Ortoreksiya nervoza

Ortoreksiya nervoza, kısaca ortoreksi, kişinin sağlıklı beslenmesi hakkında aşırı kaygıya sahip olması ile karakterize edilen önerilmiş bir yeme bozukluğu.^[1][2][3] Durumdan etkilenen kişilerde, kişinin beslenmesi ve sağlığı hakkında tekrar eden beklenmedik düşüncelerin olması, hastanın kirlendiğini veya pislendiğini sanması, aşırı kuralcılık veya bir tören misali yemek yeme gözlemlenebilir (Duran, 2016). Ortorektik kişilerde yapılan araştırmalara göre yemeğin hazırlanması esnasında kullandığı malzemeler ve hazırlanış metodunda kaygı duyduğu, bundan dolayı farklı yiyeceklerin ve içeceklerin karıştırılmasını reddetmektedir. Bu durumun nedeni yemeğin hazırlanış şeklidir (Gezer, Kabaran, 2013). Ortoreksi, durum için geliştirilmiş testlerle tespit edilebilmektedir. Hastalık literatürde ilk defa Steven Bratman tarafından 1997 senesinde isimlendirilmiştir.

2009 yılında İngiliz Diyetisyenler Derneği^[4] başkanı ve Leeds Metropolitan Üniversitesi'nde kıdemli öğretim görevlisi olan Ursula Philpot, ortoreksiya nervoza hastalarını "yalnızca vücutlarına koydukları gıdaların kalitesiyle ilgilenen, diyetlerini hangi gıdaların gerçekten 'saf' olduğuna dair kişisel anlayışlarına göre rafine eden ve kısıtlayan" kişiler olarak tanımlamıştır. Bu durum, anoreksiya nervoza ve bulimiya nervoza gibi diğer yeme bozukluklarından farklıdır bu hastalıklardan etkilenen kişiler yenilen yiyecek miktarına odaklanır.^[5]

Ortoreksiya nervoza, bir cinsiyeti orantısız bir şekilde etkilememesi bakımından anoreksiya nervozadan da farklıdır. Araştırmalar ortoreksiya nervozanın hem erkeklerde hem de kadınlarda eşit oranda görüldüğünü ve cinsiyetler arasında önemli bir fark bulunmadığını ortaya koymuştur. Ayrıca, araştırmalar ortoreksiya nervoza ile hem narsisizm hem de mükemmeliyetçilik arasında anlamlı pozitif korelasyonlar bulmuş, ancak ortoreksiya nervoza ile benlik saygısı arasında anlamlı bir korelasyon bulamamıştır.^[6] Bu durum, yoğun ortoreksiya nervoza bireylerinin sağlıklı beslenme alışkanlıklarıyla diğerlerine göre daha fazla gurur duyduklarını ve anoreksiya gibi beden imajının aksine ortoreksiyalarının arkasındaki itici gücün bu olduğunu göstermektedir.

Ortoreksiya nervoza, Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından bir yeme bozukluğu olarak tanınmamaktadır ve bu nedenle yaygın olarak kullanılan Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabında (DSM) resmi bir tanı olarak belirtilmemiştir.

Ortoreksiya nervozanın gerçek bir yeme bozukluğu olup olmadığı tartışmalı bir konu olmuştur. Günümüzde varılan sonuç bir yeme bozukluğu olduğudur. Günümüzde tartışılan bir başka konu ise ortoreksinin obsesif kompulsif bozukluğun alt kümesi olup olmadığıdır. Hastalıkta bir takıntı söz konusu olmasına rağmen, bunun OKB olup olmadığı tam olarak tespit edilmemiştir.^[5]

2016 yılında, Thom Dunn ve Steven Bratman tarafından düzenlenen hakemli Eating Behaviors dergisinde ortoreksiya için resmi kriterler önerilmiştir.^[7] Bu kriterler aşağıdaki gibidir:

Kriterya A. Bir diyet teorisi veya spesifik detayları değişebilen bir dizi inanç tarafından tanımlandığı şekliyle "sağlıklı" beslenmeye takıntılı odaklanma; sağlıksız olarak algılanan gıda seçimleriyle ilişkili olarak abartılı duygusal sıkıntı ile işaretlenir; kilo kaybı meydana gelebilir, ancak bu birincil hedeften ziyade ideal sağlığın bir yönü olarak kavramsallaştırılır. Aşağıdakiler bunu kanıtlamaktadır:

