[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Somon Balığı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Somon sayfasından yönlendirildi)
Somon
Atlantic salmon, Salmo salar
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Sınıf: Teleostei
Takım: Salmoniformes
Familya: Salmonidae
Alt familya: Salmoninae
İçerdiği gruplar
Kladistik açıdan içerdiği fakat geleneksel olarak içermediği taksonlar
diğer tüm Oncorhynchus ve Salmo türleri
Oncorhynchus keta- somonlarının üreme zamanındaki halleri

Sombalığı, som balığı ya da somon olarak adlandırılan balıkların hepsi Salmoniformes sınıfının Salmonidae familyasına ait olsalar da aslında bu familyanın farklı cinslerindenlerdir: Salmo, Salmothymus, Stenodus ve Oncorhynchus.

Atlantik somonu (Salmo salar) ve pasifik somonları (Oncorhynchus) tatlı suda yetişip denize göç eden ve sonra yumurtlamak için tekrar tatlı sulara dönen göçebe balıklardır. Bu göçlerinde inanılmaz bir çaba ile imkânsız görünen engelleri aşarlar; hatta alçak şelaleleri metrelerce yukarıya atlıyarak ya da hiç desteksiz boşluğa dökülen suyun içinde akıntıya karşı yüzerek aşarlar.

Somon balıkları bütün okyanusu dolaşmış olsalar bile, suyun kokusunu takip ederek sonunda daima kendi doğdukları kaynağa geri döndükleri düşünülür. Bu somon balıklarının doğdukları yere dönerken karşılaştıkları ilk sorun olduğu tahmin edilir. Üreme zamanında erkeklerin renklerinde ve vücut şekillerinde değişiklikler olur.

Etleri çok sevildiği için ve havyarı sosyete delikatesi sayıldığı için somon balıklarının yüksek ticari değerleri vardır.

Türler

[değiştir | kaynağı değiştir]

"Somon" terimi, Latince "salmo"dan gelir, bu da "sıçramak" anlamına gelen "salire"den gelmiş olabilir.[1] Ticari açıdan önemli dokuz somon türü iki cinste bulunur. Salmo cinsi, Kuzey Atlantik'te bulunan Atlantik somonu'nun yanı sıra yaygın olarak alabalık olarak adlandırılan birçok türü içerir. Oncorhynchus cinsi, yalnızca Kuzey Pasifik'te doğal olarak bulunan sekiz tür içerir. Grup olarak bunlar Pasifik somonu olarak bilinir. Chinook somonu Yeni Zelanda ve Patagonya'da tanıtıldı. Coho, tatlı su kızıl somon ve Atlantik somonu Patagonya'da da belirlenmiştir.[2]

Atlantik somonu ve Pasifik somonu
Cins Resim Yaygın ad Bilimsel ad Maksimum
boy 		Yaygın
boy 		Maksimum
ağırlık 		Maksimum
yaş 		Tropik
level 		Balık
Tabanı 		FAO ITIS IUCN durum
Somon
(Atlantik somonu) 		Atlantik somonu Salmo salar Linnaeus, 1758 150 cm (4 ft 11 in) 120 cm (3 ft 11 in) 46,8 kilogram (103 lb) 13 yıl 4.4 [3] [4] [5] LC IUCN 3 1.svg En az endişe[6]
Oncorhynchus
(Pasifik somonu) 		Chinook somonu Oncorhynchus tshawytscha (Walbaum, 1792) 150 cm (4 ft 11 in) 70 cm (2 ft 4 in) 61,4 kilogram (135 lb) 9 yıl 4.4 [7] [8] [9] Değerlendirilmemiş
Chum somonu Oncorhynchus keta (Walbaum, 1792) 100 cm (3 ft 3 in) 58 cm (1 ft 11 in) 15,9 kilogram (35 lb) 7 yıl 3.5 [10] [11] [12] Değerlendirilmemiş
Coho somonu Oncorhynchus kisutch (Walbaum, 1792) 108 cm (3 ft 7 in) 71 cm (2 ft 4 in) 15,2 kilogram (34 lb) 5 yıl 4.2 [13] [14] [15] Değerlendirilmemiş
Masu somonu Oncorhynchus masou (Brevoort, 1856) 79 cm (2 ft 7 in) 50 cm (1 ft 8 in) 10 kilogram (22 lb) 3 yıl 3.6 [16] [17] Değerlendirilmemiş
Pembe somon Oncorhynchus gorbuscha (Walbaum, 1792) 76 cm (2 ft 6 in) 50 cm (1 ft 8 in) 6,8 kilogram (15 lb) 3 yıl 4.2 [18] [19] [20] Değerlendirilmemiş
Kızıl somon Oncorhynchus nerka (Walbaum, 1792) 84 cm (2 ft 9 in) 58 cm (1 ft 11 in) 7,7 kilogram (17 lb) 8 yıl 3.7 [21] [22] [23] LC IUCN 3 1.svg En az endişe[24]

