HÎRÊ KITABÊ MA ŞÎ METBEA

Hîrê kitabê ma şî metbea. Bi eno qeyde, benê dahewtay kitabî ke Weşanxaneyê Roşna ra weşanîyenê ke 62 hebê înan Kirdkî yê. Û qismêko muhîm yê kitabanê Roşna çapê diyin kerdo.

Derheqê weşanayişê kitaban de persa tewr muhîme ena ya. Yew dosya verî ke şiro metbea, gelo bi yew zanayişo ke qîm keno xebatêka edîtoryale ser o biya, yan nê? Çimkî zafê weşanxaneyan, dosya senî yena verê destê înan, o qeyde gênê mîzanpaj kenê û şirawenê metbea. Labelê çi kitabê ke Weşanxaneyê Roşna ra weşanîyayê, pêrune ser o xebatêka zaf cidî ya edîtoryale biya, çend rey kontrol ra vîyartê, hema mîzanpaj biyê û şiyê metbea. Gelo kitabanê Roşna de xeletî çin ê? Miheqeq estê. La enê xeletîyê awanî (strukturel) nîyê.   

Kitabê ke nika şî metbea ra o verîn, edebîyatê ma yê modernî ra kitabê hîkayeyan o. Eno kitabo tewr verîn o ke yew kurmancî bi Zazakî nûşto. Eynî wext de, sey telîf, kitabo verîn yê Evdî Hesqerayî yo. Evdî kurmanc o, eşîra Îzolan ra, qezaya Semsûrî Kolik ra yo. Proseyê rojnameyê Newepelî de kirdkî mûsa û dest bi nûştiş kerd. Hûmara înanê ke Newepel de dest bi nûştiş kerdbi û yew yan zî çend kitabê înan vejîyayê, 50 kesî ra vîyarta. Zazakîya nûştekî û edebîyatê Kirdî ser o tesîrê rojnameyê Newepelî qaso ke aseno ra zaf xorînêr biya…

Yeno mi vîr, Evdî Hesqera, reya verîne sibatê 2015î de, Diyarbekir de, Weqfa Îsmaîl Beşîkçî de raştê mi ame. Qey bala ey şibî muzîkê Zazakî ser û nat û wet ra çend çekuyî mûsabi, coka waşt mi dir bi Kirdkî qisey bikero. Keyfê mi ame, mi yew nusxaya rojnameyê Newepelî sey diyarî da ci. Reya verîne bî ke Evdî Zazakîya nûştekî dîyêne. Serre û nîm badê pey, hezîranê 2016î de yew nûşte bi Kirdkî semedê Newepelî mi rê şirawit. Sernameyê nûşteyî “Bê bê! Yew Kirdas Dimilî Mûseno” bi. Cumleyê ey hende raşt û muntezem nêbî helbet, la nûşte Kirdkî bi. Eke ez raşt vajî, zafê kirdan ra weşêr nûştbi. Mi nûşteyê ci redakte kerd û hûmara 88. ya Newepelî de, rîpelo yewin de weşana. La Evdî bi yew nûşte nêmend, dewam kerd. Çiqas nûşt, mi zî va “Dewam bike…” Dima, gelek deyirî û kilamî arêdayî, hîkayeyî nûştî. Ma hîkayeyê ey hîna zaf keyepelê Zazakî.Net de weşanayî. Û nika, ma enê hîkayeyî sey kitab amade kerdî û şirawit metbea. Coka eno kitab, beno kitabo yewin ke hetê kurmancêk ra bi Zazakî nûsîyayo.

Ez vînena, zaf kesî xwu danê erd ro, xwu helak kenê, qîrenê vanê “Bir Kurmancın Zaza dilini konuştuğunu gördünüz mü hiç?” La enê bimbarekî kenê xwu vîr ra ke ciwînayiş û averberdişê Zazakî wezîfeyê kurmancan nîyo. Zazayî bi xwu Zazakî ra bişermayê, qisey nêkerê û nênûsnê, gelo kurmanc do senî Zazakî bimûso?