1. Birey tarafından optimum sağlığı desteklediğine inanılan olumlu ve kısıtlayıcı diyet uygulamalarına ilişkin kompulsif davranış ve/veya zihinsel meşguliyet. (Bu kritere dipnotlar eklenmiştir: Diyet uygulamaları konsantre "gıda takviyeleri" kullanımını içerebilir. Egzersiz performansı ve/veya fit vücut imajı sağlığın bir yönü veya göstergesi olarak kabul edilebilir).
2. Kendi koyduğu beslenme kurallarının ihlali, abartılı hastalık korkusuna, kişisel kirlilik hissine ve/veya olumsuz fiziksel hislere neden olur ve bunlara kaygı ve utanç eşlik eder.
3. Diyet kısıtlamaları zamanla artar ve tüm gıda gruplarının ortadan kaldırılmasını içerebilir ve arındırıcı veya detoksifiye edici olarak kabul edilen giderek daha sık ve/veya şiddetli "temizlikleri" (aralıklı oruçlar) içerebilir. Bu tırmanış genellikle kilo kaybına yol açar, ancak kilo verme arzusu yoktur, gizlidir veya sağlıklı yiyeceklerle ilgili düşüncelere tabidir.

Kriterya B. Kompulsif davranış ve zihinsel meşguliyet aşağıdakilerden herhangi biri ile klinik olarak bozucu hale gelir:

1. Malnütrisyon, ciddi kilo kaybı veya kısıtlı diyetten kaynaklanan diğer tıbbi komplikasyonlar
2. Sağlıklı beslenme ile ilgili inanç veya davranışlara bağlı olarak sosyal, akademik veya mesleki işlevsellikte bozulma veya içsel sıkıntı
3. Pozitif beden imajı, öz-değer, kimlik ve/veya memnuniyet, kendi tanımladığı "sağlıklı" yeme davranışına uyuma aşırı derecede bağlıdır.

Ortoreksiya hastaları için diğer yeme bozuklukları anketlerine benzer şekilde ORTO-15 adında bir tanı anketi geliştirilmiştir.^[8] Ancak Dunn ve Bratman bu anket aracını uygun iç ve dış doğrulamadan yoksun olduğu gerekçesiyle eleştirmektedir.^[9]

Araştırma literatüründeki farklı sonuçlar nedeniyle, beslenme ve diyetetik öğrencileri ve profesyonellerinin diğer nüfus alt gruplarına göre daha yüksek risk altında olup olmadığını destekleyen bilimsel bulgular arasında henüz kesin bir sonuca ulaşılamamıştır. Hala tam olarak anlaşılamamış olan bu hastalığın genişliğini ve derinliğini keşfetmek amacıyla, toplumdaki hangi grupların bu hastalığın başlangıcına karşı en savunmasız olduğunu belirlemeye çalışan sadece birkaç kayda değer bilimsel çalışma vardır.^[10] Buna 2008 yılında Almanya'da yapılan bir araştırma da dahildir;^[11] bu araştırma, üniversite beslenme ve diyetetik bölümü öğrencileri gibi beslenme konusunda en bilgili kişilerin, gıda ve bunun sağlıkla ilişkisi hakkında önemli bir bilgi birikimine sahip olmaları nedeniyle yeme bozuklukları açısından potansiyel yüksek risk grubu olduğu yönündeki yaygın şüpheye dayanmaktadır; bu düşünceye göre kişi sağlık hakkında ne kadar çok şey bilirse, sağlıklı olma konusunda sağlıksız bir saplantı geliştirme olasılığı da o kadar artmaktadır. Bu çalışma aynı zamanda ortoreksik eğilimlerin bu alanda çalışma arzusunu körükleyebileceği sonucuna varmış ve bu alandaki pek çok kişinin eğitime başlamadan önce bu rahatsızlıktan muzdarip olabileceğini göstermiştir. Ancak sonuçlar, araştırmaya katılan öğrencilerin, eğitimlerine ilk başladıklarında, beslenme eğitimi almayan diğer üniversite öğrencilerinden daha yüksek ortoreksik değerlere sahip olmadıklarını ortaya koymuş ve bu nedenle rapor, gıda eğitimi ile ON başlangıcı arasındaki ilişkiyi netleştirmek için daha fazla araştırmaya ihtiyaç olduğu sonucuna varmıştır.

