Arkitektura tamile

Arkitektura Tamile është stili dhe teknika e zhvilluar në rajonet tamile përgjatë mijëra vjetëve. Ajo përfshin shetin e Indisë Jugore të Tamil Nadusë dhe rajonet e minoritetit tamil në Sri Lanka. Arkitektura Tamile i përket kryesisht Stilit Dravidian të Arkitekturës dhe konsiderohet si dhuratë e viswa-brahminëve. Megjithëse arkitektura e tamilakamit të lashtë përfshinte shtëpitë, pallatet dhe ndërtesat publike, ndërtesat e lashta që kanë mbijetuar janë tempujt. Dy koleksione të rëndësishme të këtyre monumenteve të lashta janë njohur nga UNESCO-ja si Vende të Trashëgimisë Botërore. Ata janë Mahabalipurami (600–900) dhe Tempujt e Mëdhenj të Gjallë Chola (848–1280).

Dinastia Pallava sundoi nga viti 600 deri në vitin 900 dhe arritjet e tyre më të mëdha arkitekturore janë Grupi i monumenteve në Mahabalipuram dhe në kryeqytetin e tyre Kanchipuram, të vendosura në shtetin e tanishëm indian të Tamil Nadusë.

Sunduesit Pallava ishin pionerë të Arkitekturës së Indisë Jugore. Arritjet më të mëdha të Arkitekturës Pallava janë Tempujt e skalitur në shkëmb të Mahabalipuramit. Në Mahabalipuram gjenden salla me kolona të gërmuara dhe skalitura si dhe faltore monolitike të njohura si Rathat e Mahabalipuramit. Vlen të përmendet Tempulli bregdetar i ndërtuar nga Narasimhavarmani II pranë Mahabalipuramit që është një Monument i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s.

Shembujt më të hershëm të tempujve në stilin Dravidian i përkasin periudhës Badami Chalukya-Pallava. Shembujt më të heshëm të arkitekturës Pallava janë tempujt shkëmborë që datojnë midis viteve 610–690 dhe tempujt strukturorë midis viteve 690–900. Arritjet më të mëdha të Arkitekturës Pallava janë Tempujt shkëmborë të Mahabalipuramit. Aty janë gjetur sallone me kolona dhe faltore monolitike të njohura si Ratha. Tempujt e heshëm ishin kryesisht të kushtuar për zotin Shiva. Tempulli Kailasanatha i quajtur edhe Rajasimha Pallaveswaram në Kanchipuram, i ndërtuar nga Narasimhavarmani II i njohur edhe si Rajasimha është një shembull i shkëlqyer i tempujve të stilit Pallava. Vlen të përmendet vec/anërisht Tempulli bregdetar i ndërtuar nga Narasimhavarmani II afër Mahabalipuramit që është një pjesë e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s.

Në kundërshtim me përshtypjen popullore rreth perandorisë pasuese Chola që eksperimentoi në ndërtimin e komplekseve të mëdhenj tempullor, ishte dinastia Pallava që në fakt eksperimentoi jo vetëm në krijimin e tempujve të mëdhenj pasi filloi ndërtimin e tempujve shkëmborë pa përdorur llac, tulla etj. Shembujt e shkëlqyer të këtyre tempujve janë Tempujt Thiruppadagam dhe Thiruooragam që kanë imazhe 8.5 dhe 11 m të larta të zotit Vishnu në mishërimin e formave të tij Pandavadhoothar dhe Trivikraman. Në krahasim, Siva Lingamën në Tempujt mbretëror të Dinastisë Chola në Thanjavur dhe Gangaikonda Cholapuram janë 5.2 dhe 5.5 metra të lartë. Duke konsideruar se Tempulli Kanchi Kailasanatha i ndërtuar nga Rajasimha Pallava ishte frymëzimi për Tempullin Brihadeeswara në Thanjavur të Raja Raja Cholas, mund të përfundohet me siguri se sunduesit Pallava ishin mes sunduesve të parë në Indi për të ndërtuar që ndërtuan si komplekse të mëdha tempullore ashtu dhe statuja shumë të mëdha hyjnish dhe idhujsh. Shumë tempuj të Shivës dhe Vishnut në Kanchi të ndërtuar nga sunduesit e mëdhenj Pallava dhe që përfshijnë [[Pancha Rathat|Rathat dhe Relievin Zbritja e Gangut (të quajtur edhe Pendesa e Arjunas) janë shembuj të pakrahasueshëm të Monumenteve të mbrojtur nga UNESCO në Indi. Brezi i vazhdueshëm i tempujt Chola, Pallava dhe Pandiya (bashkë me ata Adigaimanë pranë Karurit dhe Namakkalit), ashtu si dhe trupi tempullor Sethupathy midis Pudukottait dhe Rameswarami, përfaqëson njëtrajtësisht Stilin Arkitekturor Jugor të Indisë që tejkalon c/do formë tjetër arkitekture mbizotëruese midis rrafshirës së Dekanit dhe Kaniyakumarit. E panevoshme të shtohet se në vendin Telugu stili ishte pak a shumë njëtrajtësisht sipas stilit Indiano-Jugor ose Dravidian të arkitekturës.

Tempulli Srivilliputtur Andal është simboli zyrtar i Qeverisë së Tamil Nadusë. Thuhet se është ndërtuar nga Periyaazhvari, vjerri i sunduesit, me një c/antë me arë që fitoi në debatet e mbajtura në pallatin e mbretit Pandya, Vallabhadeva.

Simboli parësor i Srivilliputturit është struktura e kullës 12-katëshe kushtuar sunduesit të Srivilliputturit, të njohur si Vatapatrasayee. Kulla e këtij tempulli është 59 metra e lartë dhe është simboli zyrtar i Qeverisë së Tamil Nadusë. Tempuj të tjerë domethënës të arkitekturës Pandya përfshijnë Tempullin e famshëm Meenakshi në Madurai.