Esas, proseyê Newepelî de çend kurmancê bînî zî mûsayî wendiş û nûştişê Kirdkî. Mesela, Murad Celalî çend nûşteyî nûştî, ma Newepel de weşanayî. Û ez tiya de enê zî vajî, qaso ke zazayê ma kitabanê mi wanenê, kurmancî zî hende wanenê. Çira? Çimkî, eke ma heqîqeten ziwanê xwu raşt binusin, ma bi zanayiş riayetê qeydeyanê ziwanê xwu bikerin, neke tenya kurmancî, soranî û hewramî û lûrî zî do Zazakî fam bikerê. Kurmancê ma, xaseten kitabê mi “Ji bo kurmancan bi awayê muqayeseyî Gramera Kirdkî (Zazakî)” wanenê. Eno kitab, 2013 de ma di hezarî hebî çap kerdbi, qedîya. Eno payiz ma hezarêna çap kerd. Ez ha vînena, zaf kurmancî enê kitabî ser o mûsenê Zazakî û qisey kenê, nûsnenê.

Kitabê Evdî Hesqerayî de 22 hîkayeyî estê. Eke ma hetê kalîteyê edebî ra bala xwu bidê hîkayeyanê ey ser, hema ez sere de enê vajî, Evdî hîkaye de teknîkanê ciyayan ceribneno. Zafê înan hîkayeyê kilmekê mînîmal ê. Vatişê ci krîstalîze yo. Derg û dila qiseykerdişê mesela ra vêşêr yew rewşe sey fotografî nîşan dano. Cuya ma ya ewroyî de têkilîya mabeynê însanan ra, haletê derûnîya ma ra vîstikêk nîşan dano û vîyareno. Derdê ci îqnakerdişê wendoxî nîyo. Wexto ke merdim yew hîkayeya Evdî Hesqerayî waneno qedêneno, lewanê merdimî ser o yew peşmirîyayişo şîrin maneno. Ez vana, eke hetanî nika dahîris hîkayenûştoxê Kirdkî estê, Evdî hetê kalîteyê edebî ra miyanê desê verînan de ca gêno.

Ma tiya, sey yew not, yewna nuqta îfade bikerin. Qapaxê enê her hîrê kitabanê ma û verê cû zî qapaxê gelek kitabanê ma, hetta logoyê Weşanxaneyê Roşna zî Îbrahîm Xelîl Baranî viraştî. Ma ey rê zaf sipas kenê. Îbrahîm Xelîl Baran kurmanc o, zaf bi heskerdiş û zazayan ra vêşêr wazeno xizmetê edebîyatê Zazakî bikero.

Ez enê zî îlawe bikerî, destpêk ra bigêrê hetanî ewro, kurmancanê ma zaf bi heskerdiş û sempatî bala xwu daya xebata min a Zazakî ser, tim mi rê biyê ardimkar, her wext ez motîve kerda, moral dayo mi. Helbet zazayanê ma ra zî zaf kesan paştgîrîya mi kerda. Mi çend rey nameyê înan yew bi yew zikir kerdo, înan rê sipasîya xwu pêşkêş kerda. Labelê, ma înanê ke vanê ma kurd nîyê caverdin, qismêko muhîm yê zazayanê ma, ena xebate de tim mi rê biyê asteng, xebata ma ya ziwanî jehrî kerda, mi rê zehmetî veta, nankorî û bêhurmetî kerda…

Evdî Hesqera, Merhebaya Nîmeyê Şewe, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2021, 56 rîpelî

* * *

Kitabo diyin, dîwanê diyin yê Mehdî Özsoyî yo. Babîyê ey Mehmed Zekî efendî, hetê dadî ra tornê Şêx Seîd Efendî, hetê babî ra zî tornê Şêx Hesen Naqî Efendî yo. Şêx Hesen Naqî lajo pîl yê Şêx Elîyê Palî yo. Dadîya ey Fatma xanime şêxanê Kelaxsî ra ya. Mehdî Özsoy 1944 de Pali de ameyo dinya, 2009 de Diyarbekir de şiyo rehmet. Wextê xwu de heta lîse wendo, dima sey malim tayin biyo, demêko kilmek malimtî zî kerda.