    † Hem "Salmo" hem de "Oncorhynchus" cinsi ayrıca alabalık olarak adlandırılan bir dizi tür içerir. "Salmo" içinde, ek küçük taksonlar yani Adriyatik somonu (Salmo obtusirostris) ve Karadeniz somonu (Salmo labrax) İngilizcede somon olarak adlandırılmıştır. Gökkuşağı alabalığının çelikbaş anadrom formu denize göç eder ancak "somon" olarak adlandırılmaz.

Şablon:Common fish

Ayrıca, yukarıdaki listede olduğu gibi gerçek somon olmayan, ancak onlara somon olarak atıfta bulunan ortak adlara sahip başka türler de vardır. Aşağıda listelenenlerden Tuna somonu veya huchen yukarıdaki somonla akraba olan büyük bir tatlı su somon balığı’dır ancak diğerleri alakasız Perciformes düzenindeki deniz balıklarıdır:

Somon denilen diğer bazı balıklar
Yaygın ad Bilimsel ad Maksimum
boy 		Yaygın
boy 		Maksimum
ağırlık 		Maksimum
yaş 		Tropik
seviyel 		Balık
Tabanı 		FAO ITIS IUCN durum
Avustralya somonu Arripis trutta (Forster, 1801) 89 cm (2 ft 11 in) 47 cm (1 ft 7 in) 94 kilogram (207 lb) 26 yıl 4.1 [25] [26] Değerlendirilmemiş
Tuna somonu Hucho hucho (Linnaeus, 1758) 150 cm (4 ft 11 in) 70 cm (2 ft 4 in) 52 kilogram (115 lb) 15 yıl 4.2 [27] [28] EN IUCN 3 1.svg Nesli tükenmekte olan[29]
Hawaii somonu Elagatis bipinnulata (Quoy & Gaimard, 1825) 180 cm (5 ft 11 in) 90 cm (2 ft 11 in) 462 kilogram (1.019 lb) 6 yıl 3.6 [30] [31] [32] Değerlendirilmemiş
Hint somonu Eleutheronema tetradactylum (Shaw, 1804) 200 cm (6 ft 7 in) 50 cm (1 ft 8 in) 145 kilogram (320 lb) yıl 4.4 [33] [34] Değerlendirilmemiş

Fosil kayıtlarında bilinen en eski somon balığı olan Eosalmo driftwoodensis, bilim adamlarının farklı somon türlerinin ortak bir atadan nasıl ayrıldığını anlamalarına yardımcı oluyor. Britanya Kolumbiyası somon fosili, Pasifik ve Atlantik somonu arasındaki farklılığın 40 milyon yıl önce henüz meydana gelmediğine dair kanıt sağlar. Hem fosil kayıtları hem de mitokondriyal DNA analizi, ayrışmanın 10 ila 20 milyon yıl önce gerçekleştiğini gösteriyor. DNA analizinden ve fosil kayıtlarından elde edilen bu bağımsız kanıtlar, somon ayrışmasının buzulların ([Kuaterner buzullaşmasının]) ilerleme ve geri çekilme döngülerine başlamadan çok önce meydana geldiğini göstermektedir.[35]

Yiyecek olarak

[değiştir | kaynağı değiştir]
Somon sashimi

Somon popüler bir besindir. Yağlı balık olarak sınıflandırılan,[36] somon balığı, yüksek protein, yüksek omega-3 yağ asid'leri ve yüksek D vitamini[37] içeriği nedeniyle sağlıklı olarak kabul edilir. Somon ayrıca türe bağlı olarak 23–214 mg/100 g aralığında kolesterol kaynağıdır.[38] Sciencedergisine göre çiftlik somonu yüksek düzeyde dioksinler içerebilir. PCB (poliklorlu bifenil) seviyeleri, çiftlik somonunda yabani somondan sekiz kat daha yüksek olabilir,[39] ancak yine de tehlikeli kabul edilen seviyelerin oldukça altında olabilir.[40][41] Yine de, the Journal of the American Medical Association'da (Amerikan Tabipler Birliği dergisi) yayınlanan 2006 tarihli bir araştırmaya göre, çiftlikte yetiştirilmiş somonu bile yemenin faydaları, kirleticilerin neden olduğu risklerden daha ağır basar.[42] Çiftlik somonu, yabani somonla karşılaştırılabilir yüksek bir omega 3 yağ asidi içeriğine sahiptir.[43]