Mbretërit Chola sunduan në periudhën midis viteve 848–1280 dhe përfshijnë Rajaraja Cholan I dhe djalin e tij Rajendra Chola, që ndërtuan tempuj të tillë si Tempulli Brihadeeswarar i Thanjavurit dhe Tempulli Brihadeeshwarar i Gangaikonda Cholapuramit, Tempulli Airavatesvara i Darasuramit dhe Tempulli Sarabeswara (Shiva), i quajtur edhe Tempulli Kampahareswarar në Thirubhuvanam, ku dy tempujt e fundit gjenden pranë Kumbakonamit. Tre të parët mids katër tempujve të mësipërm janë emërtuar Tempujt e Mëdhenj të Gjallë Chola pjesë e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s në Indi. Sunduesit Chola ishin ndërtues mjaft pjellorë që nga koha e mbretit të parë Vijayalaya Chola, pas të cilit ekziston vargu eklektik i Tempullit Vijayalaya Chozhisvaram afër Narttamalai. Këta janë shembujt më të hershëm të tempujve dravidian të sundimit Chola. Djali i tij Aditya I ndërtoi mjaft tempuj rreth rajoneve të Kanchit dhe Kumbakonamit.

Ndërtimi i tempujve mori shtytje të fortë nga pushtimet dhe gjenia e Adityas I, Parantakas I, Sundara Cholas, Rajaraja Cholas dhe djalit të tij Rajendra Cholas I. Rajendra Chola I ndërtoi Tempullin Rajaraja në Thanjur të emërtuar sipas emrit të tij. Pjekuria dhe madhështia me të cilën u zhvilluan Arkitektura Chola gjeti shprehje në dy tempujt e Tanjavurit dhe Gangaikonda Cholapuramit. Ai e shpalli veten e tij si Gangaikonda. Në një pjesë të vogël të brezit të Kaverit midis Tiruchy-Tanjore-Kumbakonamit, në kulmin e pushtetit të tyre, sunduesit Chola lanë më shumë se 2300 tempuj, me brezin Tiruchy-Thanjavur që kishte më shumë se 1500 tempuj. Tempulli madhështor i Shivës në Thanjavur i ndërtuar nga Raja Rajai I në vitin 1009 ashtu si dhe Tempulli Brihadisvara i Gangaikonda Cholapuramit, të përfunduar rreth vitit 1030, janë të dy përmendore të përshtatshme për arritjet materiale dhe ushtarake të kohës së dy perandorëve Chola. Tempulli më i madh dhe më i lartë në Indinë e kohës së tij, Tanjore Brihadisvara është kulmi i Arkitekturës Indiano-Jugore.^[5] Në fakt, dy mbretërit pasues Chola, Raja Rajai II dhe Kulothunga III ndërtuan përkatësisht Tempullin Airavatesvara në Darasuram dhe Tempullin Kampahareswarar Siva në Tribhuvanam, të dy tempujt në rrethinat e Kumbakonamit janë ndërtuar rreth viteve 1160 dhe 1200. Të katërt tempujt u ndërtuan përgjatë një periudhe prej afërsisht 200 vjetësh duke pasqyruar lavdinë, begatinë dhe qëndrueshmërinë e sundimit Chola.

Në kundërshtim me përshtypjen popullore, sunduesit Chola përkrahën ndërtimin e një numri të madh tempujsh që u përhapën përgjatë shumicës së pjesëve të Perandorisë Chola. Këta përfshijnë 40 nga 108 Divya Desamët Vaishnavit nga të cilët 77 gjenden të shpërndarë në shumicën e Indisë Jugore dhe të tjerët në Andhra dhe Indinë Veriore. Në fakt, Tempulli Ranganathaswamy i Srirangamit, që është tempulli më i madh në Indi dhe Tempulli Natarajar në Chidambaram (megjithëse fillimisht i ndërtuar nga Dinastia Pallava me gjasa u mor në zotërim nga Dinastia Chola kur sundonin nga Kanchi) ishin dy nga tempujt më të rëndësishëm të patronizuar dhe zgjeruar nga sunduesit Chola dhe nga koha e mbretit të dytë Chola, Aditya I, këta dy tempuj janë vlerësuar në mbishkrime si tempujt e hyjnive mbrojtëse të mbretërve Chola.

Sigurisht, dy Tempujt Brihadeeswarar në Thanjavur dhe Gangaikonda Cholapuram ashtu si dhe tempuj të tjerë të Shivës, përkatësisht Tempulli Airavatesvara i Darasuramit dhe Tempulli Sarabeswara (Shiva) që është gjithashtu popullor me emrin Tempulli Kampahareswarar në Thirubhuvanam, të dy në rrethinat e Kumbakonamit, ishin tempuj mbretëror të Dinastisë Chola për të përkujtuar pushtimet dhe nënshtrimet e tyre të panumërta të rivalëve të tyre nga pjesët e tjera të Indisë Jugore, Dekan Ilangait ose Sri Lankas dhe rripave Narmada-Mahanadi-Gang. Por perandorët Chola theksuan qasjen e tyre jo të anëmbajtëse ndaj ikonografisë dhe besimit fetar duke e trajtuar hyjnitë tempullore të dy krijimeve të tjera të tyre të pashoqe, përkatësisht Tempullit Ranganathaswamy kushtuar Vishnut në Srirangam dhe Tempullit Nataraja në Chidambaram që faktikisht është shtëpia e të dy hyjnive, Shiva dhe Vishnu (i shtrirë si Govindarajari) për të qenë 'Kuladheivamët' ose hyjnitë e tyre mbrojtëse. Sunduesit Chola parapëlqenin gjithashtu të quanin vetëm këta dy tempuj që bujtin hyjnitë e tyre mbrojtëse si Koil ose 'Tempull', që përfaqësojnë vendet më të rëndësishme të adhurimit për ta, duke nënvizuar barazinë e tyre. Tempujt e sipërpërmendur janë pjesë e Trashëgimisë Botërore të UNESCOs, të emërtuar si Tempujt e Mëdhenj të Gjallë Chola.

