Bosna-Hersek mimarisi
Bosna-Hersek mimarisi, siyasi ve sosyal değişikliklerin bölgenin farklı kültürel ve mimari alışkanlıklarının yaratılmasını belirlediği dört ana dönemden büyük ölçüde etkilenmektedir.
Ortaçağ mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bosna'daki ortaçağ dönemi mimarisi Osmanlı İmparatorluğu'nun işgaline kadar devam etmiştir. O zamanlar Bosna'nın sosyal organizasyonu Zadruga olarak bilinen bir sistem haline geldi . Zadruga'da topluluk, ortak çıkarları olan birkaç ailenin konut kümelerinde birlikte yaşayacağı şekilde örgütlendi. Topluluğun liderleri, yaşlarına ve yüksek etik standartlarına göre seçilirdi. Zadruga sistemi öncelikle büyük ölçüde doğal kaynaklara bağımlı olan kırsal ve tarımsal bir topluluk olarak ön plana çıkmıştır. Topluluk büyüdükçe, aile kesimleri toplu olarak yeni bir küme veya köy oluşturan başka bir alana taşınırdı. Bu ilgili kümeler arasındaki süre giden bağlantılar hem ticareti hem de ekonomiyi canlandırdı. Bireysel aileler Dinarik evleri olarak bilinen evlerde birlikte yaşıyordu. Bunlar evler doğal malzemelerden yapılmış basit yapılardı (genellikle ahşap ve hasır işi). İç mekan, erkekler ve kadınlar için ayrı özel mahallelere sahip merkezi bir odada ocak çevresinde düzenlendiği görülmektedir.
Bosna-Hersek'teki askeri kaleler Roma döneminden kalmalarına rağmen, çoğu 12. ve 15. yüzyıllar arasında inşa edilmiştir. Yapılar bir nehir, rota veya kasabaya bakan tepelerde kıvrık kesme taştan inşa edilmiştir. Bugün bunların yaklaşık 300'ü mevcut ancak çoğu harap durumdadır. Korunmuş en güzel ve iyi yapılar şunlardır: Saraybosna, Srebrenik, Blagaj, Jajce, Travnik, Tešanj, Pocitelj, Doboj, Vranduk, Bobovac, Stolac, Maglaj, Gradacac, Lubuşka, Sokol, Sokolac na Uni Dobor, Klivaç, Bihać, Bosanska Krupa, Ostrožac, Oštrovica, Velika Kladuša, Višegrad, Zvornik, vb. Kraljeva Sutjeska'daki mahkeme Gotik tarzda bile zengin bir şekilde oyulmuştur. Orta Çağ Gotik ve Romanesk kulesinin bir örneği, Jajce'de bulunan ve 15. yüzyılda yaratılan St.Luke Çan Kulesi'dir .
- Orta çağ mimarisi
-
Velika Kladuša Kalesi
-
Bobovac
-
Jajce Kalesinin kapısı
Osmanlı mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]
15. yüzyılın sonlarında Osmanlı İmparatorluğu Balkanlara kadar genişledi. Kentsel alanların ve şehirlerin geliştirilmesi ihtiyacını ele alan Osmanlılar, bundan dolayı bugün hala farklı olan kentsel alanların temel şekli ve organizasyonu ortaya koydular. Mimari bir teorisyen olan Dušan Grabrijan, tipik Bosnalı şehirlerin birincil organizasyonunu tanımlamıştır. Şehirlerin bir dizi "yazılı olmayan yasa" ile tanımlanan beş otantik bileşeni olduğunu kabul ederek: çevreleyen tepeler şehrin biçimini tanımlamış ve ana yol omurga, “Čarsija” kalp, bitki örtüsü akciğer, nehir ruhtur ifadelerini kullanmıştır. Başka bir teorisyen olan Juraj Neidhardt, kitaplarından birinde tipik bir Bosnalı şehri şöyle tarif etmiştir:
| “ | Saraybosna 'da başlayan ve Batılıların direnemediği Doğu'nun cazibesi nedir? Burada rasyonel düşünmeden gelebilecek planlanmış eylemler yoktur, hepsi bir doğaçlama meselesidir, geçici fikirlerin ve geçici ihtiyaçların sonucu olarak doğmuştur. Burada net bir eksen ve mutlak simetri bulamazsınız. Burada inşaat sistemlerinin düzgün inşa edildiğini bile bulamıyorsunuz. Burada her şey insanları memnun etme ihtiyacını yönelik oluşturulmuştur. Batıda, mantık ve plana göre düşünülmüş ve inşa edilmiş kompozisyon, burada her zaman farklı ihtiyaçların bir sonucu olarak ve her seferinde farklı doğaçlama parçalarının bir araya gelmesi ile gerçekleşmiştir. | „ |
İnsanların nehri kentsel yaşamın ana unsuru olarak kullanması, 1566 yılında Hersek'teki Mostar köprüsünün inşasına yol açmıştır. Monstar köprüsü, İnşa edildiği zaman, dünyanın en uzun tek açıklıklı kemer taş köprüsü görevini görmüştü.Bununla birlikte anlamı daha derin bir güce sahipti. Nitekim, Doğu ve batı uygarlığı arasındaki bağlantıyı simgelemekteydi.Şehir planlamasına ek olarak, Bosna mimarisi biraz daha açık mimari kelime dağarcığıyla ortaya çıkmıştır.Bununla birlikte, mimari, insan ölçeği, engelsiz görüşler, geometri, açık ve esnek alanlar, basit mobilyalar, doğaya mekansal bağlantılar ve yerel malzemelerin kullanımı ve geleneksel bina teknikleri dahil olmak üzere bir dizi yazılı olmayan mimari yasa etrafında düzenlenmiştir.Ayrıca tasarım felsefesi malzemelerin heterojenliğini de desteklemiştir. Diğer bir deyişle, her bir materyalin mimari sürece dahil olan insanların sosyal algısıyla kendisine özgü bir içsel işlevi vardı.Juraj Neidhardt bu algıyı şöyle tarif etti:
| “ | Mesele şu ki, Boşnak mimarisinin kendine özgü bir tarzı vardır. Çanak çömleğini, mekanını, şehrini kendisine göre insan ölçeğinde oluşturur. Mistik değil, gerçekçi ve aynı zamanda rahatlık düşüncesi, mütevazı mimariyi yanında getiriyor. Bu durum Bosna-Hersek mimarisinin kaynağını oluşturuyor. Bosna-Hersekteki evlerin tüm çatıları ve kapıları neredeyse aynıdır, onlara herkes için uygun bir ev diyebiliriz, hepsi insan ölçeğinde, hepsi neredeyse topraktan büyümüştür. İnşaat ve yapılarından getirilen tüm dekorasyonlar Bosna mimarisinin ne kadar doğal ve yerel inşa edilmiş olduğunu gözler önüne sermektedir. | „ |
Bu nedenle temeller taştan, zemin kilden, yanmamış tuğla ve ahşap bağlardan, birinci kat ahşap çerçeveden ve çatı neredeyse her zaman ahşaptan inşa edilmiştir. Örgütsel olarak, 17. yüzyıldan kalma tipik bir Bosnalı konut beş ana unsurdan oluşuyordu: caddeye bakan ve tanımlanmış ayrıca halktan açıkça özel olarak ayrılmış bir çit, daha kolay bakım için genellikle çakıl veya düz taş desenden yapılmış bir avlu, hijyenik amaçlar için açık bir çeşme (Şadırvan), ailenin toplanacağı Hajat adı verilen daha düşük seviyeli bir "salon" özel alanı ve rahatlama ayrıca keyif için kullanılan üst düzey bir yarı özel / özel alarak nitelendirebileceğimiz Divanhan .
- Osmanlı mimarisi
-
-
Saraybosna'da Svrzo Evi
-
Saraybosna'da Gazi Hüsrev Begova medresesi.