Mehdî Özsoy destpêkê serrana 1970an ra dest bi nûştişê şiîran kerdo. Gelek şiîrî bi tirkî û kirdkî nûştê. Labelê nûştê û nimitê. Badê mergê ci, rojêk tesadufen mi Diyarbekir de lajê ci Felat şinasna. Seba ke verê cû mi yew şiîra Şêx Mehdî wendbî, mi texmîn kerdêne ke ey sewbîna şiîrî zî nûştê. Mi Felatî ra persa, va “Tayê kaxidî babîyê mi ra mendê, dayê dadîya mi. La mi çiyêk ci ra fam nêkerd.” Mi va “Ti mi rê biyare, ez bivînî.” Mi çend rey waştî, axir Felatî ardî. Bi eno qeyde seruvenê min û şiîranê Şêx Mehdî dest pê kerd. Ez qasê hîrê-çar aşmî, her roje ê kaxidan ser o xebitîyaya. Dîwano verîn ke ma 2014 de weşana, bi eno qeyde ame meydan.

Eno dîwano diyin ke nika ma şirawit metbea, şiîrê ke Şêx Mehdî weşîya xwu de kasetan de wendê ra ame pê. Dîwan de 126 şiîrî estê. Felat Özsoy kasetî dijîtalîze kerdî û dades şiîrî ey bi xwu deşîfre kerdî. Çend hebî Emrulah Kayayî, çend hebî zî mamosta Wisif Zozanî deşîfre kerdî. Êyê bînî mamosta Yaşar Balukenî deşîfre kerdî. Yaşar xoca, qasê hîrê aşmî, her roje tewr tay hîrê saetî ser o xebitîya. La badê pey, qasê hîrê aşmî zî ma ser o xebitîyayî. Dima, ma çend rey kontrol kerdî û axir çapkerdişî rê amade biyî. Mîzanpaj de, yanî kitabkerdiş de, tayê nameyî û termê ke şiîranê Şêx Mehdî de vîyarenê, eynî sey dîwanê ey o verîn, ma enê dîwanî de zî bi cêrnotan îzeh kerdî ke wendoxî hîna asan fam bikerê.

Eke hetê tesnîfkerdişî ra biewnîyo edebîyatê Kirdkî ra, şiîrê Mehdî Özsoyî kategorîya edebîyatê şarî de şiîrê bi weznê hece yê, o zî şaîrêko edetî yê şarî yo. Çimkî, hema vajêne heme şiîrê ci qit’ayê biqafîye yê ke weznê hece de nusîyayê. Şiîranê ey de formê şiîra klasîke yê sey xezel, qesîde yan zî musamatî çin ê. Dîwano verîn de, menzûmeya Mem û Zîne ke bi şeklê beytan yew hîkaye qisey bena belkî formê mesnewî de bihesibiyo la parçeyê ke yew mesnewî anê pê, ma vajin dîbace, tewhîd, munacat, neat, medhîye, sebebê teelîfî, axazê destan û xatime tede çin ê. Coka ma eşkenê vajê, Mehdî Özsoy şaîrê şarî yo, şiîrê ci zî edebîyatê edetî yê şarî yê. Şiîre, Mehdî Özsoyî rê wasitaya vatişî ya; bi şiîre vateyê xwu yan zî vateyê xwu bi şiîre vano. Coka xasîyeto ke Mehdî Özsoy edebîyatê ma de keno şaîrêko pîl, helwêste (duruş; tavır) û helbet mîlîyetperwerî ya. Mehdî Özsoy bi ziwanê şarê xwu problemê sereke yê miletê xwu îfade keno; o şaîrêko şidênayeyo milî yo.

Mehdî Özsoy şaîrê şarî yo la aşiqane nîyo; derdê ey temamen neteweperwerî û kedparêzî ya. Mabeynê serranê 1960-80an de, yanî dewro ke Mehdî Özsoy tede ciwîyayne, atmosferê edebî realîstîya komelgîre (toplumsal gerçekçi) bî. Şaîr enê atmosferî de bi hawayêko tebîî hem hetê neteweyî ra hem hetê kedparêzî ra xîtabê şarê xwu keno; şarî miyan ra kesêk, ma vajin dewijêk, citêrêk, rêncberêk, karkerêk, veyvekêk, xortêk yan keynayêk gêno xwu ver û qala xwu vano. Çarçewaya ziwanê şiîrkî de vano la qale qet nerm nêkeno, hîsîyatê xwu xorîn ra rasterast vano; bi vengêko berzo dejaye vano. Hal û ehwal çi yo, bê perde, wina viran mocneno. Vengê ci sakîn nîyo, çimkî vano nêvano, veng nêşino kesî. Qala ci fam nêbena, miletê ci hewno giran ra aya nêbeno û rewşa xwu nêvurneno, coka şaîr keribîyeno. Heta ke, zafê reyan êdî xwu rê vano. Bi eno kerb vateyê xwu tekrar keno; ancî vano, reyna vano, hewna vano, vano…

