Ototomi

Ototomi (Yunanca αὐτο = kendi, τομία = kesme kelimelerinden) hayvanların bir veya daha fazla uzvunun kendi kendine düşüp ayrılmasıdır.^[1] Genellikle, avcıdan kurtulmak için uygulanan bir özkorunma mekanizmasıdır. Kaybedilen uzuv sonradan yenilenebilmektedir.

Bazı gekolar,^[2][3] skinkler,^[4][5][6] kertenkeleler,^[7][8][9] semenderler^[10][11][12] ve tuatara^[13] kuyruklarından yakalandıkları takdirde, kuyruklarının bir kısmını feda ederek, kaçabilirler. Ayrılan kuyruk, hareket etmeye devam eder ve avcının dikkatini çekerek hayvanın kaçmasına olanak verir. Birkaç haftada kuyruk kısmen yenilenebilir. Yeni oluşan kuyruk bölümü kemikten değil kıkırdaktan oluşur ve bu kısmın deri rengi ve deseni daha farklı olur. Kuyruğu düşürme yetisi için kullanılan teknik terim kuyruk ototomisidir. Kertenkelelerin çoğunda kuyruk ototomisi yalnızca kuyruk çok büyük bir güçle tutulduğunda olur ancak bazı geko türlerinde örneğin karıncalar tarafından saldırıya uğradığında stres düzeyinin artmasıyla gerçek istemli ototomi görülür.^[14] Kuyruklarını gereksinimleri için ana depolama yeri olarak kullanan bazı kertenkeleler ise tehlike geçtikten sonra kopan kuyruklarını bularak kaybettikleri besin rezervlerini tekrar kazanmak için yerler.^[15] Bunun tersine bazı türlerin rakiplerine saldırarak kuyruklarını yakaladıkları ve rakipleri kaçtıktan sonra da kopan kuyruklarını yedikleri de görülür.^[16]

Kertenkelelerde kuyruk ototomisi iki şekilde görülür. Omurlararası ototomi adı verilen birinci şekilde kuyruk omurlar arasından koparak ayrılır. Omuriçi ototomi adı verilen ikinci şekilde kuyruk omurlarının orta kısmında bulunan zayıf bölgelerde kırılma oluşur. Bu ikinci şekil ototomide kertenkele kuyruk kaslarını kasarak omurun zayıf yerinden kırılmasını sağlar.^[17] Kuyrukta bulunan büzgen kaslar kuyruk atardamarının çevresinde kasılarak kanamayı azaltırlar.

En azından Afrika'da yaşayan iki dikenli fare türü, Acomys kempi ve Acomys percivali bir avcı tarafından yakalandıklarında ototomik olarak derilerini dökebilme yetisine sahiptir.^[18] Ototomik olarak dökülmüş ya da başka şekilde zarar görmüş olan deri dokusunu geride iz kalmayacak şekilde kıl kökleri, deri, ter bezleri, kürk ve kıkırdak olmak üzere tamamen yenileyebilirler. Bunu sağlayan yenileneme genlerinin insanlarda da çalışabileceğine inanılmaktadır.^[19]

Omurgasızların 200'den fazla türü korunma mekanizması olarak ototomi kullanabilme yetisine sahiptir.^[20][21] Bunların arasında aşağıdaki hayvanlar sayılabilir:

Yumuşakçalar:

• Kara sümüklüböcekleri (Prophysaon)^[22]
• Deniz salyangozları (Oxynoe panamensis)^[23]
• Ahtapotlar^[21]

Eklem bacaklılar:

• Cırcır böcekleri^[24]
• Örümcekler^[25]
• Yengeçler^[26]
• Istakozlar^[21]

Bu hayvanlar gerek duyduklarında yaşamda kalmak için uzuvlarından kurtulabilmektedirler. Ototomi kimyasal, termik ya da elektrisiel bir stimülasyon sonucu oluiabilse de en sıklıkla karşılaşılan durumu bir avcı tarafından yakalandıklarında oluşan mekanik stimülasyondur. Ototomi hem kaçma şansını artırmaya yaradığı gibi sokulduktan sonra kimyasal toksinin hayvanın gövdesinde dağılmasını engellemek için kullanılabilmektedir.

Bazı ahtapot türleri ototomi mekanizmasını hem savunma hem de üreme için kullanırlar. Erkek ahtapotun üreme üzerine özelleşmiş kolu olan hektokotil kol çiftleşme sırasında erkeğin gövdesinden ayrılarak dişi ahtapotun manto boşluğunda kalır.