Benzer şekilde, Portekiz'de beslenme alanında eğitim gören üçüncü sınıf öğrencileri üzerinde yapılan bir çalışmada^[12], katılımcıların ortoreksik skorları (ORTO-15 tanı anketine göre^[13]) eğitimleri ilerledikçe azalmış ve genel olarak yeme bozukluğu geliştirme riski yüzde 4,2 gibi önemsiz bir oranda kalmıştır. Katılımcılar ayrıca yeme davranışları ve tutumları hakkında bilgi veren anketleri de yanıtlamışlardır. Bu çalışma, beslenme ve diyetetik öğrencilerinin daha kısıtlayıcı yeme davranışlarına sahip olma eğiliminde olduklarını gösterse de, bu çalışmalar bu öğrencilerin “diğer öğrencilere kıyasla daha problemli veya düzensiz yeme düzenine sahip olduklarını” destekleyen bir kanıt bulamamıştır.^[11] Bahsi geçen bu iki çalışma, gıda konusunda daha fazla bilgi sahibi olmanın ON için mutlaka bir risk faktörü olmadığı sonucuna varmakta ve toplanan verilerin diyetetik uzmanlarının önemli bir risk altında olmadığını gösterdiğini belirtmektedir.

Bununla birlikte, bu epidemiyolojik çalışmalar, prevalans oranlarını şişiren temelde kusurlu bir anket aracı kullandıkları için eleştirilmiştir.^[7] Akademisyenler ORTO-15'in hem güvenilirliğini hem de geçerliliğini sorgulamıştır.^[14]

Ancak çoğu bilimsel bulgu, genç yetişkinlerin ve ergenlerin yeme bozuklukları geliştirmeye son derece yatkın olduğu konusunda hemfikirdir. Yapılan bir çalışmada, BOT puanı ile üniversite bölümü arasında bir ilişki olmadığı bulunmuştur; bu da üniversite kampüslerinde ruh sağlığı sorunları ve yeme bozukluklarının yaygınlığına ve artık sadece sağlık ve fen bölümlerinin etkilenmediğine işaret ediyor olabilir.^[15] Artan Instagram kullanımı ile Ortoreksiya nervoza arasındaki bağlantı üzerine de birçok çalışma yapılmıştır. Sosyal medya tabanlı Sağlıklı Yaşam Topluluğu son zamanlarda özellikle Instagram gibi platformlarda popülerlik kazanmıştır. #food hashtag'i Instagram'daki en popüler 25 hashtag'den biridir. Bu ilişkiyi araştıran bir çalışma, Instagram kullanımındaki artışın ON semptomları ile ilişkili olduğunu ve başka hiçbir sosyal medya platformunun aynı etkiye sahip olmadığını ortaya koymuştur.^[16] Sosyal medya kullanıcılarının çoğunluğunu genç yetişkinler ve ergenler oluşturduğundan, bu tür içeriklere maruz kalmak sağlıksız davranışların gelişmesine yol açabilir.

1997 yılında Yoga Journal dergisinde yayınlanan bir makalede Amerikalı doktor Steven Bratman, Yunanca ὀρθο- (ortho, “doğru” veya “doğru”) ve ὄρεξις (orexis, “iştah”) kelimelerinden oluşan ve kelimenin tam anlamıyla “doğru iştah” anlamına gelen, ancak pratikte “doğru beslenme” anlamına gelen “orthorexia nervosa” terimini ortaya atmıştır.^[17] Bu terim, anoreksiya nervoza hastalığının tanımında kullanılan ve kelime anlamı “iştahsızlık” olan anoreksiya teriminden esinlenilerek oluşturulmuştur. (Her iki terimde de “nervoza” sağlıksız bir psikolojik duruma işaret etmektedir) Bratman ortoreksiyayı, bireyin sağlıklı beslenme olarak gördüğü şeylere sağlıksız bir şekilde takıntılı hale gelmesi olarak tanımlamıştır. Sağlıklı beslenmeyi neyin oluşturduğuna dair inançlar genellikle çiğ beslenmecilik veya makrobiyotik gibi bir veya başka bir beslenme teorisinden kaynaklanır, ancak sonrasında aşırıya kaçarak düzensiz beslenme modellerine ve psikolojik ve/veya fiziksel bozulmaya yol açar. Bratman bu durumu 1970'lerdeki kişisel deneyimlerine ve 1990'larda hastalarında gözlemlediği davranışlara dayandırmıştır.