Beyaz-siyah ten rengine sahip beyaz etli yabani somon balığı oluşmasına rağmen, somon eti genellikle turuncu ila kırmızıdır. Somonun doğal rengi, büyük ölçüde astaksantin ve aynı zamanda etteki kantaksantin karotenoid pigmentlerinden kaynaklanır.[44] Yabani somon balığı, bu karotenoidleri krill ve diğer küçük kabuklu deniz ürünleri yemeklerinden alır. Dünya çapında mevcut olan Atlantik somonu'nun büyük çoğunluğu (neredeyse %99) çiftlikte yetiştirilirken[45] Pasifik somonu'nun çoğunluğu vahşi avlanır (%80'den fazla). ABD'de konserve somon balığı genellikle vahşi Pasifik avıdır, ancak bazı çiftlik somonu konserve formda mevcuttur. Somon füme başka bir popüler hazırlama yöntemidir ve sıcak veya soğuk füme olabilir. Lox, soğuk füme somon veya tuzlu su çözeltisinde kürlenmiş somon (gravlax olarak da adlandırılır) anlamına gelebilir. Geleneksel konserve somon balığı, biraz deri (zararsız) ve kemik (kalsiyum ekleyen) içerir. Derisiz ve kemiksiz konserve somon da mevcuttur.

Çiğ somon eti, anisakiasis'e neden olan Anisakis nematodlar, deniz parazitler içerebilir. Soğutma'nın bulunmasından önce, Japonyaalar çiğ somon tüketmiyordu. Somon ve somon roe, sashimi (çiğ balık) ve suşi yapımında ancak son zamanlarda kullanılmaya başlandı.[46]

Pasifik Kuzeybatı Kıyısının yerli halkları için somon, diyetin hayati bir parçası olarak kabul edilir. Spesifik olarak, Britanya Kolumbiyası'ndaki eski Kraliçe Charlotte Adası yakınında bulunan Haida Gwaii'nin yerli halkları, diğer birçok grubun yüzyıllardır Pasifik sularında avlanmasına rağmen, ana gıda kaynaklarından biri olarak somon balığına güvenir.[47] Somon sadece eski ve benzersiz değil, aynı zamanda kültürde, sanat formlarında ve törensel şölenlerde ifade edildiği için önemlidir. Her yıl, Haida'da somon yumurtlar, yukarı ve aşağı yoldaki her şeyi besler.[47] Haida ulusunda somon balığı "tsiin",[47] olarak anılır ve tütsüleme, fırınlama, kızartma ve çorba yapma gibi çeşitli şekillerde hazırlanır.

Tarihsel olarak, insanlar aşırı avlanmadıkları ve sadece ihtiyaç duyduklarını aldıkları için her zaman yeterli somon balığı olmuştur.[48] 2003 yılında, M.Ö. Tarım, Gıda ve Balıkçılık Bakanlığı tarafından yaptırılan, somon da dahil olmak üzere ticari balıkçılığa First Nation katılımı hakkında bir rapor, 595 olduğunu tespit etti. İldeki ilk Ulus'a ait ve işletilen ticari gemiler. Bu gemilerden First Nations üyeleri 564'e sahipti.[48] Bununla birlikte, sektördeki istihdam, 2003 yılında 8.142 kayıtlı ticari balıkçı ile son on yılda genel olarak %50 oranında azalmıştır. Bu, gelir kaynağı olarak somon balığına güvenen birçok balıkçı için istihdamı etkilemiştir.Şablon:Relevance inline

Kara ayılar ayrıca yiyecek olarak somona güvenirler. Ayıların geride bıraktığı artıklar, toprak, ağaçlar ve bitkiler gibi Kanada ormanları için önemli besinler olarak kabul edilir. Bu anlamda somon, ormanı besler ve karşılığında, yüksek ve düşük yağış zamanlarında aşırı sıcaklık ve su akışından korunan, yumurtadan çıkıp büyüyebileceği temiz su ve çakıl alır.[47] Bununla birlikte, Haida'daki somonun durumu son yıllarda etkilendi. Ağaç kesimi ve gelişme nedeniyle, somon habitatının çoğu (yani, Ain Nehri) yok edildi ve bu da balıkların nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalmasına neden oldu.[47] Sakinler için bu, avlanma konusunda sınırlamalara neden oldu, sırayla ailelerin diyetlerini ve ziyafetler gibi kültürel etkinlikleri etkiledi. Tehlikedeki somon sistemlerinden bazıları şunlardır: Davidon, Naden, Mamim ve Mathers.[47] Günlük tutmanın yaygın olarak gerçekleştiği habitatları gibi somonlar için daha fazla korumaya ihtiyaç olduğu açıktır.