Tempulli i Gangaikonda Cholapuramit, krijim i Rajendra Cholas I, ishte ndërtuar me synimin që ti tejkalonte paraardhësit e tij në të gjitha aspektet. I përfunduar rreth vitit 1030, vetëm dy dekada pas tempullit në Thanjavur dhe më së shumti në të njëjtin stil, rafinimi më i madh në pamjen e tij dëshmon gjendjen më të begatë të Perandorisë Chola nën sundimin e Rajendras.^[6] Ky tempull ka një Siva linga më të madhe se ajo në Thanjavur, por Vimana e këtij tempulli është më e vogël në lartësi se ajo e Thanjavurit.

Periudha Chola është po ashtu e shquar për skulpturat e saj përgjatë gjithë botës. Midis ekzemplarëve ekzistues në muze përreth botës dhe në tempujt e Indisë Jugore mund të shihen shumë figura të rafinuara të Shivës në forma të larmishme, të Vishnut dhe bashkëshortes së tij Lakshmi ashtu si dhe të shenjtëve shaivit. Megjithëse përgjithësisht sipas konvencioneve ikonografike të vendosura nga tradita e gjatë, skulptorët në shekujt e XI dhe të XII punonin me liri të madhe për të arritur hijeshinë dhe madhështinë klasike. Shembulli më i mirë i kësaj mund të shihet në formën e Kërcimtarit Hyjnor Nataraja.^[7]

Koili (i quajtur edhe Koyil ose Kovil) (që do të thotë: vendqendrimi i zotit^{[Shpjegimi 1]}) është termi tamil për një stil të veçantë Tempulli hindu të Arkitekturës Dravidiane. Të dy termat, koyil (në gjuhën tamile: கோயில் – kōyil) dhe kovil (në gjuhën tamile: கோவில் – kōvil)^[8] përdoren si sinonime. Në gjuhën tamile kōvil (கோவில்)^[9] është fjalë e rrejdhur, sipas rregullave të gramatikës tamile.

Në gjuhën bashkëkohore tamile, termi përdoret gjithashtu për tiu referuar edhe kishave të krishtera. Madje vendet jo fetare të konsideruara të shenjta quhen kovilë nga tamilët, si për shembull faltoret e ndërtuara në përkujtim të Thiruvalluvarit (poet dhe filozof i shekullit të II), ose Tamil Thait (e përkthyer si Nëna Tamil, e nderuar si personifikimi i gjuhës tamile) quhen përkatësisht Thiruvalluvar Koil dhe Tamil Thai Koil.

Në të folurën formale moderne, kovilët referohen si aalayamë nga shumë hindu dhe si devaalayamë nga të krishterët. Ambalam është një tjetër term i përdorur nga besimtarët e murgut tamil të shekullit të XIX Vallalar.

Për shaivitët (sekt hindu), kovilët kryesorë janë Tempulli i Chidambaramit dhe Tempulli Koneswaram ndërsa për vaishnavitët (sekt tjetër hindu), Tempulli Sri Ranganathaswamy në Srirangam dhe Tempulli Tirumala Venkateswara në Tirupati konsiderohen njëlloj të rëndësishëm. Për të krishterët koilët e konsideruar shumë të rëndësishëm janë Arokkiya Madha Koili (Bazilika e Zonjës Sonë të Shëndetit të Mirë) në Velankanni, Santhome Devaalayami (Bazilika e Shën Thomait) në Chennai dhe Poondi Madha Koili (Bazilika e Poondi Madhas) në Thiruvaiyaru.

Koilët në Tamil Nadu dhe kovilët në Sri Lanka kanë histori të gjatë dhe kanë qenë gjithmonë të lidhur me sunduesin e kohës. Shumica e mbretërve përkrahnin ndërtimin e tempujve në mbretëritë e tyre dhe bashkangjisnin ujëmbledhës dhe fshatra për ti administruar. Tempujt jo vetëm që vepronin si vende adhurimi, por edhe si qendra qytetare për popullsinë, duke u ofruar shërbime bashkësive vendore në formën e spitaleve, institucioneve arsimore, sporteve dhe shkollimet artizanale.

Tempulli Meenakshi Amman në Madurai

Tamilët e lashtë ishin mes ndërtuesve më të mëdhenj të tempujve. Literatura Sangame e shkruar para erës sonë përmend disa nga tempujt që ngritën mbretërit e Tamilakamit (Vendi i lashtë i tamilëve). Këngët e shenjtëve të vlerësua të Shaiva Nayanarëve dhe të Vaishnava Alvarëve që datojnë që nga periudha midis shekullit të VI dhe të IX ofrojnë referime të gjera për tempujt e asaj periudhe. Mbishkrimet në gurë, të gjetura në shumicën e tempujve tregojnë patronazhin e gjerë ndaj tyre të sunduesve të ndryshëm.

Tempujt më të lashtë u ndërtuan prej tullash dhe llaçi. Deri në vitin 700 tempujt ishin kryesisht të llojit të skalitur në shkëmb. Mbretërit Pallava ishin ndërtues të mëdhenj tempujsh në shkëmb. Dinastia Chola (850–1279) la një numër të madh monumentesh të tyre siç është Tempulli Brihadeeswarar në Thanjavur. Sunduesit Chola shtuan shumë mandapa të zbukuruara ose salla tempujsh dhe ndërtuan kulla të mëdha. Stili Pandya (deri në vitin 1350) pa shfaqjen e kullave të stërmëdha, rrethimeve me mure të larta dhe portikë të stërmëdhenj me kulla gopuramë. Stili Vijayanagar (1350–1560) është i famshëm për stërhollimin dhe bukurinë, veçanërisht për kolonat e dekoruara monolitike. Stili Nayak (1600–1750) vihet në pah për shtimin e prakaramëve të mëdhenj (oborre të jashtme) korridoret rrethpërshkruese të shenjtëroreve dhe sallave me kolona.