-
Saraybosna saat kulesi
Avusturya-Macaristan mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]
1878'de Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Bosna-Hersek'i işgal etti ve 40 yıl içinde gelecekteki kentsel planlama ve mimaride büyük bir etkiye neden oldu. Avusturya etkisinin getirdiği değişikliklerden bazıları, gerekli inşaat ruhsatları, can güvenliği ve yangından korunma gereksinimleri, düzenlenmiş duvar kalınlığı ve bina yükseklikleri gibi yeni bina kodu düzenlemelerinin getirilmesini içeriyordu. Şehir planlamasındaki bazı değişiklikler, sokak tiplerinin sınıflandırılmasını ve buna bağlı bina düzenlemelerini, yakın çevreyle uyumlu tasarım gereksinimini ve genel düzenleme planına uyumu içermekteydi. Genel tasarım felsefesinde de değişiklikler yaşandı. Stilistik olarak Bosna, Avrupa ana akımına asimile edilecekti (dolayısıyla tarihselci mimari tarzların kullanımı), Oryantalist tarzın (aynı zamanda Sahte-Mağribi tarzı) ortaya çıkmasını da sağlayacaktı. Amaç, Osmanlı İmparatorluğu ya da büyüyen pan-Slav hareketi ile ilişkisinden kaçınarak Bosnalı ulusal kimliğini teşvik etmek ve "Avrupa fantezi İslami mimarisi " yaratmaktı.[1]
Yeni mimari diller, Bosnalı şehirlerde zaten karmaşık olan kentsel kompozisyon çeşitliliğine katkıda bulundu.Bu ve diğer değişiklikler Bosna'da bazı başka sonuçlara neden oldu.Örneğin, bina yaşam güvenliği iyileştirildi ancak yerel inşaat müteahhitleri ve mimarları yeni düzenlemeler ve inşaat yöntemleri nedeniyle kullanılmamaya başlandı. Bu durum ise, Orta Avrupa'dan nitelikli işgücü göçüne neden oldu ve bu da Bosna-Hersek nüfusunu iki katına çıkardı. Bu da Bosna-Hersek ekonomisinin canlandırdı.
Sonunda şehirler karakterlerini değiştirmeye başladı. Avusturya etkisi altında gerçekleştirilen projelerin çoğu idari bina tasarımlarına yönelik gerçekleşti. Örneğin Saraybosna'daki postane; formun netliği, simetri ve orantı gibi tasarımın farklı biçimsel özelliklerini takip ederken, iç mekan aynı doktrini izledi. Saraybosna'daki Bosna Hersek Ulusal ve Üniversite Kütüphanesi, Mağribi-Memlük dekorasyonunu ve sivri kemerleri kullanan Oryantalist mimari dilin bir örneğidir.
Tarihselci tarzlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Avusturya-Macaristan makamları, Bosna-Hersek işgali sırasında Bosna-Hersek'te Avrupa stillerinin mimarisini dayatmaya ve inşa etmeye böylece işgal altındaki ülkedeki görevlerinin anlamını göstermeye çalışmışlardır. Başlangıçta, Viyana'da 19. yüzyılın ikinci yarısının en temsili binalarını inşa eden tarihi stiller sunulmuştur.
- Neo-klasik mimari
-
Karel Pařík ulusal müzesi (1888)
-
Karel Pařík Landesbank binası (1893)
-
Karel Pařík, Adalet sarayı
-
Saraybosna ulusal tiyatrosu Karel Pařík (1921)
- Neo-Bizans ve Gotik mimarisi
-
Saraybosna'daki Sacred Heart Katedrali (1884-89)
-
Güzel Sanatlar akademisi, Karel Pařík (1899)
-
Saint Joseph Katolik Kilisesi, Karel Paik (1936-1940)
-
Saraybosna'daki Ortodoks Kilisesi, 1940
Moorish Revival mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bosna-Hersek'teki çok uluslu nüfus yapısı ile karşı karşıya kalan hükûmet, tarihsel tarzlardan birini seçerken siyasi bir kulağa sahip olmanın gerekli olduğunu fark etti. Boşnak nüfusunun baskın olduğu bölgelerde inşaat için mimarlar Moorish Revival stilini kullandı.
Bu tarz ilhamını İspanya'nın Moorish ve Mudéjar mimarisinin yanı sıra Gimnazija Mostar tarafından örneklendiği gibi Mısır ve Suriye'nin Memluk mimarisinden aldı . Bu, hiçbirinin yerli Bosna mimarisinin önceki mimari yönü ile ilgisi olmayan süslemelerin ve diğer " Moorish" tasarım stratejilerinin uygulanmasını içeriyordu.
- Moorish Revival Mimarisi
-
İslam Araştırmaları Fakültesi Karel Paik (1887)
-
Aşkenazi Sinagogu'nun iç kısmı Karel Pařík (1902)
-
Mostar Spor Salonu ve Birleşik Dünya Koleji
-
Novi Grad Belediye Binası
Art Nouveau ve Ayrılık tarzı
[değiştir | kaynağı değiştir]- Art Nouveau mimarisi
-
Saraybosna'da Ješua D. Salom Malikanesi (1901)
-
Saraybosna'da Villa Mathilde (1902-1903)
-
Saraybosna Merkez Postanesi (1907-1913)
-
Racher-Babic Sarayı, Saraybosna (1913)
- Viyana Secession mimarisi [2]
-
Villa Rädisch, Petrakijina 13 Saraybosna 1906
-
Napredak Binası, Titova, Saraybosna
-
Saraybosna'da ticaret merkezi, 1907
-
Mehmed-beg Fadilpašić'in evi. Franjevačka 2 Saraybosna, 1910
Boşnak Stili mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Boşnak stili İskandinav Ulusal Romantizmi ile karşılaştırılabilir.[3] Bosna mimarisi, Karl von Hasenauer ve Otto Wagner ile Viyana'daki Sanat Akademisi'nde okuyan Çek mimar Josip Pospošil, Sloven mimar Rudolf Tönnies ve Avusturyalı mimar Ernst Lichtblau gibi genç nesil mimarlar tarafından desteklendi. Stil, bununla birlikte, bu genç mimarların çoğunun çalıştığı Saraybosna'nın kıdemli mimarı Josip Vancaš tarafından da seçilmiştir.