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yüz yıl öncesine kadar somon balığı çok yaygın olan bir balık türüydü. Avrupa'nın neredeyse her ırmağında bulunurdu. Bazı türlerinin o zamanlarda hatta Atlantik Okyanusundan Ren Nehrine girerek Alp Dağlarında bulunan kaynaklara kadar göç ettikleri bilinir. Ama 1900 yılında başlayan sanayi devrimi ile birlikte, birçok somon balığı türlerinin sonu da gelmiştir. Sıvı atıklarını ırmaklara akıtan fabrikalar ve elektrik ihtiyacını gidermek için kurulan ama somonların göçlerine son veren baraj duvarları çoğaldıkça somonlar ortadan kaybolmuşlardır.

Kanada ve Alaska'da pasifik somonlarının sayısı da 1900'den itibaren fazla avlanmaktan (büyük ırmaklar tamamen tuzaklarla kesilip yüzlerce ton somon balığı tutulurmuş) ve baraj duvarları yüzünden çok azalmıştır. Ama günümüzde artık somon balığını koruyan yasalar çıkarılmıştır ve baraj duvarlarının yanlarına "balık merdiveni" denilen ve somonların göç etmelerine imkân veren sistemler inşa edilmiştir. Bu yasalara reaksiyon olarak somon balığı üretimi çiftlikleri kurulmuştur.

Almanya'da "Lachs 2000" adı verilen bir çalışmada 1983 yılında Rhein ırmağına tekrar somon balıkları yerleştirilmiştir. 1997 yılında bu balıklar gerçekten tekrar denizden dönerek Rhein Nehrine yumurtlamaya geldiklerinde coşkuyla karşılanmışlardır.

Üretim

[değiştir | kaynağı değiştir]