Vimana (në gjuhën Tamile: விமானம், në gjuhën Kannada: ವಿಮಾನ) është një term për kullën sipër Garbhagrihas ose Sanctum sanctorumit në një Tempull Hindu.^[10][11]

Në Akash (Hindi) / Vannam (Tamil) / Aakasha (Kannada/Sanskrutham), Pushteti i Kolosal me gjithë Grahat duke përfshirë Nathstran i japin Akarshana Sakthi të gjithë njerëzve pa ndonjë shpërblim.

Një Tempull Hindu tipik në Stilin Dravidian mund të ketë gopuramë të shumtë, të ndërtuar në mënyrë tipike në mure të shumë-fishta në radhë rreth faltores kryesore. Muret e tempullit janë zakonisht katrorë me murin më të jashtëm që ka katër gopuramë, në në secilën faqe, të vendosura saktësisth në qendër të secilit mur. Garbhagriha (sanctum sanctorumi ose faltorja qendrore e hyjnisë) dhe çatia e tij lartë janë gjithashtu të quajtura Vimana. Përgjithësisht, këto nuk marin aq domethënie sa gopuramët e jashtëm, me përjashtim të pak tempujve ku çatitë e shenjtërores janë po aq të famshme sa vetë kompleksi i tempullit.

Kanaka-sabai (Faza e Artë) në Tempullin Thillai Nataraja në Chidambaram është një shembull i famshëm. Kjo faltore e veçantë është e mbuluar tërësisht me pllaka të arta por është e ndryshme në strukturën e tij dhe në përmasat masive kur krahasohet me shumicën e Vimanave të tjera. Dëshmitë historike tregojnë se gjatë shekullit të IX Parantaka Chola I e themeloi për të mbuluar këtë Vimana me ar zbukurues që ka mbijetuar deri më sot.

Vimana Ananda Nilayame e Tempullit Venkateswara në Tirumala është një shembull i famshëm ku gopurami i faltores kryesore zo një vend shumë të veçantë në historinë dhe identitetin e tempullit.

Tempulli Meenakshi Amman ka dy vimana të arta,^[12] e stërmadhja për zotin Shiva dhe e dyta për bashkëshorten e tij Meenakshi.

Vimana e Tempullit Brihadeeswarar në Tanjore është një tjetër shembull i famshëm, me një lartësi shumë të madhe. Kjo formë nuk është shumë e zakonshme.

• Shembuj vimanash
• 
  Faltorja e Artë e Tempullit Venkateswara në Tirumala
• 
  Vimana e Tempullit Sirkazhi Sattainathar
• 
  Vimana e Tempullit të Tirunallurit

Gopurami (i quajtura edhe Gopura) është një kullë monumentale, zakonisht e zbukuruar në hyrje të ndonjë tempulli, veçanërisht në Indinë Jugore. Kjo formon një veçori të shquar të koilëve, Tempujve Hindu në Arkitekturën Dravidiane.^[13] Ata janë të kurorëzuar nga kalasami, një majëz e gurtë në formë bulbore. Ata funksionojnë si portikë nëpër muret që rrethojnë kompleksin e tempullit.^[14]

Zanafilla e gopuramëve mund të gjurmohet që nga strukturat e mbretërve tamilas të Dinastisë Pallava; dhe nga shekulli i XII, nën sunduesit Pandya, këta portikë u bënë një veçori mbizotëruese e pamjes së jashtme të tempujve, duke hijëzuar shenjtëroren e brendshme që u errësua nga pamja nga madhësia kolosale e gopuramit.^[15] Ai e mbizotëron shenjtëroren e brendshme edhe në sasinë e zbukurimeve. Shpesh një faltore ka më shumë se një gopuram.^[16] Ato shfaqen edhe në Arkitekturën jashtë Indisë, veçanërisht në Arkitekturën Kmere, si në Angkor Wat.

Një koil mund të ketë gopuramë të shumë-fishtë, të ndërtuar në mënyrë tipike në mure të shumë-fishta në radhë përreth faltores kryesore. Muret e tempullit janë zakonisht katrorë me murin më të jashtëm që ka gopuramë. Garbhagriha dhe çatia e saj (faltorja qendrore e hyjnisë) është quajtur gjithashtu Vimana.

Gopurami zakonisht është drejtkëndor në formë me dyer në nivelin përdhes, shpesh të dekoruara në mënyrë të pasur, që ofrojnë hyrjen te ta. Sipër është gopurami konik, i ndarë në shumë kate që zvogëlohen në madhësi dhe ngushtohen me ngjitjen në lartësi. Zakonisht kulla është e kryesuar nga një çati me një majëz në formë kupole barrele.^[15] Forma fillon në mënyrë mjaft modeste në shekullin e X, si në Tempullin Bregdetar në Mahabalipuram, me Tempullin Brihadeeswarar të shekullit të XI në Thanjavur që shënon një hap thelbësor përpara me gopuramë shumë-katësh nga ajo periudhë, shumë më të mëdhenj se ndonjë tjetër i mëparshëm, megjithëse shumë më i vogël se kulla kryesore e tempullit (vimana). Katër gopuramët e Tempullit Thillai Nataraja në Chidambaram janë shembuj të hershëm të rëndësishëm, të nisur në mesin e shekullit të XIII por të përfunduar në një periudhë të gjatë.^[17] Gopuramët janë të dekoruar në mënyrë elegante me skulptura dhe relieve të pikturuara me një larmi temash të marra nga Mitologjia Hindu, veçanërisht ato të lidhura me hyjninë kryesore të tempullit ku është vendosur gopurami. Tempulli Sri Ranganathaswamy në Srirangam, në shtetin indian Tamil Nadu është gopurami më i lartë në botë.

