ettiği zaferler, onun, zayıfların savunucusu ve fakirler için adaleti savunan bir tanrı olarak görülmesine neden oldu.^[4] Kendisi adına seyahat edenlere yardım ederek yolun Koruyucusu oldu.

Amun'a Ma'at'ı (gerçek, adalet ve iyilik) ayakta tutandı,^[4] dua edenlerin bu sebeple önce günahlarını itiraf ederek buna layık olduklarını göstermeleri gerekirdi. Deir el-Medina'daki esnaf köyünden adak stelleri kaydı:

Darda olan yoksulun sesiyle gelen, yoksula soluk veren [Amun]... Sen, yoksulun sesiyle gelen sessizlerin Rabbi Amun'sun; Sıkıntıda sana seslendiğimde gelip beni kurtarırsın... Kul kötülük yapmaya meyletmiş olsa da, Rab affetmeye muktedirdir. Thebes Lordu bütün bir gününü öfkeyle geçirmez; Gazabı bir anda geçer; hiçbiri kalmaz. Nefesi bize merhametle geri geliyor... kꜣ'nuz nazik olsun; bağışlayabilir misin; Bir daha olmayacak.^[13]

Sonraki dönemde Mısır Kuş'uu fethettiğinde, Kuşluların koç başlı, baş tanrısını Amun olarak tanımladılar. Amun, böylece Ammon Boynuzları olarak bilinen küçük koç boynuzları ile tasvir edilmeye başlandı.

Koç şeklindeki güneş tanrısının izi, Eski Mısır Krallığı'nın çağdaşı olan Nubia'daki okuma-yazma öncesi Kerma kültürüne kadar izlenebilir. Nubialı Amun'un daha sonraki (Meroitik dönem) adı Amani idi ve Tantamani, Arkamani ve Amanitore gibi çok sayıda kişisel isimle tasdik edilmiştir.

Koçlar erkeklik sembolü, Amon da bir doğurganlık tanrısı olarak düşünüldü ve böylece Min' kimliğini özümseyerek Amon-Min oldu. Erkeklik ile olan bu ilişki, Amon-Min'in "Annesinin Boğası" anlamına gelen Kamutef sıfatını kazanmasına yol açtı;^[11] bu haliyle Karnak'ın duvarlarında Min gibi itifallik ve bir kırbaçla tasvir edilmiş olarak bulundu.

Önemi arttıkça, diğer bölgelerde tapınılan baş tanrı Ra ile özdeşleşerek Amon-Ra adını aldı.

Amon-Ra İlahisinde şu şekilde tanımlanır:

Gerçeğin efendisi, tanrıların babası, insanların yaratıcısı, tüm hayvanların yaratıcısı, var olan her şeyin Rabbi, yaşam asasının yaratıcısı.^[14]

•  
  Amun (Yeni Krallık) ^[a]
•  
  Amun (Amarna Sonrası) ^[a]
•  
  Amun-Ra
•  
  Amun-Min

 

On sekizinci hanedanın ikinci yarısında, firavun Akhenaten (Amenhotep IV olarak da bilinir), başkentini Thebes'ten uzaklaştırdı, gücü güneş kursunda tezahür eden bir tanrı olan Aten'e tapınmayı geliştirdi, birçok eski tanrı sembollerini tahrif etti ve dini uygulamalarını Aten'e dayandırdı. Mısır dini, amansız bir şekilde ülkenin liderliğine bağlıydı, firavun her ikisinin de lideriydi. Firavun, başkentin tapınağındaki en yüksek rahipti ve bir sonraki alt düzeydeki dini liderler, çoğu ülkeyi yöneten bürokrasinin yöneticileri olan firavunun önemli danışmanlarıydı.

Atenizmin tanıtılması, Aten'e Amun'unkiyle doğrudan rekabet halinde tek tanrılı bir tapınma inşa etti. Stellerdeki Amun övgüleri, daha sonra kullanılanlara, özellikle de Aten İlahisi'ne çarpıcı bir şekilde benzer:^[15]

Gökyüzünü aştığın zaman bütün yüzler seni görür, ama gittiğin zaman onların yüzlerinden gizlenirsin ... Batıdaki dağa konduğun zaman, onlar ölü gibi uyurlar ... Bunu yaratan toprağın ürettiği, ... tanrılar ve insanlar için bir kâr anası; sabırlı bir zanaatkâr, onları yaratan olarak kendini fazlasıyla yoran... yiğit bir çoban, sığırlarını güden, sığınakları olan ve geçimlerini sağlayan... Her gün diyarların sonuna ulaşan biricik Rab. üzerine basanları görüyor ... Her ülke, onu övmek için her gün onun yükselişinde gevezelik ediyor.