Prophysaon cinsinde sınıflandırılan kara sümüklüböcek türleri kuyruklarının bir kısmından ototomi ile ayrılabilirler.^[22] Sürekli bir mekanik tahriş sonucu Oxynoe panamensis türü deniz salyangozunun ototomi ile kuyruğundan kurtulduğu bilinmektedir.^[23]

Eviserasyon, yani deniz hıyarlarının stres altında iç orgnalarından kurtulmaları da bir çeşit ototomidir.^[27]

Bazı deniz salyangozları da ototomi davranışı sergiler. Hem Discodoris lilacina hem de Berthella martensi ellendiklerinde tüm mantolarından ayrılırlar ve bu nedenle Discodoris lilacina aynı zamanda Discodoris fragilis olarak da adlandırılır (Latince fragilis nazik demektir.). Phyllodesmium üyeleri ucunda yapışkan bir madde üreten ceratalarından çok sayıda dökebilirler.^[28]

Menippe mercenaria türü kaya yengeçleri özellikle Florida'da kendi kendini yenileyen besin kaynağı olarak kullanılmaktadır. Canlı hayvan, bir ya da iki kolunun koparılmasından sonra yaşam alanına salınır ve bir süre sonra kaybettiği uzuvlarını yeniler.^[29] Ancak deneysel koşullar altında ama ticari olarak kullanılan yöntemler ile iki koluda koparılan yengeçlerin %47'sinin ve tek kolu koparılan yengeçlerin %28'inin öldüğü gözlemlenmiştir; yengeçlerin %76'sı kolları koparıldıktan sonra 24 saat içinde ölmüştür.^[30] Yenilenmiş yengeç kollarının tekrar toplanma oranı oldukça düşüktür; bir araştırmaya göre bu oran %10'dan az iken^[30] daha yakınlarda yapılan bir araştırmaya göre ise %13'tür.^[31]

Bazı yengeç ve ıstakoz çiftliklerinde hasat sonrası kol ototomisi sorun çıkarabilir ve sıklıkla kabukluluların ayırma sırasında kuru tuz ile temasları sırasında tatlısu ya da aşırı tuzlu su ile temasları neticesinde ortaya çıkar.^[32] kabuklularda görülen ototomi refleksi kabukluların gerçekten acı duyup duymadıkları konusunda tartışmaları başlatmıştır.^[33]

Doğal koşullar altında, yaban arısı ya da arıların bacaklarını sokması durumunda Argiope cinsi örümcekler ototomi yoluna başvururlar. Deneysel koşullar altında bacaklarından birine yabanarısı ya da arı zehri enjekte edilen örümcekler bu bacaklarından kurtulmuştur. Ancak bacaklarına tuzlu su zerkedildiğinde bacaklarından ayrılmamışlardır dolayısıyla yalnızca fiziksel enejksiyon ya da sıvı zerkinin ototomiyi başlatmadığı görülmüştür. Ayrıca serotonin, histamin, fosfolipaz A2 ve melittin gibi insanlarda ağrıya neden olan zehir bileşikleri enjekte edildiğinde ototomiye başvurdukları ancak insanlarda ağrıya neden olmayan zehir bileşikleri enjekte edildiğinde ise ototomiye başvurmadıkları gözlemlenmiştir.^[34]

Bazen bal arıları insanları soktuğunda iğneleri derinin içine gömülü olarak kalır. Arı kendini kurtarmaya çalıştığında iğnesi ile birlikte sinir gangliyonu, çeşitli kaslar, zehir kesesi ve sindirim sistemini ucu ile karın bölgesinin alt kısmı iğne ile birlikte kalır.^[35][36] Bunun sonucunda bal arısı ölür.^[37] İşçi bal arısının yalnızca bir kere sokabileceğine dair yaygın bir inanış olsa da bu kısmen yanlış bir inanıştır. Çünkü ancak sokulan kurbanın derisi bir memelinin ki gibi kalın ise arının iğnesi deride takılı kalır ve karnının alt kısmını kopararak arının ölümüne sebep olur.^[38] Kraliçe arının iğnesinde kancalar yoktur ve dolayısıyla da ototomize olmaz.^[39] Tüm gerçek bal arısı türlerinin iğne anatomisi bu şekildedir. Vespula ve Dolichovespula cinsi yaban arıları ile Brachygastra mellifica türü yaban arısı gibi diğer sokan böceklerde iğneler kanacalı olasa bile iğne organı bu şekilde değildir. İğne ototomisini savunma mekanizması olarak kullanan iki yaban arısı türü Polybia rejecta ve Synoeca surinama'dır.^[40]

Erkek bal arılarının üreme organlarının endophallus ve cornua bölümleri de çiftleşme sonrasında ototomize olur.^[41] Erkek arılar çiftleştikten dakikalar sonra ölürler.

• Ainhum
• Ampütasyon

• Pakarinen, E (1994). "Autotomy in arionid and limacid slugs". Journal of Molluscan Studies. 60 (1). ss. 19-23. doi:10.1093/mollus/60.1.19. 
• Deniz karındanbacaklılarında ototomi13 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.