Bazilika e Shën Thomait është një bazilikë minore katolike (e ritit latin) në Santhome, në qytetin e Chennait (ish qyteti i Madrasit) në Indi. Ajo u ndërtua në shekullin e XVI nga eksploratorët portugezë dhe u rindërtua përsëri me statusin e katedrales nga britanikët në vitin 1893.

Tempulli i Tenavaramit 5°55′21″N 80°35′22″E / 5.92250°N 80.58944°E / 5.92250; 80.58944 (në gjuhën tamile தென்னாவரம் கோயில்) (historikisht i njohur si Tenavaram Kovil, Tevanthurai Kovil ose Naga-Risa Nila Kovil) ishte një kompleks historik tempullor hindu i vendosur në qytetin port të Tenavaramit, Tevanthurai pranë Galles, në provincën jugore të Sri Lankës.^[18] Hyjnia i tij kryesor ishte Tenavarai Nayanari dhe në zenitin e tij ishte një nga komplekset më të shquara hindu në ishull, që përmbante tetë kovile të rëndësishme faltoresh deri në një mijë statuja hyjnishë dhe dy faltore të rëndësishme për Vishnun dhe Shivën. Administrimi dhe mirëmbajtja ishte e drejtuar nga tregëtarët tamil hindu gjatë kohës që Tenavarami ishte një vend popullor pelegrinazhi dhe treg i famshëm.

Kompleksi, i kufizuar nga një grup i madh katërkëndësh, ishte një grumbull i mjaft faltoreve historike hindu, me faltoren kryesore të projektuar në Stilin Kerala dhe Pallava të Arkitekturës Dravidiane. Tempulli qendror kushtuar Vishnut (Tenavarai Nayanari) ishte më i shquari dhe më i madhi, dhe popullor midis popullsisë së madhe të tij tamile, pelegrinëve dhe mirëbërësve të besimeve të tjera si Budizmi ashtu si dhe për mbretërit dhe artizanët. Faltoret e tjera që përbënin Kovil Vattan i ishin kushtuar Ganeshit, Murukanit, Kannagit dhe Shivës, shembuj gjerësisht të ekzaltuar të ndërtimeve prej guri të stilit dravidian. Faltorja e Shivës është lavduar si Pancha Ishwarami i lashtë më jugor i Shivës (i quajtur Tondeswaram), i ndërtuar në zonën bregdetare përreth ishullit në periudhën klasike. Tempulli i Tenavaramit zotëronte të gjithë pasurinë dhe tokën si dhe fshatrat e afërt, pronësia e të cilëve ishte konfirmuar nga mjaft dhurime mbretërore në periudhën e hershme mesjetare. Mbajtësit e tij jetonin përgjatë rrugëve të agraharamit të lashtë brenda kompleksit. Për shkak të patronazhit nag mbretërit e dinastive të ndryshme dhe pelegrinëve përgjatë Azisë, ai u bë një nga ndërtesat më të rëndësishme të mbijetuar të Periudhës së Arkitekturës Klasike Dravidiane nga fundi i shekullit të XVI. Kompleksi i tempullit u shkatërrua nga portugezi Souza d'Arronches, që shkatërroi gjithë bregun jugor. Pasuria pastaj ju dha katolikëve. Shkëlqimi dhe fama e Tenavaramit e rendisnin atë në staturë përkrahë komplekseve të tjera të famshme hindu të zhvilluar nga Dinastia Pallava në rajon si Koneswarami në Trincomalee. Gërmimet në mandapan e kompleksit me rrënoja pjesërisht të mbuluara të kolonave prej granit, shkallëve dhe pllakate të punuara në gurë në të gjithë qytetin çuan në gjetje të shumta. Duke pasqyruar kulminimin e ndimit artistik Pallava dhe kontributet në jug të ishullit janë statujat tempullore të shekullit V–VII të Ganeshit, Lingami, skulptura e Nandit dhe Makara Thoranami (portiku prej guri) i faltores së Vishnut nga shekulli i X, korniza dhe trari i të cilës përfshin gardianë të vegjël, një Lakshmi të lustruar, kërcimtarë, muzikanë, ganat dhe kalorësit yali.

Tempulli i Tenavaramit u ndërtua me harqe kupole mbi bregun që shikon Oqeanin Indian. Kulla qëndrore e gopuramit të vimanës dhe kullat e tjera gopuramë që mbizotëronin qytetin i kishin çatitë e tyre të veshura me tunxh, ar dhe bakër. Pjesa e jashtme e tyre përmbante kube të skalitura në mënyrë të stërholluara, me harqe të rafinuar dhe porta që hapeshin në veranda të të ndryshme dhe faltore të kompleksit, duke i dhënë Tenavaramit pamjen e një qyteti të artë lundruesish që vizitonin portin për të tregtuar dhe që i besonin dritës së tij që pasqyrohej nga çatitë e gopuramëve për synime lundrimi.

Tenavara Naga Risa Nila Kovil – faltorja e Shivës – është ndërtuar para erës sonë, megjithëse data e saktë është e panjohur. Tenavara Ganeshwara Kovil – faltorja e Ganeshit – u ndërtua në vitin 790 nga Rama Chandra, ndërsa Tenavara Vishnu Kovil – faltorja e Vishnut – u ndërtua në vitin 790 nga Dappula Seni dhe Rama Chandra.

Tenavarami mbetet një nga tempujt dravidian të shkatërruar që është akoma për tu rindërtua nga hindutë tamilë. Për shkak të ndryshimeve fetare dhe demografike pas fundit të shekullit të XVIII, shumica e fshatrave dhe qytezave rrethuese nuk janë drejtpërdrejt të lidhura me qytetin. Mbi rrënojat e tij janë ndërtuar Vishnu Devale dhe tempuj budistë.

