Şah Melik

Şah Melik (d. (?), Oğuz Yabguluğu - ö. 1042, Mekran, Belucistan), Yengi-kent ve Cend Oğuzları Yabguluğu'nun başı; Harezmşahlar Devleti'nin valisi ve daha sonra da hükümdarı (1041-1042). 1042'de Çağrı Bey tarafından öldürüldü.^[1][2] Sonradan Büyük Selçuklu İmparatorluğu Sultanı Tuğrul Bey'in eşi olacak olan Altuncan Hatun'un ilk kocası idi.

Şah Melik, Yabgu (Oğuzlar'ın ananevî önderi) sıfatını taşımakta idi. 1034 yılında Yabular'ın düşmanları olan Selçuklular, Gazneli Valisi Harun'un davetiyle Harezm'e girdiler.

Gazneliler'in Türk köle komutanı ve Harezm Valisi Altun Taş (H.408-23/M.1017-32) yılları arasındaki On Beş yıllık valiliği sırasında Gazneli Mahmud ile Mesud'a bağlı kalmıştı. Harezm eyaletinin sınırlarını kuzeyden gelen Oḡuz ve Kıpçak akınlarına karşı başarılı bir şekilde savunmuştu. Buhara yakınlarında Debusiye adı verilen bir mevkideki savaşta ağır yaralanan Altuntaş'ın kısa bir süre sonra ölümü üzerine Altuntaş'ın oğlu Harun Harezm'de onun yerine de fakto vali olarak geçti. Gelgelelim, Harun'un bu tutumundan şüphelenen Mesud onu sadece "Halifetu'd-Dar" sıfatıyle resmi Harzemşah sıfatını verdiği kendi oğlu Saʿid'in yardımcısı olarak tanıdı. Altuntaş'ın kurmuş olduğu ordunun kuvvetini Türkmenler'den alması H. 421 / M. 1030 yıllarından sonra Gazneli Mahmud ve daha sonra da Mesud'un bir hayli tedirgin olmasına neden olmuştu. Altuntaş'ın ölümü üzerinden henüz İki sene geçmeden Harun, Ali Tigin ve Selçuklular ile (H. 425 / M. 1034) ittifak kurarak açıkça Sultan Mesud'a karşı isyan etti. Fekat bir yıl sonra Mesud kendi muhafızlarına Harun'a karşı başarılı bir suikast düzenlettirdi. Harun'un katledilmesi üzerine Altuntaş'ın diğer oğlu İsmail Handan Selçuklular'ın müttefiği ve Mesud'un yeminli bir düşmanı olarak Harezm'in mutlak hakimi konumuna yükseldi. İşte böyle bir ortamda Sultan Mesud akıllıca bir karar alarak H. 430 / M. 1038) yılında Oğuzlar'dan fekat Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun düşmanı olan Oğuz Yabguluğu'nun yabgusu Cendli Şah Melik'i Harezm Valisi olarak atadı. Şah Melik H. 432 / M. 1041 yılına kadar Harezm'de mutlak hakimiyeti eline geçirdi. İsmail Handan'ın ise Selçuklular'a sığımaktan başka bir çaresi kalmamıştı. Böylece Şah Melik Harezm Başkenti Gürgan'da hükümdar (Harezm-Şah) olarak ilan edildi. Bu vakte gelene kadar da Sultan Mesud ölmüş ve Gazneliler'in Harezm'deki hakimiyetleri sona ermiş bulunuyordu.^[3]

Bununla beraber Selçuklular Şah Melik'in Harezm'de uzun süre kalmasına izin vermeyeceklerdi. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Sultanı Tuğrul Bey ve kardeşi Çağrı Bey 1042 yılında Harezm'e girerek Şah Melik'i buradan kovdular. Eski toprakları olan Cend ve Yengi-kent'in Kıpçaklar tarafından işgali üzerine oralara geri dönemeyerek önce Kirman'a oradan da Mekran'a kaçan Şah Melik burada yakalanarak Çağrı Bey tarafından öldürüldü. Karısı Altuncan Hatun'da Tuğrul Bey ile evlendirildi.

• "ALTUNTAŠ" Encyclopædia Iranica. 15 Nisan 2020. <http://www.iranicaonline.org/articles/altuntas29 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.>