Bosna tarzında çalışmalar yürüten mimarlar, hem tarihselci hem de Moorish Revival stillerinin ithal senaryolarının aksine, Bosna-Hersek'e uygun yerel mimari unsurları geri almak istiyorlardı. Tasarımcıları temsil etmeyi amaçladıkları ulusun içinden olmasalar da, Bosna Tarzı "en iyi milli romantizm geleneği içinde olduğu gibi anlaşılabilir". Yine de, Boşnak Stili mimarlar aynı zamanda çağdaş kaynaklardan ziyade tarihsel kaynaklara ve esas olarak yerel Bosnalı mimarinin İslami bileşenine atıfta bulunarak "bir tarihselci kolajın bir diğeriyle ikame edilmesine" neden oldu (Gunzburger-Makas ve Damljanovic-Conley).[4]
-
Arazi Vakıf Binası
-
Hotel Stari Grad, Saraybosna'da (1909)
-
Saraybosna İtfaiye Kışlası, (1912)
-
Salom sarayı
-
Musafija Sarayı
Kraliyetçi Yugoslav mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bosna-Hersek, 1918'de resmi mimarisi gittikçe daha da yoğunlaşan ve birleşik bir devlet kimliği kurmak isteyen giderek artan bir ulusal otorite tarafından dikte edilen Yugoslavya Krallığı'na katıldı.[5]
Bosna-Hersek, Yugoslavya'da savaşlar arası mimari modernizmin sınırında kaldı.[6][7]
O yıllarda, Prag'da eğitim gören Muhamed ve Reuf Kadic kardeşler Saraybosna'da aktif mimari çalışmalarda yer almışlardır. 1940 yılında Emeklilik Enstitüsü Binası açılmış,[8] ve “geometrik olarak“ temiz ”yüzeyler ve hacimler azaltılmış biçimler” sergilenmiştir.[9]
Sosyalist Yugoslav mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]II . Dünya Savaşı'nın sonunda Bosna-Hersek, Sosyalist Federal Yugoslavya Cumhuriyeti'nde bir cumhuriyet haline geldi. İkinci Dünya Savaşı'ndan hemen sonra, Yugoslavya'nın Doğu Bloku ilişkisi ile, kısa bir sosyalist gerçekçilik dönemini ortaya çıkardı.[10]
Bu 1948 Tito – Stalin ayrılığı ile aniden sona erdi. Sonraki yıllarda, modernist mimari, ulusun SSCB'den kopuşunu sembolize etmeye başladı.[10][11]
1950'lerde merkeziyetçilik ve liberalleşme politikaları ile mimarlık, etnik çizgiler boyunca giderek daha da fazla kırıldı. Mimarlar, bireysel sosyalist cumhuriyetlerinin mimari miraslarına eleştirel bölgeselcilik biçiminde atıfta bulunmaya giderek daha fazla odaklandılar.[12] Bu değişime dikkat çeken bir örnek, Juraj Neidhardt ve Dušan Grabrijan'ın 1957 tarihli Bosna yayın mimarisi ve moderniteye giden yol dergileri Bosna'nın Osmanlı mirasının merceğiyle modernizmi anlamaya çalıştı.[13][14] Yugoslavya'daki bireysel etnik mimari kimliklerin artan ayrımı, daha önce merkezi olan tarihi koruma otoritesinin 1972 merkeziyetçiliği ile daha da kötüleşti ve bireysel bölgelere kendi kültürel anlatılarını eleştirel olarak analiz etme fırsatı verdi.[5]
1950'lerin sonlarında ve 1960'ların başında Brütalizm, özellikle genç mimarlar arasında Yugoslavya'da bir ilgi odağı olmaya başladı.[15]
Sovyet sosyalist gerçekçiliğinden Yugoslav ayrılığı ile birlikte bugün spomenik olarak bilinen muazzam miktarda soyut heykel savaş anılarının yaratılmasına yol açan II.Dünya Savaşı'nı anma çabalarıyla birleşti.[16]
