Luftërat dalmato-romake

Luftërat dalmato-romake ishin një seri konfliktesh midis Federatës Dalmate dhe Romakëve. Pas rënies së mbretërisë së Ardianëve në Ilirinë e Jugut, Delmatët përbënin forcën më të madhe kundër romakëve në pushtimin e tyre të Ilirisë.

Përballja e parë në vitin 156 - 155 para Krishtit përfundoi me shkatërrimin e kryeqytetit Delmat Delminium nga konsulli Scipio Nasica. Lufta e dytë u zhvillua në vitin 118 para Krishtit, pas rënies së mbretërisë së Gentiit në jug, me sa duket duke përfunduar në një fitore romake pasi konsulli L. Caecilius Metellus festoi një triumf në vitin 117 para Krishtit dhe mori mbiemrin e tij Delmaticus. Konflikti i tretë ndodhi midis viteve 78 - 76 para Krishtit dhe përfundoi me kapjen e fortesës Dalmate, Salona (port Solin afër qytetit modern Split ) nga prokonsulli C. Cosconius.

Gjatë luftës civile romake mes viteve 49 pes - 44 para Krishtit, Delmatet ishin bashkuar me Pompeun dhe vazhdimisht luftonin dhe korrnin fitore mbi gjeneralët cezarianë Gabinius, Balbius dhe Vatinius. Konflikti i katërt dhe i fundit ndodhi gjatë ekspeditës së Oktavian Augustit në Ilirikum në vitin 34 pes për shkak të revoltave të tyre të vazhdueshme. Dy komandantët e Delmatëve, Verzo dhe Testimo, u dorëzuan dhe fushata e Oktavianit përfundoi me kapjen e kryeqytetit të ri Delmata - Setovia (tani Klis). Kryengritjet e fundit të Delmatëve, nën udhëheqësin e tyre federal Bato, kundër romakëve ishin mes viteve 6-9 pas Krishtit gjatë Revolucionit të Madh Ilir, i cili dështoi dhe rezultoi në qetësimin përfundimtar të krahinës së Delmacisë. ^[1]

Delmacia dikur i ishte nënshtruar Pleuratit III, por ishte copëtuar në mbretërimin e Gentiit në vitet 181 para Krishtit, kur ata filluan të sulmojnë popujt fqinjë, duke i detyruar ata të paguanin haraç në bagëti dhe misër. Në vitin 158 pes, kolonia greke Isa u ankua tek aleatët e saj romak për shqetësimet e vendbanimeve të të tyre Tragurium dhe Epetium nga ana e dalmatëve; ankesa të ngjashme u morën edhe nga Daorsët ilirë, fqinjë të Delmatëve në jug.

Një ishkonsull romak, Gaius Fannius Strabo, u dërgua për të hetuar dhe raportuar për çështjet në Iliri dhe në veçanti për veprimtaritë e Delmatëve. Ambasada njoftoi se kjo e fundit jo vetëm që nuk u kishte refuzuar atyre një seancë, por nuk kishin parashikuar akomodimin e tyre dhe madje kishin vjedhur kuajt që kishin marrë hua për udhëtimin. ^[2] Nga frika e sigurisë së tyre, ata ishin larguar sa më shumë që kishte qenë e mundur. Senati ishte indinjuar, por Polybi raporton se vendimi për të dërguar një ekspeditë në të gjithë Adriatikun ishte një çështje e konsideruar e politikës. Iliria ishte lënë pas dore që nga humbja e Dhimitër Farosit në vitin 219 para Krishtit dhe ishte koha e duhur që ilirët të kujtoheshin për autoritetin romak. Për më tepër, Senati mendonte se ndërsa kishin kaluar 12 vjet paqe që nga lufta kundër Perseut të Maqedonisë, ishte koha për të rishfaqur forcën ushtarake të romakëve. Këto ishin shkaqet e vërteta të luftës, por për konsum publik ishte fyerja për ambasadorët romakë. Ky nuk do të ishte i vetmi rast që një ushtri romake u dërgua përtej Adriatikut për praktikat e betejës, ^[3] edhe pse versionet e tjera sugjerojnë që kjo mund të mos jetë e gjithë historia.