2004 yılında Şili, %35 yüzdesi ile Norveç'ten bile daha fazla somon balığı üreterek en çok somon balığı üreten ülke olmuştur.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Salmon (n)". Online Etymology Dictionary. 2 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2012. 
  2. ^ Heiko Schneider (25 Ağustos 2011). "Patagonian salmonids-This is the history and present state of salmonid introduction in Patagonia". Global Fly Fisher. 26 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2014. 
  3. ^ Şablon:FishBase
  4. ^ "Species Fact Sheet: Salmo salar, Linnaeus, 1758". FAO. 2 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ "Salmo salar". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  6. ^ World Conservation Monitoring Centre (1996). "Salmo salar". IUCN Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi. 1996: e.T19855A9026693. doi:10.2305/IUCN.UK.1996.RLTS.T19855A9026693.en Özgürce erişilebilir. Erişim tarihi: 12 Kasım 2021. 
  7. ^ Şablon:FishBase
  8. ^ "Species Fact Sheet: Oncorhynchus tshawytscha (Walbaum, 1792)". FAO. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  9. ^ "Oncorhynchus tshawytscha". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  10. ^ Şablon:FishBase
  11. ^ "Species Fact Sheet: Oncorhynchus keta (Walbaum, 1792)". FAO. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ "Oncorhynchus keta". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  13. ^ Şablon:FishBase
  14. ^ "Species Fact Sheet: Oncorhynchus kisutch (Walbaum, 1792)". FAO. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  15. ^ "Oncorhynchus kisutch". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  16. ^ Şablon:FishBase
  17. ^ "Oncorhynchus masou". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  18. ^ Şablon:FishBase
  19. ^ "Species Fact Sheet: Oncorhynchus gorbuscha (Walbaum, 1792)". FAO. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ "Oncorhynchus gorbuscha". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  21. ^ Şablon:FishBase
  22. ^ "Species Fact Sheet: Oncorhynchus nerka (Walbaum, 1792)". FAO. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  23. ^ "Oncorhynchus nerka". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  24. ^ Rand, P.S. (2011). "Oncorhynchus nerka". IUCN Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi. 2011: e.T135301A4071001. doi:10.2305/IUCN.UK.2011-2.RLTS.T135301A4071001.en Özgürce erişilebilir. Erişim tarihi: 12 Kasım 2021. 
  25. ^ Şablon:FishBase
  26. ^ "Arripis trutta". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  27. ^ Şablon:FishBase
  28. ^ "Hucho hucho". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  29. ^ Freyhof, J.; Kottelat, M. (2008). "Hucho hucho". IUCN Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi. 2008: e.T10264A3186143. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T10264A3186143.en Özgürce erişilebilir. Erişim tarihi: 12 Kasım 2021. 
  30. ^ Şablon:FishBase
  31. ^ "Species Fact Sheet: Elagatis bipinnulata (Quoy & Gaimard, 1825)". FAO. 25 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  32. ^ "Elagatis bipinnulata". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  33. ^ Şablon:FishBase
  34. ^ "Eleutheronema tetradactylum". Bütünleştirilmiş Taksonomik Bilgi Sistemi. 
  35. ^ Montgomery, David (2004). King of Fish. Cambridge, MA: Westview Press. ss. 27-28. ISBN 0813342996. 
  36. ^ "What's an oily fish?". Food Standards Agency. 24 Haziran 2004. 10 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  37. ^ "Dietary Supplement Fact Sheet: Vitamin D". National Institutes of Health. 16 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2007. 
  38. ^ "Cholesterol: Cholesterol Content in Seafoods (Tuna, Salmon, Shrimp)". 20 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2007. 
  39. ^ Hites, R. A.; Foran, J. A.; Carpenter, D. O.; Hamilton, M. C.; Knuth, B. A.; Schwager, S. J. (2004). "Global Assessment of Organic Contaminants in Farmed Salmon" (PDF). Science. 303 (5655): 226-9. Bibcode:2004Sci...303..226H. CiteSeerX 10.1.1.319.8375 $2. doi:10.1126/science.1091447. PMID 14716013. 11 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017. 
  40. ^ "Farmed vs. wild salmon – which is better?". CTV News. 8 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. 
  41. ^ Foran, J. A.; Carpenter, D. O.; Hamilton, M. C.; Knuth, B. A.; Schwager, S. J. (2005). "Risk-Based Consumption Advice for Farmed Atlantic and Wild Pacific Salmon Contaminated with Dioxins and Dioxin-like Compounds". Environmental Health Perspectives. 113 (5): 552-556. doi:10.1289/ehp.7626. PMC 1257546 $2. PMID 15866762. 
  42. ^ Mozaffarian, Dariush; Rimm, Eric B. (2006). "Fish Intake, Contaminants, and Human Health". JAMA. 296 (15): 1885-99. doi:10.1001/jama.296.15.1885 Özgürce erişilebilir. PMID 17047219. 
  43. ^ Raatz, S. K.; Rosenberger, T. A.; Johnson, L. K.; Wolters, W. W.; Burr, G. S.; Picklo Mj, Sr (2013). "Dose-Dependent Consumption of Farmed Atlantic Salmon (Salmo salar) Increases Plasma Phospholipid n-3 Fatty Acids Differentially". Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics. 113 (2): 282-7. doi:10.1016/j.jand.2012.09.022. PMC 3572904 $2. PMID 23351633. 
  44. ^ "Opinion of the Scientific Committee on Animal Nutrition on the use of canthaxanthin in feedingstuffs for salmon and trout, laying hens, and other poultry" (PDF). European Commission—Health & Consumer Protection Directorate. ss. 6-7. 16 Kasım 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2006. 
  45. ^ Montaigne, Fen. "Everybody Loves Atlantic Salmon: Here's the Catch..." National Geographic. 1 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2006. 
  46. ^ Jiang, Jess (18 Eylül 2015). "How The Desperate Norwegian Salmon Industry Created A Sushi Staple". National Public Radio. 24 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2017. 
  47. ^ a b c d e f "Haida Gwaii Strategic Land Use Agreement" (PDF). Council of the Haida Nation. September 2007. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  48. ^ a b Garner, Kerri; Parfitt, Ben (April 2006). First Nations, Salmon Fisheries and the Rising Importance of Conservation (Prepared for the Pacific Fisheries Resource Conservation Council) (PDF). Vancouver, BC: Pacific Fisheries Resource Conservation Council. ISBN 1-897110-28-6. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Somon_Balığı&oldid=32656308" sayfasından alınmıştır