Një hartë e skicuar nga hartografët e hershëm grekë tregon ekzistencën e një tempulli hindu në të njëjtën vendndodhje përgjatë bregut jugor. Ptolemeu në vitin 98 të e. s. shënon qytetin si "Dagana" ose "Dana" (Hëna e shenjtë), një vend "i shenjtë për hënën", që gjeografët thonë se përputhet me Tenavaramin.^[19] Në këtë tempull hyjnia kryesuese ishte e njohur si "Chandra Maul Eshwaran". Në ballin e hyjnisë ishte një gurë i madh i çmuar në formën e një gjysëm-hëne. Tekstet e lashta tamile si Yalpana Vaipava Malai e quajnë qytetin Theivanthurai (Porti i zotit) dhe emrin e hyjnisë si Santhira Segaram ose "hyjnia Shiva, mbajtësi i hënës në kokën e tij". Kjo faltore u bë e njohur si Naga-Risa Nila Kovili i Tenavaramit nga periudha mesjetare dhe si "Tondeswaram", një nga pesë Ishwaramët e lashtë të Shivës në rajon.^[20]

Ka dëshmi të rralla tekstore dhe arkeologjike nga burimet vendore dhe të jashtme që përshkruajnë ndarjen e gjithë ishullit në shekujt e parë të erës sonë midis dy mbretërive. Dëshmitë e tregëtarit grek të shekullit të VI Cosmas Indicopleustes që vizitoi ishullin rreth kohës së mbretit Simhavishnu i Dinastisë Pallava në Tamilakam tregojnë praninë e dy mbretërve, një prej të cilëve e kishte bazën në Jaffna, bujtëse e një emporiumi të madh, i cili sundonte distriktet brengdetare përreth ishullit. Kjo mbretëri tamile evoluoi nga Nāka Naduja e Dinastisë së lashtë Nāka. Gildat tregtare nga Tamilakkami shpesh të ndërtuara nga rrënojat ose faltoret e mëparshme të Shivës dhe Vishnut përgjatë Azisë Jugore dhe Azisë Jug-Lindore gjatë sundimit të mbretërve Pallava, Chola dhe Pandyanë. Gjatë pushtimit të Cejlonit nga mbreti Pallava, Narasimhavarmani I (630–668) dhe sundimi i këtij ishulli nga gjyshi i tij, besimtar i Vishnut, mbreti Simhavishnu (537–590), u ndërtuan shumë tempuj shkëmborë Pallava në rajon për hyjni të ndryshme dhe ky stil arkitekturor mbeti popullor dhe shumë ndikues edhe për disa shekuj.^[21][22] Kompleksi tempullor u zhvillua me një Stili Arkitekturor Pallava midis shekujve të VI dhe të VIII.

Sipas një tradite një faltore e tempullin të Tenavaramit u ndërtua nga mbreti Aggabodhi IV në mes të shekullit të VII, duke shkrirë ndërtimin tempullor dravidian prej guri me një interpretim vendor.^[21] Mbreti Dappula Sen u përfshi në restaurimin e faltores së Vishnut në kompleks gjatë kësaj kohe për të bujtur imazhin pas parjes së arritjes së tij në një ëndërr. Kryeprifti brahmin /princi tregtar që solli imazhin u quajt Rama Chandra, (një emër që aludon për hyjninë Rama, një mishërim i Vishnut). Imazhi prej druri sandali u zhvendos menjëherë në faltore të tjera të brendatokës. Disa studiues e konsiderojnë historinë e një imazhi prej druri sandali si një mit.^[23][24] Një burim i shkruar i shekullit të XVII shpjegon se menjëherë pas zhvendosjes së imazhit prej druri, brahminët tamilë vargëzuan në diturinë vaishnavite nga Rameswarami në Tamilakkamin e periudhës Pallava u ftuan në qytet për të modeluar dhe prurë një imazh të Vishnut në Tenavaram. Burime të tjera tregojnë se tamilët e sollën statuëjën për në Tenavaram për ta shpëtuar pasi Rameswarami ishte nën sulm. Rama Chandra themeloi kovilin e Ganeshit në Tenavaram në vitin 790, të vendosur në Vallemadama në bregun e detit, ku valët godisnin muret e tij në Kovil Vatta. Naga Risa Nila Kovili i Shivës ishte në afërsi të kësaj zone të Tenavaramit. Emri i Rama Chandras recitohej përditë në përfundim të riteve të adhurimit gjatë horëve të hershme të mëngjesit. Hymnet lavduese të zotin recitoheshin nga priftërinj tamilë të bashkangjitur me tempullin. Këta priftërinj ishin të vendosur në agraharam (lagje që përbëhej vetëm nga kasta e priftërinjve brahminë). Në traditën e praktikës arkitekturore hindu dhe planifikimin e qyteteve, një agraharam konsistonte në dy rreshta shtëpish që shtriheshin veri jug në të dy krahët e një rruge. Në njërin skaj ekzistonte një tempull për Shivën dhe në skajin tjetër një tempull për Vishnun. Një shembull i shquar agraharami është Vadiveeswarami në Tamil Nadu.

Faltoret e shumta të kompleksit dëshmohen në dhurimet, mbishkrimet dhe literaturën vendore. Dëshmitë epigrafike në disa gjuhë të gjetura në afërsi japin informacione rreth faltores së tij të Murukanit, bashkëshortes së tij, Ganeshit, hyjnizimin e Kannagit, Vishnut dhe Shivës. Tenavarami u bë një treg i famshëm tamil përgjatë pak shekujve në vazhdim.^[25][26][27]