Ekspedita e vitit 156 para Krishtit, e cila u drejtua nga konsulli Gaius Marcius Figulus, zbarkoi në Narona. Figulus u kap nga ndërsa po hidhte kamp dhe u dëbua përsëri në lumin Narenta, pasi ndoshta kishte përparuar nga territori i Daorsëve. Tjetra, romakët marshuan përmes luginës së Trebizatit për në Delminium, ku ishte vendosur ushtria kryesore e Delmatëve. Kryeqyteti ishte fortifikuar dhe mbrojtur dhe kështu romakët nuk arritën të kapnin ilirët pa dijeni dhe mund të vendosnin vetëm një bllokadë para se të vendoseshin për dimrim, megjithëse u morën disa fortesa më të vogla. Në vitin 155 pes, konsulli Publius Cornelius Scipio Nasica Corculum detyroi një dorëzim pas konfrontimeve të ashpra. Fortifikimet u shkatërruan, vendi u shndërrua në një kullotë delesh dhe Corculum u kthye në shtëpi për të festuar triumfin e tij mbi Delmatët. ^{[4] [5] [6]}

Kaluan afro dyzet vjet para sulmit tjetër romak mbi Dematët, por motivet sipas Appian, nuk ishin më pak të dyshimta. Në vitin 118 para Krishtit, konsulli i një viti më parë, Lucius Caecilius Metellus Delmaticus, drejtoi një ekspeditë kundër Delmatëve për të cilën iu dha titulli 'Delmaticus'. Lufta u shpall jo sepse Delmatët kishin bërë ndonjë gjë të gabuar, por thjesht për të siguruar një triumf tjetër për familjen Metelli. Në këtë rast, ilirët e pritën si mik dhe ai dimëroi mes tyre në qytetin e Salonës, pas së cilës u kthye në Romë në mënyrë triumfale. ^[7]

Fushata tjetër ishte krejtësisht një biznes më serioz, megjithëse pak dihet për të, përveç që prokonsulli Gaius Cosconius mposhti pjesën më të madhe të Delmatëve në një fushatë dy vjeçare midis viteve 78 dhe 76 para Krishtit, e cila përfundoi me kapjen e Salonës. ^[8]

Nga viti 58 deri në 50 pes, Delmatae ishte nën ngarkimin e Julius Caesar, prokonsull i Gaul dhe Illyricum, megjithëse komandanti ishte në gjendje të vinte pak vëmendje për përgjegjësitë e tij Adriatik. Gjatë luftës së mëpasshme civile midis Cezarit dhe Pompeut, Delmatët mbështetën këtë të fundit, në kundërshtim me komunitetet e kolonëve romakë në Salona, Narona dhe gjetkë, të cilët mbetën besnikë ndaj partisë së Cezarit. Në vitin 50 pes, ushtria Delmate sulmoi Liburnët për zotërimin e qytetit të Promonas. Liburnët, të cilët nuk ishin në gjendje t'i rezistonin forcës së Delmatëve, i thirrën Cezarit për ndihmë. Romakët menjëherë dërguan një ushtri, e cila u shtyp nga Delmatët. Më vonë në vitin 48 pes, Delmatët i zunë pritën një ushtrie cezariane prej 15 kohorta këmbësorie dhe 3000 kalorësish nën ishkonsullin A. Gabinius në Synodion, ndoshta diku në luginën Cikola. Pesë kohorta u kapërcyen dhe standardet e tyre u kapën. Ushtria Romake pothuajse u asgjësua, por Gabinius arriti në Salona. Sidoqoftë, ai kishte mbetur pothuajse pa furnizime saqë iu desh t'i plaçkiste Delmatët, duke shkuar në humbje të mëtejshme. Gabinius shpejt vdiq në Salona. Prokonsullët romakë vazhduan të përfshijnë Delmacinë pas fitores së Cezarit ndaj Pompeut. Në vitet 45-44 para Krishtit, P. Vatinius i shkruajti nga Narona më shumë se një herë Ciceronit, duke iu lutur ndihmë për të siguruar triumfet e tij. Ai u ankua se nuk kishte thjesht 20 'oppida' (vendbanime Delmate) siç u besua në përgjithësi, por ishin më shumë, afër 60 sish. Më 31 korrik 42 para Krishtit, Vatinius më në fund fitoi triumfin e tij mbi disa fortifikime, por jo mbi tërë federatën. Në vitin 44 para Krishtit, senatori Balbius sulmoi federatën me pesë kohorta. Delmatët dolën fitimtar dhe vetë Balbius u vra gjatë aksionit. Pas kësaj delmatët kaluan në ofensivë dhe e rimorrën qytetin Salona. ^{[9] [10]}

