Bosna Kilisesi

Bosna Kilisesi (Boşnakça: Crkva Bosanska), 11. yüzyılda Bosna'da kurulmuş olan ve hem Katolik, hem de Ortodoks Kilisesi tarafından sapkın sayılan bağımsız bir kiliseydi. Bosna'daki Katolik piskoposluğundan ayrılmış olan Kilise,^[1] önce Bosna Banlığı, ardından da Bosna Krallığının kontrolündeyken, Bosna'nın Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethinden sonra ortadan kaybolmuştur.

Tarihçiler, geleneksel olarak kiliseyi Bogomillerle bağdaştırmıştır, ancak bu görüş tartışmaya açılmıştır ve günümüzde çoğu akademisyence reddedilmektedir. Kilisesin mensupları kendilerine krstjani ("Hristiyanlar") ya da Dobri Bošnjani ("İyi Boşnaklar") demiştir. Kilise mensupları yok denecek kadar az kayıt tuttuğundan, Kilisenin yapılanması ve inançları çok az anlaşılmıştır ve söz konusu Kilise çoğunlukla dış kaynaklar -özellikle Katolik kaynakları- sayesinde bilinebilmektedir.

Orta Çağ Bosna-Hersek'inin yanı sıra Hırvatistan, Sırbistan ve Karadağ'da da rastanılan ve adına Stećak denilen anıt mezar taşları bazen Bosna Kilisesi ile özdeşleştirilir.

Roma ve Konstantinopolis'ten çıkan Hristiyan misyonları 9. yy'da Balkanların içlerine ilerleyerek Güney Slavlarının Hristiyanlaşmasını sağlamış ve Roma'daki Kutsal Makam'la İstanbul Patrikhanesi'ne ait yetki alanlarının sınırlarını çizmiştir. Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılması Hırvatistan'da ve Dalmaçya'nın çoğunda Katolikliğin, Sırbistan'da da Ortodoksluğun yerleşmesini sağlamıştır.^[2] İkisinin arasındaysa zâhiren Roma hükmünde^[2] bulunan, ancak zayıf kilise yapılanması^[2] ve iletişim zayıflığı^[3] sebebiyle Katolikliğin asla güçlü bir şekilde tutunamadığı dağlık Bosna bölgesi bulunmaktaydı. Bu yüzden Orta Çağ Bosna'sı, iki mezhebin kesişim noktasından ziyade ikisinin de giremediği "tarafsız bölge" olarak kalmıştı,^[3] bu yüzden eşsiz bir dini geçmişe ve "bağımsız ve biraz sapkın bir kilisenin"^[2] ortaya çıkmasına sahne olmuştu.

Katoliklik ve Ortodoksluk, günümüzdeki Bosna-Hersek'te farklı bölgelerde hüküm sürmüştü; ilkinin takipçileri çoğunlukla batı, kuzey ve merkezde, ikincisininkilerse çoğunlukla Zachlumia'da (günümüzdeki Hersek) ve Bosna'nın doğu sınırında çoğunluktaydı. Bu durum 13. yy. ortalarında, Bosna Kilisesi Katolik Kilisesi'ni gölgede bırakmaya başladığında değişti.^[3] Bosna, Orta Çağ'ın Zirve Dönemi'nde zahiren Katolik olduğu hâlde Bosna Piskoposu Boşnaklar tarafından yöresel olarak seçilen ve Ragusa Başpiskoposu'na sadece atanma töreni için gönderilen yöresel bir rahipti. Papalık liturjide sadece Latince'nin kullanılmasında ısrar etmiş olduğu hâlde Bosna Katolikleri Kilise Slavcası'nı kullanmaya devam ettiler.^[3]

Dioclea (günümüzdeki Karadağ'ın güneyi) hükümdarı Vukan, 1199'da Papa III. Innocentius'a Bosna hükümdarı Ban Kulin'in, eşi, kardeşi, diğer akrabaları ve 10 bin diğer Boşnakla birlikte hep sapınç içerisinde olduklarını yazdı. Bosna üzerinde hakimiyet için rekabet eden Spalato Başpiskoposu, Vukan'a katılarak Ragusa Başpiskoposu'nu Bosna'daki yardımcı piskoposluğunu ihmal etmekle suçladı. Spalato'nun da destekçisi olan Macaristan Kralı Emeric, bu fırsatı Bosna üzerindeki etkisini artırmak için kullandı.^[3] Ban Kulin'e karşı sapkınları başka suçlamalar 1202'ye dek devam etti. 1203'te Ban Kulin, dış müdajale tehdidini bertaraf etmek için harekete geçti. 6 Nisan'da onun isteğiyle bir konsil toplandı. Bilino Polje Tövbesi'nden sonra Ban Kulin, Bosna Piskoposluğu'nu Ragusa Başpiskoposluğu altında tutmayı başararak Macar etkisini kısıtladı. Boşnakların tövbe ettiği hatalar, sapkın doktrinlerden ziyade cehaletten kaynaklı usul hataları gibi görünmektedir.^[3]