Dhurimi nga mbreti dambadeniyan, Parakramabahu II, që sundoi midis viteve 1236 dhe 1270, përmban referenca të dhurimeve për Tenavaram Kovilin, që rikonstruktoi faltoren dhe rikonfirmoi pronësinë e tokës dhe rregullimet për të parandaluar evazionin e detyrimeve doganore në port nga tregtarët. Sipas këtij mbishkrimi, Tendiratota dhe tokat e saj që ishin përkrahje fetare të vjetra ishin të mirëmbajtuara në mënyrë të rregullt nga mbreti. Porti administrohej nga një zyrtar i titulluar Mahapandita. Ata që vinin nga vendet e jashtme nuk lejoheshin të vendosnin vende sipërmarrjeje pa leje dhe zyrtarët mbretëror nuk duhet të pranonin dhurata nga tregtarët e huaj. Mbishkrimi përmend gjithashtu seksionin devalayam (një tempull tamil në gjuhën formale) të adhurimit dhe agraharamin (brahmadeya ose chaturvedimangalam) e Tenavaramit – lagjet Iyer ose brahmine tamile e fshatit heterogjen Tenavaram si garanci mbrojtjeje. Midis Iyerëve të agraharamit të Tenavaramit dhe mbretërve që ushtruan sundimin mbi rrafshirat jugore dhe jug-perëndimore ekzistonte një lidhje e ngushtë përgjatë një kohe të gjatë. Pocaracan Pantitani i Tenavarait, që mbante titullin e nderit Tenuvaraipperumal përpara emrit të tij, shkroi Caracotimalain, një traktat mbi astrologjinë në vargje metrike tamile. Autori ricitoi në prani të mbretit në oborrin e Kurunegalit në vitin 1310. Në stancat hyrëse të kësaj vepre është një panegjerik për padronin mbretëror në këtë oborr, Parakramabahu IV (1303–1326) i Dambadeniyas. Titulli honorifik i autorit, Tenuvarai-Perumal, fjalë për fjalë do të thotë "Princi i Tenavarait". Në dokumentet e lëshuara nga mbretërit e Kottes në shekujt e XV dhe të XVI, si Bhuvanekabahu VII i Kottes, një monark hindu që i shkruante të gjitha shpalljet e tij zyrtare në gjuhën tamile, janë përmendur mjaft hindu tamilë me përcaktimin e veçantë Tenuvarai Perumal. Midis emrave të shumë hindu të listuar në mbishkrimin Kudumirissa janë përfshirë ato të dy individëve që kishin titullin Tenuvarai-p-perumal. Ata janë Tiskhanda Tenuvarapperumal dhe Sarasvati Tenuvarapperumal. Këta "Perumalë" ishin priftër që shërbenin në tempull dhe ushtronin autoritet mbi administrimin e qytetit dhe tempullit.

Mbishkrimet pllakore Dondra regjistrojnë dhurimin e tokave për faltoren e Vishnut në shekullin e XIV.^[28] Përkrahjet e faltores së Shivës dhe dhurimet e gjera të tokave që u bënë gjatë mbretërimit të Alagakkonaras, një prijës Raigama që sundoi jugun midis viteve 1397 dhe 1409.^[29] Mbishkrimi i pllakatës Naymanai i Parakramabahut të VI të Kottes (1412–1467), i shkruar në gjuhën tamile dhe sanskritisht në shkrimin tamil Grantha i gjetur në një xhungël dy milje në veri të Mataras nga Edward Müller, përmend se mbreti dha fushat dhe kopshtet në fshatrat e Cunkankolas, Pakarakaramullait, Vertuvait dhe Naymanait si përkrahje për Tenavaramin. Dhurimi u bë për qëllimin e veçantë të mundësimit të lëmoshave për mbajtjen e një grupi prej dymbëdhjetë brahminësh në një sallë lëmoshash (Sattiram) të emërtuar sipas "Devarajas", që mirëmbahej rregullisht/përditë pa ndërprerje (nicatam natakkira). Salla e lëmoshave ishte në afërsi (iracarkal tiru – c – cannatiyil nisadam madakkira sattirattukku tiru-v-ullamparrina ur) ose në rrethimin e faltores së shentë të “mbretit zot” të Tenavaramit. Pushtimi i mbretërisë së Jaffnas në Sapumal Kumaraya, një prijës ushtarak i dërguar nga mbreti i Kottes në vitin 1450, lartësohej te Kokila Sandesaya ("Mesazhi i dërguar në zogu Kokila") i shkruar në shekullin e XV që përmban një përshkrim bashkëkohës të ishullit të përshkruar nga rruga e marrë nga zogu kuku, nga Tenavarami në jug të Nallurit ("Qyteti i bukur") në Jaffna në veri. Ai si dhe Sandesa të tjerë ekzistuese përmendin faltoren e Vishnut në Tenavaram dhe disa prej gopuramëve tre katësh. Tisara Sandesa, Kokila Sandesa dhe Paravi Sandesa përmendin vendndodhjen e faltores së Ganeshit mbi bregdetin e Tenavaramit. Tokat e zotëruara nga faltorja e Shivës shpjegoheshin në detaje nga mbreti Vijayabahu VI në një dokument të vitit 1510. Mbrishkrime prej pllake bakri të fillimit të shekullit të XVI të mbretit Vijayabahu VII shpjegojnë dhurime toke të bëra nga mbreti në qytet me kushtin që marrësi të paguante dhjetë fanamë në vit për faltoren e Vishnut. Dhurimet do të gëzoheshin në mënyrë permanente nga fëmijët, nipërit dhe pasardhësit e astrologëve dhe veda – vyasarus, duke përfshirë Tenuvarai Perumalan, një djal i tyre.^[28]

Udhëtari maroken Ibn Battuta e vizitoi tempullin në shekullin e XIV dhe përshkroi hyjninë Dinawar që ndante të njëjtin emër si qyteti i lulëzuar tregtar në të cilin qëndronte, të bërë prej ari dhe në madhësinë e një njeriu me dy rubinë të mëdhenj si sy "që ndriçonin si fenerë gjatë natës".^[20][30] Në këtë tempull të stërmadh ishin të bashkangjitur një mijë hindu dhe yogi për shërbim, me pesëqind vajza që kërcenin dhe këndonin përballë idhullit të Mahavishnut.^[31] Të gjithë njerëzit që jetonin në afërsi të tempullit dhe që e vizitonin atë ushqeheshin me ndihmat monetare që bëheshin për idhullin.^[31]