Oktaviani i kushtoi vitet në vijim operacioneve të tij në Iliri, së pari në vitin 35 pes kundër Japodëve dhe Panonians, pastaj, në vitet 34-33 para Krishtit, kundër Delmatëve. Jo vetëm ata kishin mbetur në krah pas largimit të Vatinius dhjetë vjet më parë, por Ilirët ende mbajtën pesë standarde romake të marra nga ushtria e Gabiniusit në vitin 48 pes. Ushtria e Oktavianit së pari u zhvendos drejt Promonës, ku udhëheqësi i Delmatëve Verzo kishte vendosur pjesën më të madhe të ushtrisë së tij prej 12,000 burrash me qëllim që të vinte në pritë ushtrinë romake në marshim. Me arritjen e Promonës, Oktaviani së pari mori kodrat përreth dhe pastaj vazhdoi të sulmojë qytetin. Testimus, komandanti tjetër i Delmatëve, u ndërpre nga romakët në rrugën e tij për të ndihmuar Verzon. Pas disa luftimeve, Promona u mor, Verzo u vra dhe Delmatët u urdhëruan të shpërndaheshin nga pasardhësi i tij Testimus, ndërsa romakët sulmuan fortesat e tij. Taktika e luftës guerile e Tetsimusit nuk e pengoi Oktavianin nga kapja e Sinodiumit dhe Andetriumit. Pas kësaj, ushtria përparoi në luginën e Cikolës. Testimusi dërgoi të gjitha trupat e tij në qytetin Setovia. ^[11] Në betejën e Setovias (ndoshta gryka e Sutinës), Oktaviani u plagos dhe u largua nga vendi i ngjarjes, duke ia dorëzuar komandën Statilius Taurusit, i cili organizoi një bllokadë dimri gjë që bëri të kapitullonin disa nga Delmatët. Në fillim të vitit 33 para Krishtit, Oktaviani u kthye për të marrë dorëzimin, së bashku me standardet e Gabinius, disa plaçka, 700 meshkuj të rinj dhe një premtim për të paguar borxhet e haraçeve të papaguara që nga koha e Cezarit. Megjithëse popuj të tjerë ilirë u përfshinë në dorëzim, ishte fitorja ndaj Delmatëve ajo që justifikoi një nga tre triumfet e festuar nga Oktaviani, më 13 gusht 29 pes. Në vitin 12 para Krishtit, Delmatët u rebeluan përsëri, duke kapur Salonën; por kjo u mor shpejt nga romakët. ^[12]

Delmatët iu bashkua aleancës ilire në vitin 6 pas Krishtit në një revoltë të fundit kundër romakëve. Revolta filloi midis Desidiatëve të Bosnjës qendrore nën udhëheqjen e Batos I, por që së shpejti iu bashkuan edhe Breukët dhe shumë ilirë të tjerë. Lufta katër vjeçare, e cila zgjati nga viti 6 deri në fund të vitit 9 pas Krishtit, pa përqendrime të mëdha të forcave romake në zonë, (me një rast 10 legjione dhe ndihmësit e tyre në një kamp të vetëm), me ushtri të tëra që vepronin në të gjithë Ballkanin Perëndimor dhe luftuan për më shumë sesa një front. Më 3 gusht të vitit 8, Breukët e luginës Sava u dorëzua, por u desh një bllokadë tjetër dimërore dhe një sezon luftimesh përpara se të vinte dorëzimi i Desidiatëve në fund të vitit 9 pas Krishtit. Romakëve iu deshën mbi tre vjet luftime të vështira për të shuar revoltën, e cila u përshkrua nga historiani romak Suetonius si konflikti më i vështirë me të cilin përballej Roma që nga Luftërat Punike dy shekuj më parë. ^[13]

Deri në vitin 9 pas Krishtit, emri i Delmatëve kishte filluar të zbatohej në zonën midis Adriatikut dhe luginës së lumit Sava, pasi u krijua provinca romake Dalmatia.

• Iliria
• Salona
• Narona
• Delmatët
• Oktaviani
• Dalmatinët
• Mbretëria e Ilirisë
• Luftërat iliro-romake
• Revolta e Madhe Ilire