Akhenaten öldüğünde, halefi Smenkhkare firavun oldu ve Atenizn 2 yıllık hükümdarlığı sırasında yerleşik kaldı. Sonrasında Neferneferuaten olarak bilinen esrarengiz bir kadın firavun kısa bir süre için tahta geçti.

Neferneferuaten'in ölümünden sonra yerine Akhenaten'in 9 yaşındaki oğlu Tutankhaten geçti. Genç firavun Saltanatının başlangıcında Atenizm'i tersine çevirdi, eski çok tanrılı dini yeniden kurdu ve adını Tutankhamun olarak değiştirdi.

Adı Ankhesenpaaten olan kız kardeşi-karısı da onu takip etti ve adını Ankhesenamun olarak değiştirdi. Aten'e tapınma büyük ölçüde sona ermiş ve Amun-Ra'ya tapınma yeniden sağlanmıştı.

Horemheb'in hükümdarlığı sırasında Başkent Thebes'e geri getirildi, Akhenaten'in adı Mısır kayıtlarından silindi, tüm dini ve idari değişiklikleri geri alındı. Dönüş o kadar hızlı gerçekleşti ki, bu monolatrist kült ve onun hükûmet reformları hiç var olmamış gibi görünüyordu.

Amun, güneş tanrısı Ra ve doğurganlık ve yaratılış tanrısı Min ile özdeşleştirilmeye gidildi; böylece O güneş tanrısı, yaratıcı tanrı ve doğurganlık tanrısının temel özelliklerine sahip bir tanrı oldu. Ayrıca, diğer birçok unvan ve görünüm yanı sıra, Nubia güneş tanrısından koç görünümü aldı.

Acının kendi veya başkalarının yaptıklarının bir sonucu olarak ortaya çıktığına inananlar ondan merhamet diledi.:^[15]

Amon-Re " dua edeni işiten, yoksulun, dargının feryadına yetişen... Ondan sakının! Oğluna, kızına, büyüğüne, küçüğüne tekrar edin onu; nesiller boyu anlatın. henüz varolmamış olanlara, onu derinlerdeki balıklara, gökteki kuşlara anlatın, onu tanımayana ve onu tanıyana tekrar edin... yanlış yapıyor, yine de Rab merhametli olmakta normaldir. Thebes'in Efendisi bütün bir günü kızgın geçirmez. Öfkesine gelince - bir anın tamamlanmasında hiçbir kalıntı kalmaz;... Senin Ka dayanır! merhametli olacaksın!

Amon, Ptah ve Re, Leiden ilahilerinde farklı tanrılar olan, ancak çoğulluk içinde birliği olan bir üçlü olarak kabul edilir.^[16][17][18]

Tüm tanrılar üçtür: Hiçbirinin eşit olmadığı Amun, Re ve Ptah. Adını Amun olarak gizleyen kişi, yüzüne Re olarak görünür, bedeni Ptah'tır.

Henri Frankfort, Amun'un aslen bir rüzgar tanrısı olduğunu öne sürdü ve Yuhanna İncili'nden paralel bir pasajla rüzgarla ile gizem arasında kurulan üstü kapalı bağlantıya dikkat çekti: "Rüzgar dilediği yerde eser ve siz onun sesini duyarsınız, ama nereden geldiğini ve nereye gittiğini bilmezsiniz." [ Yuhanna 3:8 ] ^[19]

Amun'a yazılan bir ilahi, O'nun fırtınalı denizleri nasıl sakinleştirmesini anlatır:^[20]

Amon'un adını hatırlayan denizci için fırtına bir kenara çekilir. Fırtına, O'nun adını zikreden için tatlı bir meltem olur... Amon, O'nu kalbine koyan için milyonlardan daha etkilidir. Onun sayesinde tek bir adam kalabalıktan daha güçlü hale gelir.

— Christian Jacq,, Eski Mısır'ın Yaşayan Bilgeliği;, Simon & Schuster; New York; 1999 s.143

 

Teb'deki Amon Baş Rahipleri bir hanedan olarak görülmeseler de, o kadar güçlüydüler ki, y M.Ö 1080'den MÖ 943 e kadar Mısır'ın etkin yöneticileriydiler.

MÖ 1080'de -Ramses XI'in 19. Yılında- Herihor Amun'un ilk Baş Rahibi olarak ilan edildiğinde, Amun rahipliği Mısır ekonomisi üzerinde etkili bir hakimiyet kurdu. Amun rahipleri diğer birçok kaynak yanında Mısır'daki tüm tapınak topraklarının üçte ikisi, gemilerinin yüzde 90'ına sahipti.^[21]

Sonuç olarak, Amun rahipleri firavun kadar, hatta ondan daha güçlüydü. Sonunda Baş Rahip Pinedjem'in oğullarından biri tahta geçecek ve Mısır'ı neredeyse yarım yüzyıl boyunca firavun I. Psusennes olarak, Baş Rahip III. Psusennes ise 21. Hanedanlığın son hükümdarı olan kralı II.Psusennes olarak tahta geçecekti.