12. ve 13. yüzyıllarda Bosna'daki Katolik hükmünü sağlamlaştırma teklifini gerçekleştirmek zor olmuştur. Bosna Banlığı, Ragusa Cumhuriyeti'yle sıkı ticari ilişkilerde bulunmuş, Bosna Piskoposu da Ragusa'nın yetki alanında kalmıştır. Bu durum Bosna piskoposlarını kendi yetki alanlarına almak isteyen Macarların tepkisiyle karşılaşmıştır, ancak Bosna'nın ilk banı Kulin, Macarlara meydan vermemiştir. Ona karşı bir haçlı seferi başlatmak isteyen Macarlar, Roma'ya dönmüş, Papa III. Innocentius'a Bosna Krallığı'nın bir sapkınlık merkezi olduğu şikayetinde bulunmuş, bu şikayetlerini de Katharların (Bogomiller ya da Patarenler olarak da bilinirler) oraya sığınabilmesine dayandırmıştır. Ban Kulin, Macar saldırısını engellemek için 8 Nisan 1203'te bir halk meclisi toplamış ve müminler yanlışlarından tövbe ederken ve Katolik Doktrini'ne bağlılıklarını sunarken Kulin de Papa'nın elçisinin huzurunda Roma'ya sadakat yemininde bulunmuştur. Ancak pratikte bu durum göz ardı edilmiştir. Kulin'in 1216'da vefatından sonra Bosna'ya Roma'dan gönderilen misyon başarıya ulaşamamıştır .

15 Mayıs 1225'te Papa III. Honorius Macarları Bosna Seferleri'ni başlatmaları için kışkırtmıştır. Bu sefer, öncekiler gibi yenilgiyle sonuçlanmış ve Macarlar, bölgeleri Moğollarca işgal edildiği için geri çekilmek zorunda kalmıştır. 1234'te Papa IX. Gregorius Bosna Katolik Piskoposu'nu sapkınlığa izin verdiği için azletmiştir. Ayrıca Gregorius, Macar kralını Bosna'daki sapkınlara karşı sefere çıkmaya çağırmıştır. Ancak Boşnak soyluları Macarları tekrar kovabilmiştir.

1252'de, Papa IV. Innocentius Bosna Piskoposu'nu Macar Kalocsa Başpiskoposu'nun yetki alanına sokma kararı almıştır. Bu karar, Macarlara teslim olmayı reddeden Bosna Hristiyanları'nı Roma'yla bağlarını koparmaya ve Katolik Kilisesi'nden ayrılmaya kışkırtmıştır. Bu şekilde özerk bir Bosna Kilisesi ortaya çıkmıştır. Bu kilise, sonraları çoğu akademisyence bir Bogomilci ya da Kathar kilisesi olarak görülmüştür, ancak Noel Malcolm ve John Fine gibi daha modern akademisyenler Bosna Hristiyanlarının metinlerinde Bogomilizmin, Katharizmin ya da başka bir çeşit düalizmin izine rastlanmadığını savunmuştur.

1291'de Papa Nicholas'ın Prae Cunctis adlı fetvasından sonra Bosna'da Fransisken önderliğinde bir engizisyon başlatıldı. Bogomilizm, 13. yy'da Bulgaristan ve Bizans İmparatorluğu'nda bitirilmiş, ancak Bosna ve Hersek'teki varlığını 1463'teki Osmanlı fethine dek koruyabilmişti.

Bosna Kilisesi, Geç Orta Çağ boyunca Katolik Kilisesi'yle ve birkaç Bogomil grubuyla beraber varlığını sürdürmüştü, ancak iki kiliseden hangisinin ne kadar müridi olduğuna dair hiçbir kesin istatistik bulunmamaktadır. Birkaç Bosna hükümdarı Krstjani iken diğerleri siyasi sebeplerden ötürü Katolikliğe tabi oldular. Stjepan Kotromanić, Bosna'yla Roma'yı kısa süreliğine barıştırmış, bir yandan da Bosna Kilisesi'nin varlığını sürdürebilmesini sağlamıştı. Gelen Fransisken misyonerlerine rağmen Bosna Kilisesi ayakta kalmayı başardı, ancak zayıflamaktaydı. Kilise, Osmanlı fethinden sonra tamamen ortadan kayboldu.