Yugoslavya'daki siyasi akımlar, nüfusun kırsal alanlardan kentsel alanlara göçüne hizmet etmek için kamu konutlarının geliştirilmesine vurgu gerektiren sanayileşmeyi desteklemiştir. Kültürel çatışmaların üstesinden gelmek, modern mimari sözcük dağarcığı ile anti-tarihselcilik, mimari projelerin çoğunluğu için yaygın bir tasarım stratejisi halini aldı. Böylece malzemelerin homojenliği geleneksel heterojenliğin yerini alarak beton inşaatların tercih edilen bir malzeme haline gelmesine yol açtı.Ancak bu tür uygulamalar çeşitli sorunlara neden oldu. Konut gökdelenleri mevcut mimari bağlamla uygunsuz bir şekilde iç içe geçerken, zayıf planlama nedeniyle yeni toplu konut gelişimini sürdürmek için altyapı, elektrik, su ve merkezi ısıtma yetersizliği vardı. Yetersiz inşaat yöntemleri ve kaynak eksikliğinden dolayı kalite eksikliği sağlıksız yaşam ortamlarına neden olmuştur. Tüm bu konular, doğal ve insan kaynaklarını tüketirken Bosna-Hersek'in kültürel kimliğinin azalmasına yol açtı.
Öte yandan, kültürel çeşitlilik konularını ele almaya çalışan az sayıda mimari proje vardı. Saraybosna'da 1987 yılında Amir Vuk ve Mirko Maric tarafından yaptırılan “Dino” Konut Evi bu girişimlerden biriydi. Başka bir örnek ise 1983 yılında inşa edilen Tatil hanı ve 1986'da Saraybosna'da inşa edilen ve Ivan Štraus tarafından tasarlanan “Unis” İkiz Kuleleridir . Şehir halkı arasında ikiz kulelere genellikle Momo (Sırp adı) ve Uzeir (Boşnak adı) denir. Şehrin halkı arasında, Sırp veya Boşnak ismini taşıyan kuleler arasında fikir birliği yoktur. İsimlerin bu belirsizliği, kültürel birliği birincil mimari kalitesi olarak vurgulamıştır.
- Modernist mimari
-
Džidžikovac konut kompleksi 1947-48
-
Saraybosna ana tren istasyonu (1949)
-
Saraybosna tramvay hattı 1950
-
Saraybosna felsefe fakültesi 1955-1959
-
Dom Mladih Skenderija (1969)
Savaş zamanında yıkım ve savaş sonrası yeniden yapılanma
[değiştir | kaynağı değiştir]1992-1995 Bosna Savaşı sırasında tarihi değere sahip 2000'den fazla sivil ve dini bina yıkıldı. Bunların arasında Banja Luka'nın Ferhad Paşa Camii (1578'de inşa edilmiş) ve Mostar'da Mostar Köprüsü (1566'da inşa edilmiş) yer almaktaydı ve 1993'te yıkılmışlardı. Savaş sonrası bu yapılar orijinal tekniklere ve stillere uygun olarak yeniden inşa edilmiştir.
Bosna Savaşı'nı takip eden yıllarda Saraybosna'da bir inşaat patlaması yaşandı. Saraybosna bu dönemde Güneydoğu Avrupa'da en fazla inşaat yapılan şehirler arasında yer almıştır. Mimar Ivan Straus tarafından tasarlanan UNIS İkiz Kuleleri, savaşta neredeyse tamamen yok edildi, ancak savaş sonrası yenilendi. Hrasno yerleşim bölgesinde Bosnalı Bosmal şirketi, her biri 120 metre yükseklikte Balkanlar'ın en yüksek ikiz kulelerinden biri olan " Bosmal Şehir Merkezi'ni, " inşa etti.
Unis İkiz Kuleleri savaş sonrası tamamen yenilenmiştir. Saraybosna'nın ticaret bölgesi Marin Dvor'da, Unitic 3 ve Grand Media Center planlarıyla tamamen yenilenmiştir. Avaz Twist Tower, Balkanların en yüksek kulesi ve Avrupa'nın en ilginç kulelerinden biri olma rekorunu elinde tutacak bükümlü bir cam cepheden oluşur. 142 metre yüksekliğinde ve 30 metrelik bir anten ile toplam 172 metreye ulaşmaktadır.