Amun'un tüm Mısır üzerindeki ezici hakimiyeti MÖ 10. yüzyılda azalmaya başladı. Bununla birlikte, artık ulusal bir tanrı olarak görüldüğü için, özellikle Mısır'ın Nubian Yirmi Beşinci Hanedanlığı altında, Thebes'te, Amun ibadeti hız kesmeden devam etti. Yeni Krallık döneminde kurulan Jebel Barkal Amun Tapınağı, Kush Krallığı'nın dini ideolojisinin merkezi haline geldi. Gebel Barkal'daki Piye Zafer Steli (MÖ 8. yüzyıl) artık bir " Napata Amun" ile "Thebes Amun" arasında ayrım yapmaktadır. Nubian hanedanının son firavunu olan Tantamani, Amun'a Nubian formu Amani'yle hala atıfta bulunan teoforik bir isim taşıyordu.

 

Mısır dışında Amun kültünün yayıldığı bölgelerde, onun ibadeti klasik antik çağa kadar devam etti. Adının Amane veya Amani olarak telaffuz edildiği Nubia, Meroe ve Nobatia'da^[22] rahipleriyle ülkenin tüm hükûmetini bir kehanet aracılığıyla düzenleyen, hükümdarı seçen ve askeri seferleri yöneten ulusal bir tanrı olarak kaldı. Diodorus Siculus'a göre, bu dini liderler kralları intihara bile zorlayabildiler, ancak bu gelenek MÖ 3. yüzyılda Arkamane onları öldürdüğünde sona erdi.^[23]

Sudan'da, Dangeil'deki bir Amun tapınağının kazısına 2000 yılında Ulusal Eski Eserler ve Müzeler Kurumundan, Sudan ve British Museum, Birleşik Krallık'tan Doktorlar Salah Mohamed Ahmed ve Julie R. Anderson'ın başkanlığında başlandı. Hızlandırıcı Kütle Spektrometresi (AMS) ve C14 tarihlemesi, tapınağın son yapı inşasını MS 1. yüzyıla yerleştirdi. Bu tarih, ilgili seramikler ve yazıtlarla da doğrulanmaktadır. Tapınağın yangınla tahrip olduğu bulundu, yıkımının ardından tapınak yavaş yavaş çürümüş ve çökmüştü.^[24]

Libya Çölü yakınında bulunan Siwa Oasis'te, yalnız bir Amun kahini bulunmaktaydı.^[25] Ammon'a tapınma, Yunanistan'a erken bir dönemde, muhtemelen kuruluşundan kısa bir süre sonra Oasis'teki büyük Ammon kehaneti ile bir bağlantı kurmuş olması gereken Cyrene'deki Yunan kolonisi aracılığıyla tanıtılır. Libya'nın mitolojik kralı Iarbas da Hammon'un oğlu kabul ediliyordu.

Corippus'a göre, Laguatan olarak bilinen bir halk, 540'larda Bizans İmparatorluğu'na karşı savaşa Ammon'un oğlu olduğuna inandıkları tanrıları Gurzil'in bir heykelini taşımıştı.^[26]

İbranice İncil'de Yeremya 46:25'te אמון מנא Amon of No ifadesi (No ordusu ve İskenderiye ordusu olarak da çevrilir )bulunur. Bu metinler muhtemelen MÖ 7. yüzyılda yazılmıştı.^[27]

İsrail'in Tanrısı, orduların Rabbi şöyle dedi: "İşte, Tebli Amon'un, Firavun'un, Mısır'ın, tanrılarının, krallarının, Firavun'un ve ona güvenenlerin üzerine ceza getireceğim."

— Jeremiah 46:25 (KJV)

 

Yunanlar tarafından Ammon olarak tapılan Amun'un, Thebes' ve Sparta'da Pindar'ın (ö. 443) hediyesi olan bir tapınağı ve bir heykeli vardı.^[28]

Aphytis, Chalcidice'de Amun'a, Lysander (ö. MÖ 395) zamanından beri, Amonyum'da olduğu kadar şevkle ibadet edildi. Şair Pindar, tanrıyı bir ilahiyle onurlandırdı. Megalopolis'te tanrı bir koç başıyla temsil ediliyordu (Paus. viii.32 § 1) ve Sirenaykalı Yunanlar Delphi'de Ammon heykeli olan bir savaş arabası adadılar.