Kitabın yayınlanmasının ardından, 2004 yılında Roma La Sapienza Üniversitesi'nden İtalyan araştırmacılardan oluşan bir ekip, ORTO-15 olarak bilinen ortoreksiya prevalansını ölçmek için bir araç geliştirmeye çalışan ilk ampirik çalışmayı yayınladı.^[18]

2015 yılında, ortoreksiya teriminin yalnızca ana akım olmayan bir sağlıklı beslenme teorisini takip eden kişilere uygulandığı haber yazılarına yanıt veren Bratman şunları belirtmiştir: “Bir teori geleneksel ya da geleneksel olmayan, aşırı ya da gevşek, mantıklı ya da tamamen kaçık olabilir, ancak ayrıntılar ne olursa olsun, teorinin takipçileri illa ki ortoreksiya olmak zorunda değildir. Onlar sadece bir diyet teorisinin takipçileridir. 'Ortoreksiya' terimi yalnızca bu teori etrafında bir yeme bozukluğu geliştiğinde geçerlidir.” ^[19] Bratman bir başka yerde, birkaç istisna dışında, en yaygın sağlıklı beslenme teorilerinin taraftarlarının çoğunluğu tarafından güvenle takip edildiğini; ancak "bazı insanlar için, sağlık arayışında kısıtlayıcı bir diyet yoluna girmek, diyet mükemmeliyetçiliğine dönüşebilir" açıklamasını yapıyor. Ulusal Yeme Bozuklukları Derneği için yazan Karin Kratina, PhD, bu süreci şu şekilde özetlemektedir: “Sonunda yiyecek seçimleri hem çeşit hem de kalori açısından o kadar kısıtlayıcı hale gelir ki sağlık zarar görür - kendini tamamen sağlıklı beslenmeye adamış bir kişi için ironik bir durum.” ^[20] Ortoreksiya Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından bir ruhsal bozukluk olarak kabul edilmemesine ve DSM-5'te yer almamasına rağmen,^[21] Ocak 2016 itibarıyla, uluslararası hakemli dergilerde konuyla ilgili dört vaka raporu ve 40'tan fazla makale yayınlanmıştır.^[22] 2011'de yayınlanan bir çalışmaya göre, Hollandaca konuşan 111 yeme bozukluğu uzmanından oluşan bir örneklemin üçte ikisi klinik uygulamalarında sendromu gözlemlediklerini belirtmiştir.^[23]

Macmillan İngilizce Sözlüğü'ne göre, bu sözcük İngilizce sözlüğüne giriyor.^[24] Yeni gelişen bir yeme bozukluğu olarak ortoreksiya kavramı 21. yüzyılda medyanın önemli ölçüde ilgisini çekmektedir.^{[25][26][27][28][29]}

Ortoreksiya, yiyecekle olan ilişkisi bakımından anoreksiya ve bulimiyadan farklıdır. Kilo vermek ve daha az yemek amacıyla gıda alımına odaklanmak yerine, ortoreksiya “gıda alımının kalitesiyle ilgili bir takıntıdır” ve yalnızca “sağlıklı” gıdalar tüketerek mükemmelliğe ve saflığa ulaşma duygusuyla beslenir.^[30]

Ortoreksik davranışlar genellikle yetersiz beslenme ve kilo kaybına yol açabilir ve genellikle anoreksiya nervoza ile ilişkilendirilir.^[31] Çalışmalar ayrıca obsesif-kompulsif eğilimlerin ortoreksiya gelişimiyle bağlantılı olduğunu göstermiştir ve bazı araştırmacılar ortoreksiyanın OKB olarak teşhis edilmesi gerektiğini çünkü mükemmel bir diyete ulaşma takıntısından kaynaklandığını öne sürmektedir.^[30]