Çeçence
| Çeçence | |
|---|---|
| Нохчийн мотт | |
| Telaffuz | Noxc̦iyn mott |
| Bölge | Çeçenistan |
| Etnisite | Çeçenler |
| Dönem | 2010[1] |
| Dil ailesi | |
| Diyalektler | Noxc̦iyn |
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil | 
 Çeçenistan |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | ce |
| ISO 639-2 | che |
| ISO 639-3 | che |
 Çeçencenin Nah-Dağıstan dilleri arasında gsterimi. (açık yeşil) | |
 Çeçen dilinin Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık sarı) | |
Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.
Coğrafî dağılım
[değiştir | kaynağı değiştir]Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue [1]3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.
Resmî statüsü
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.
Lehçeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeçencenin birkaç lehçesi vardır:
- Ploskost
- İtumkala (Șatoy)
- Melhin
- Kist
- Ċ̦eberloy
- Akkin (Auh)
Alfabeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.
Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.
1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşçanın yazımı içinde ortak hâle getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.
| A a | Ä ä | B b | C c | Č č | Ch ch | Čh čh | D d |
| E e | F f | G g | Gh gh | H h | I i | J j | K k |
| Kh kh | L l | M m | N n | N̡ n̡ | O o | Ö ö | P p |
| Ph ph | Q q | Qh qh | R r | S s | Š š | T t | Th th |
| U u | Ü ü | V v | X x | X́ x́ | Y y | Z z | Ž ž |
1938-1992 arasında Çeçencenin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.
| Kiril | Kiril karşılığı | Latin harfleriyle karşılığı |
|---|---|---|
| А а | а | A a |
| Аь аь | аь | Ä ä |
| Б б | бэ | B b |
| В в | вэ | V v |
| Г г | гэ | G g |
| ГI гI | гIа | Ġ ġ |
| Д д | дэ | D d |
| Е е | е | E e |
| Ё ё | ё | |
| Ж ж | жэ | Ƶ ƶ |
| З з | зэ | Z z |
| И и | и | I i |
| Й й | доца и | Y y |
| К к | к | K k |
| Кх кх | кх | Q q |
| Къ къ | къа | Q̇ q̇ |
| КI кI | кIа | Kh kh |
| Л л | лэ | L l |
| М м | мэ | M m |
| Н н | нэ | N n |
| О о | о | O o |
| Оь оь | оь | Ö ö |
| П п | пэ | P p |
| ПI пI | пIа | Ph ph |
| Р р | рэ | R r |
| С с | сэ | S s |
| Т т | тэ | T t |
| ТI тI | тIа | Th th |
| У у | у | U u |
| Уь уь | уь | Ü ü |
| Ф ф | фэ | F f |
| Х х | хэ | X x |
| Хь хь | хьа | Ẋ ẋ |
| ХI хI | хIа | H h |
| Ц ц | цэ | C c |
| ЦI цI | цIа | Ċ ċ |
| Ч ч | чэ | C̦ c̦ |
| ЧI чI | чIа | Ċ̦ ċ̦ |
| Ш ш | шэ | Ș ș |
| Щ щ | щэ | |
| (Ъ) ъ | чIогIа хьаьрк | Ə ə |
| (Ы) ы | ы | |
| (Ь) ь | кIеда хьаьрк | |
| Э э | э | E e |
| Ю ю | ю | yu |
| Юь юь | юь | yü |
| Я я | я | ya |
| Яь яь | яь | yä |
| I I | Iа | J j |
1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.
| A a | Ä ä | B b | C c | Ċ ċ | C̦ c̦ | Ċ̦ ċ̦ | D d |
| E e | F f | G g | Ġ ġ | H h | X x | Ẋ ẋ | I i |
| J j | K k | K̇ k̇ | L l | M m | N n | Ŋ ŋ | O o |
| Ö ö | P p | Ṗ ṗ | Q q | Q̇ q̇ | R r | S s | Ș ș |
| T t | Ṫ ṫ | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z | Ƶ ƶ |
| Ə ə |
Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:
|
|
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2013.