Dışarılılar Bosna Kilisesi'ni Bogomilcilerle (katı bir şekilde düalist olan ve Maniheist Pavlusçulardan etkilenen gnostik bir mezhep) ve Patarencilikle (aynı Maniheizmden etkilenmiş düalist inanç sisteminin bir türevi) bağlantılı olmakla suçlamıştır. Bogomilciler bir zaman Bulgaristan'da yoğunlaşmıştı ve günümzdeki tarihçiler, onların Katharların doğrudan öncülü olduğunu bilmektedir. Engizisyon, 15. yy. sonlarında Bosna'da düalist bir mezhebin varlığını rapor etmiş ve onlara "Boşnak sapkınlar" demiştir, ancak bazı tarihçilere göre bu mezhep Bosna Kilisesi'yle aynı değildir. 1869'da tarihçi Franjo Rački, Latince kaynakları esas alarak bu konuda yazılar yazmıştır, ancak Hırvat akademisyen Dragutin Kniewald, 1949'da Bosna Kilisesi'ni sapkınlık olarak tanımlayan Latince belgelerin güvenilirliğini ispatlamıştır.^[4] Günümüzde Bosna Kilisesi'nin hem Ortodokslar hem de Katolikler tarafından baskılanan müritlerinin Osmanlı'nın gelmesinin ardından ağırlıklı bir şekilde İslam'a geçtiği ve böylece modern Boşnakların milli benliğini şekillendirmeye katkı sağladıkları düşünülmektedir. Bašić'e göre Bosna kilisesi düalist de değildi, Katolik ya da Ortodoks Kiliseleri gibi hizipçi de değildi. Mauro Orbini'ye (d. 1614) göre, Patarenler ve Maniheistler Bosna'daki iki Hristiyan mezhebiydi. Maniheistlerin djed adında bir piskoposu ve strojnici denilen papazları vardı ki aynı unvanlar Bosna Kilisesi'nce de kullanılmıştır.

Bosna Kilisesi'nin dini merkezi Krstjani Evi'nin kurulduğu Moštre'deydi (Visoko civarları).

Bosna Kilisesi, Ortodoksların yaptığı gibi liturjisinde Slav dilini kullanmıştır.^[5]

Kilisenin başında djed ("dede") denen bir papaz ve strojnici denen on iki adamdan oluşan bir konsül bulunurdu. Misyoner keşişlere krstjani or kršćani ("haçın müritleri") denirdi.^[5] Müritlerden bazıları hiže (tekili hiža, "ev") denilen manastırlarda kalırdı, bazıları da gezgindi ve onlara gosti (tekili: gost, "misafir") denirdi.^[5] Kilise öğretilerinin Ortodoks ve Katoliklerinkinden farkını belirlemek güç^[5] de olsa iki kilise için de kabul edilemez oldukları açıktır.^[5]

Hval Kodeksi, 1404'te Boşnak Kiril alfabesiyle yazılmış olup Bosna Kilisesi'ne ait en meşhur el yazmalarından birisidir. İçerisinde Hristiyan doktrinine (İsa'nın Beşareti, Çarmıha Gerilmesi ve göğe yükselişi) uymayan ikonografik öğeler barındırır. Tüm önemli Bosna Kilisesi kitapları (Nikoljsko evandjelje, Sreckovicevo evandelje, Hval El Yazması, Krstyanin Radosav El Yazması) Glagolitik Kilise kitapları esas alınarak yazılmıştır.

Orta Çağ Boşnak Hristiyanları yüzyıllardır akademisyenlerin ilgisini çeken bir konuydu, ancak bu konu üzerine yazılmış en önemli monograf olan "Bogomili i Patareni" (Bogomilciler ve Patarenler), saygın Hırvat tarihçisi Franjo Rački tarafından ancak 1870'te yayımlanabildi. Rački, Bosna Kilisesi'nin özünde Gnostik ve Maniheist olduğunu savunuyordu. Bu yorum; en önemlileri Vladimir Ćorović, Dominik Mandić, Sima Ćirković, Miroslav Brandt ve Franjo Šanjek olmak üzere daha sonra gelen çok sayıda tarihçi tarafından kabul edildi ve genişletildi. Ancak birkaç başka tarihçi (Leon Petrović, Jaroslav Šidak, Dragoljub Dragojlović, Dubravko Lovrenović ve Noel Malcolm), Boşnak Hristiyan yazmalarının aşırı geleneksel teolojik karakterine vurgu yaparak bu durumu Bosna Kilisesi'nin izole kalmasına ve Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılmasınden öncesine ait birtakım eski özellikleri korumasına bağladı.

Öte yandan, Amerikan Balkan tarihi profesörü John Fine, Bosna Kilisesi'nde düalizm olduğuna hiç inanmamaktadır.^[6] Kendi teorisini "Bosna Kilisesi'ne yeni bir yorum" olarak sunmasına rağmen Fine'ın görüşleri J. Šidak'ın ilk teorisine ve ondan önce gelen çok sayıda başka akademisyenin görüşüne çok yakındır.

• Balkan Worlds: The First and Last Europe. Routledge. 2015. ISBN 978-1-317-47615-3. 
• The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Michigan: University of Michigan Press. 1991. ISBN 0472081497. 
• Fine (1975). "The Bosnian Church: a new interpretation: a study of the Bosnian Church and its place in state and society from the 13th to the 15th centuries". East European Quarterly. 10. 
• The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Michigan: University of Michigan Press. 1994. ISBN 0-472-08260-4. 
• Medieval heresy: popular movements from Bogomil to Hus. Holmes & Meier Publishers. 1977. 

Wikimedia Commons'ta Bosna Kilisesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Crkva Bosanska 5 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Kršćanska zajednica u BiH (Boşnakça)
• L. P. Brockett, The Bogomils of Bulgaria and Bosnia - The Early Protestants of the East 2 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)