Büyük İskender Siwa'daki kahin tarafından Amun'un oğlu ilan edilmişti.^[29] M.Ö 332 sonlarında Mısır'ı işgal ettiğinde bir kurtarıcı olarak görüldü ve bu nedenle Mısır'ı savaşmadan fethetti.^[30] Ammon, Zeus'un bir formu olarak tanımlandı^[31] ve İskender sık sık Zeus-Ammon'dan gerçek babası olarak söz etti. Ölümünden sonra para birimi, onu kutsallığının bir sembolü olarak Ammon Boynuzları ile süslenmiş olarak tasvir etti.^[32]

Amonyum ve ammonit gibi Yunanca Ammon formu aracılığıyla Amun'dan türeyen birkaç kelime vardır. Romalılar, antik Libya'daki Jüpiter-Amun Tapınağı yakınlarındaki birikintilerden topladıkları amonyum klorürü sal ammoniacus (Amun tuzu) olarak adlandırdılar.^[33] Amonyak, kimyasal olmasının yanı sıra, foraminiferde bir cins adıdır. Hem bu foraminiferler (kabuklu Protozoa ) hem de ammonitler (soyu tükenmiş kabuklu kafadanbacaklılar ), bir koçun ve Ammon'un boynuzlarına benzeyen sarmal kabuklar taşırlar. Beyindeki hipokampus bölgelerine cornu ammonis denir. Hücre katmanlarının koyu ve açık bantlarının boynuzlu görünümü nedeniyle kelimenin tam anlamıyla "Amun'un Boynuzları".

Kayıp Cennet'te Milton, Ammon'u İncil'deki Ham ile özdeşleştirir ve Yahudi olmayanların ona Libyalı Jove dediğini belirtir.

• Güneş tanrılarının listesi

• Assmann, Jan (1995). Egyptian Solar Religion in the New Kingdom: Re, Amun and the Crisis of Polytheism. Kegan Paul International. ISBN 978-0710304650. 
• Ayad, Mariam F. (2009). God's Wife, God's Servant: The God's Wife of Amun (c. 740–525 BC). Routledge. ISBN 978-0415411707. 
• Cruz-Uribe, Eugene (1994). "The Khonsu Cosmogony". Journal of the American Research Center in Egypt. 31: 169-189. doi:10.2307/40000676. JSTOR 40000676. 
• Gabolde, Luc (2018). Karnak, Amon-Rê : La genèse d'un temple, la naissance d'un dieu (Fransızca). Institut français d'archéologie orientale du Caire. ISBN 978-2-7247-0686-4. 
• Guermeur, Ivan (2005). Les cultes d'Amon hors de Thèbes: Recherches de géographie religieuse (Fransızca). Brepols. ISBN 978-90-71201-10-3. 
• Klotz, David (2012). Caesar in the City of Amun: Egyptian Temple Construction and Theology in Roman Thebes. Association Égyptologique Reine Élisabeth. ISBN 978-2-503-54515-8. 
• Kuhlmann, Klaus P. (1988). Das Ammoneion. Archäologie, Geschichte und Kultpraxis des Orakels von Siwa (Almanca). Verlag Phillip von Zabern in Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ISBN 978-3805308199. 
• Otto, Eberhard (1968). Egyptian art and the cults of Osiris and Amon. Abrams. 
• Roucheleau, Caroline Michelle (2008). Amun temples in Nubia: a typological study of New Kingdom, Napatan and Meroitic temples. Archaeopress. ISBN 9781407303376. 
• Thiers, Christophe, (Ed.) (2009). Documents de théologies thébaines tardives. Université Paul-Valéry. 
• Zandee, Jan (1948). De Hymnen aan Amon van papyrus Leiden I. 350 (Felemenkçe). E.J. Brill. 
• Zandee, Jan (1992). Der Amunhymnus des Papyrus Leiden I 344, Verso (Almanca). Rijksmuseum van Oudheden. ISBN 978-90-71201-10-3. 
• David Klotz, Adoration of the Ram: Five Hymns to Amun-Re from Hibis Temple (New Haven, 2006)
• David Warburton, Architecture, Power, and Religion: Hatshepsut, Amun and Karnak in Context, 2012, 9783643902351.
• E. A. W. Budge, Tutankhamen: Amenism, Atenism, and Egyptian Monotheism 2 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (1923).

• Wim van den Dungen, Leiden Hymns to Amun 21 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• (İspanyolca) Karnak 3D :: Detailed 3D-reconstruction of the Great Temple of Amun at Karnak, Marc Mateos, 2007
• Amun with features of Tutankhamun 26 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (statue, y. 1332–1292 BC, Penn Museum