Savaş sürecinde olimpik mekanların çoğu yok edilmişti, bu yapıların yeniden yapılanması henüz gerçekleşmemiştir.[17]
Bosna Parlamento binası yeniden yapım aşamasındadır ve Saraybosna'daki Marin Dvor bölgesindeki Bosna Hersek Müzesi tamamen yenilenmiştir.
Saraybosna'nın Ilidža banliyösünde, AB standartlarına dahi büyük sayılabilecek birçok inşaat projesi başlatılmıştır. Örnek olarak, yakındaki Igman ve Bjelašnica dağlarına bağlanmak için bir teleferik inşa edilmesi projesi; 30 milyon euro değerinde yüzme havuzlu bir spor kompleksi; ve 'Riverina Bahçeleri' - şehir içinde on yıllık bir süre boyunca 1 milyar avrodan fazla mal olacak bir şehir imarı mevcuttur.
- Çağdaş Mimari
-
Festina lente yaya köprüsü
İmar ve koruma doktrini
[değiştir | kaynağı değiştir]Bosna-Hersek'te, Mostar köprüsünün en son yeniden inşası ve son savaşta hasar gören veya yok edilen diğer kültürel ve tarihi öneme sahip diğer yapılarla görülen zarar neticesinde kültürel koruma sürüyor.
Genellikle korunmada izlenen doktrin Italo C. Angle tarafından özetlenmiştir:[18]
| “ | # Doğal ve inşa edilmiş renkler, kokular, sesler, formlar, hareketler, tarihsel özelliklerin çakışması ve benzerleri arasındaki genel ilişkilerin yarattığı özgüllüğün korunmasını içeren şehir imajının korunması;
|
„ |
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- "Principles and Methodological Procedure for Reconsolidation of Ferhat-Pasha Mosque in Banja Luka"- Mimarlık Fakültesi - Tasarım ve Araştırma Merkezi, Saraybosna
- Sarajevo Construction and Architecture
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Joseph, Suad; Najmabadi, Afsaneh (2003). Encyclopedia of Women & Islamic Cultures: Economics, education, mobility, and space. Brill Publishers. ISBN 9004128204
- ^ Grande Flanerie 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "About Art Nouveau". 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ Emily Gunzburger Makas, Tanja Damljanovic Conley (eds.) Capital Cities in the Aftermath of Empires 27 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Deane, Darren (2016). Nationalism and Architecture. Taylor & Francis. ISBN 9781351915793 Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":0" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Đorđević (2016). "Identity of 20th Century Architecture in Yugoslavia: The Contribution of Milan Zloković". Култура/Culture. Cilt 6. 21 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ Babic (2013). "Modernism and Politics in the Architecture of Socialist Yugoslavia, 1945-1965" (PDF). University of Washington. 1 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ "architectuul". 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ Ivan Straus, Muhamed Kadic, 100 godina rodjenja, www.a4a.info
- ^ a b Vladimir., Kulić (2012). Modernism in-between : the mediatory architectures of socialist Yugoslavia. 15 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Jovis Verlag. ISBN 9783868591477.OCLC 814446048 Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":4" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Alfirević (2015). "Urban housing experiments in Yugoslavia 1948-1970" (PDF). Spatium, 34. ss. 1-9. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ "YUGOTOPIA: The Glory Days of Yugoslav Architecture On Display". pinupmagazine.org (İngilizce). 7 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2019.
- ^ Alić (1999). "Reconciling National Narratives in Socialist Bosnia and Herzegovina: The Baščaršija Project, 1948-1953". Journal of the Society of Architectural Historians. 58 (1). ss. 6-25.
- ^ "YUGOTOPIA: The Glory Days of Yugoslav Architecture On Display". pinupmagazine.org (İngilizce). 7 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2019.
- ^ di Radmila Simonovic (2014). "New Belgrade, Between Utopia and Pragmatism" (PDF). Sapienza Università di Roma. 23 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ Kulić. "Edvard Ravnikar's Liquid Modernism: Architectural Identity in a Network of Shifting References" (PDF). New Constellations New Ecologies. 1 Şubat 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ "An Olympic effort for Sarajevo - Clippings - Brief Article | American Forests | Find Articles at BNET.com". 29 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
- ^ I.C. Angle, Education and Historic Preservation: some notes on the training of the specialists. The issues of techniques in preservation of the historical city centers, Split, 1970