Mehmet Mehdi Özsoy, Vengê Welatî, Dîwan II, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2021, 256 rîpelî

* * *

Kitabo hîrêyin, derheqê heyatê hunermendê ma yo erjaye Seîd Altunî de yo. Seîd Altun Çewlîg ra, mintîqeyê Verardî ra, Lotan ra yo. Serra 1949 de ameyo dinya. Teyna mektebo verîn qedênayo. 1966 de dest bi vatişê deyîran kerdo. Dima, semedê muzîkî şiyo Îstanbul û uca 12 hebî plakê 45inî yê qijî vetê. Serra 1972 de şiyo Xarpêt, kasetê xwu yo ewilînî uca vetê. Tiya ra pey êdî temamen xwu dayo karê muzîkî ser. Dima dest bi deyîranê Zazakî kerdo, bi desan deyîrî vatê. Axir emrê xwu yê 69 serran de, Diyarbekir de, roja 03.04.2018 de şi rehmet.

Nuştox û amadekerdoxê ena xebata derheqê heyatê Seîd Altunî de Aydin Batur o. Aydin Batur, 1970 de Çewlîg de ameyo dinya. Eslê xwu dewa Çebaxçûrî Xiraba (Gözeler) ra yo. Mektebo verîn, miyanîn û lîse Çewlîg de wendî. Dima Meletya de İnönü Üniversitesi Muhasebe ve Vergi Uygulamaları wend. Badê pey, teber ra Eskişehir Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesi, dima zî eynî unîversîte ra Fotoğrafçılık ve Kameramanlık Bölümü wend.

Gereka ma tiya de ancî tekîd bikerê ke Aydin Baturî zî proseyê rojnameyê Newepelî de dest bi nûştişê Kirdkî kerd û nûşteyê ci têdima rojnameyê Newepelî û keyepelê Zazaki.Net de weşanîyayî. Dima kovara Vate û Folklorame rê zî nûşt. Aydinî badê ke nûştişê Kirdkî de xwu aver berd, serra 2020 de, Qisimê Zazakî yê Beşê Kurdolojî yê Unîversîteya Artukluya Mêrdînî de lîsanso berz o bêtez kerd. Ena xebata ke derheqê hunermend Seîd Altunî de kerda, sey projeyê enê tezî vejîya meydan. Aydin Batur Çewlîg de maneno, hetêk ra meslegê xwu îcra keno, hetêk ra zî xebata xwu ya kulturî; nûştişê Kirdkî û antişê fotografan dewam keno.

Kitabê derheqê heyatê Seîd Altunî de, panc qisman ra ameyo pê: hîrê Qismanê sereke, Îlawe û Fotografî. Nûştox Qismo verîn de heyatê Seîd Altunî, mintîqe û dewa ey dano şinasnayiş. Qismo diyin de deyîranê Kirdkî tesnîf keno. Qismê hîrêyin de deyîrê ke Seîd Altunî kasetan de wendê yew bi yew neqil keno. Qismê Îlawe de di roportajî estê. Qismê Fotografan de zî fotografê derheqê Seîd Altunî de û yê albumanê ey estê.

Xulase, Aydin Baturî karêko erjaye kerdo. Qedirzanîya miletê ma nîşan daya ke ma xizmetkarênê kulturê xwu nêkenê xwu vîr ra. Û eke yew biwazo derheqê heyatê Seîd Altunî de bibo wayirê malumatî, yan zî deyîrê ke Seîd Altunî vatê bizano, eşkeno enê kitabî ra îstîfade bikero.

Aydin Batur, Seîd Altun: “EMIR ŞI”, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2021, 184 rîpelî