Kompleksi mirte të ardhura nga shtatëdhjetë fshatra. Dhurime të rëndësishme prej ari, argjendi, mëndafshi dhe druri sandali u bënë nga admirali kinez Zheng He për tempullin e Tenavaramit në vitin 1411, siç përshkruhen në mbishkrimin tregjuhësh të Galles.^[32] Teksti ka të bëjë me ofertat e bëra nga ai dhe të tjerë për besime të ndryshme duke përfshirë zotin e tamilëve Tenavarai Nayanar, një mishërim i zotit hindu Vishnu, nga ana e perandorit Yongle.^[32] Në këtë vend u ngritën mjaft kolona guri nëpërmjet dhurimit nga mbretërit kinezë, të shkruara me gërma të kombit të tyre si një shenjë e përkushtimit të tyre për idhujt e Tenavaramit. Hyjnia kryesore përmendet dhe i bëhen dhurime sipas mbishkrimit tregjuhësh ashtu si dhe në lidhje me faltoren e afërt të Shivës – Nayanarët ishin shenjtë historikë shaivitë tamil, që adhuronin Shivën dhe jetonin midis shekujve të V dhe të X në Tamil Nadu. Admirali lutej për bekimin e hyjnive hindu këtu për një botë paqësore të ndërtuar mbi tregtinë.^[32] Hartografët portugezë si Tomé Pires që vizitoi ishullin në fillim të shekullit të XVI e përshkruan Tenavarqen si një port të rëndësishëm tregtar dhe për lundrimin në jug, plotë me gurë të çmuar.^[33]

Çatitë e realizuara me ar dhe bakër të Tenavaramit fituan famë mes pelegrinëve dhe lundruesve, për shkak të qëllimeve lundruese dhe kontributit të tij në pamjen e qytetit si një "qytet i artë". I përfshirë nga një kompleks katërkëndor që hapej nën verandat dhe tarracat në faltoret e hyjnive të ndryshme, kompleksi përmbante kopshte shkurresh dhe pemësh që priftërinjtë i përdorinin për të nxitur ofertat për hyjnitë.^[25][34][34] Historiani portugez Diogo do Couto pohonte se bashkë me majën Adam, Tenavarai ishte tempulli më i vlerësuar në ishull dhe vendi më i vizituar i pelegrinazhit i jugut me një cirkuit të një lege të plotë, ndërsa nxënësi i tij historiani De Quieroz e krahason shkëlqimin e tempullit të qytetit port me atë të Koneswaramit të Trincomaleet dhe pohon se Vishnu ishte hyjnia kryesore e faltores së shkatërruar të Tenavarait.^[35][36]

Portugezët e quanin faltoren e madhe "Pagoda e Tanauarês".^[35] Ajo u shkatërrua në shkurt të vitit 1588 nga ushtarët e drejtuar nga Thome de Souza d'Arronches, një kapiten marine portugez.^[19] Tempulli u sulmua për të shpërqëndruar mbretin e Sitawakanit, Rajasimha I, që po vendoste nën rrethim qytetin e Columbos në bregun perëndimor të ishullit në atë kohë. De Sousa hyri në kompleks për ta zbrazur atë, duke u dhënë urdhër për ta plaçkitur 120 ushtarëve shoqërues nga pasuritë e tij me fildish, stoli dhe drurë sandali, duke shkatërruar mijëra statujat dhe idhujt e tempullit përpara se ta rrafshonte kompleksin dhe ta përdhoste oborrin e brendshëm duke therur aty lopë. Zona pastaj u dogj. U shkatërrua gjithashtu edhe karroja tempullore madhështore e hyjnisë prej druri.^[25][36][37] De Quieroz, duke shkruar një shekull pas shkatërrimit, pohon se më pas, në themelet e tempullit u ndërtua një kishë e madhe katolike, Katedralia e Santa Lucias nga françeskanët, të caktuar për të mirëmbajtur tre kishat portugeze.^[35] Rrënojat e mjaft kolonave prej granit nga një nga faltoret e Tenavaramit dhe një portë e skalitur në mënyrë të stërholluar përmbajnë ndikime të Arkitekturës Pallava, njëlloj si kolonat e rizbuluara të Tempullit të lashtë të Koneswaramit që u shkatërrua pothuajse dyzet vjet më vonë.^[25] James Emerson Tennent e përshkruan Tenavaramin si kompleksi më madhështor hindu i ishullit përpara shkatërrimit të tij.^[25]

Kronikanët e shekullit të XVIII si orientalisti kapiten Colin Mackenzie dhe shkrimtari Robert Percival i përshkruajnë rrënojat e mjaft tempujve hindu që ata panë në qytet si bashkëkohës të shembujve më të mrekullueshëm të Arkitekturës së lashtë tamile si dhe skulpturës që mbijetonte në Bregun e Coromandelit në Tamil Nadu.^[38][39] Pllakatat prej graniti, punimet në gurë dhe kolonat e rrënojave përfshinin mjaft koka elefantësh dhe skalitje të njerëzve të zhveshur dhe që tregonin adhurimin e lingamit për vizitorët.^[39][40] James Cordiner, duke shkruar në vitin 1807, përshkruan kolonadën prej 200 kolonash graniti që kishin baza të skalitura dhe kapitele ashtu si dhe cepa të tjerë, që formonin një shëtitore për në det, duke çuar në një portik të skalitur në mënyrë të stërholluar me mjaft skulptura hindu të bashkangjitura. Ai përshkruan pikëtakimet e rreshtave të kolonave me këtë shëtitore që shkonte nga e djathta në të majtë. Cordiner përmend zbulimin e imazhit të lashtë prej guri të Ganeshit të adhuruar në një kolibe balte në sit. Pusi i faltores ishte mbuluar nga një pllakë guri. Një tjetër faltore kushtuar Muruganit të Kathirkamamit u paraqit gjithashtu dhe nderua gjatë vizitës së tij. Shumë prej gurëve të rrënojave të kompleksit të Tenavaramit u përdorën për të ndërtuar Fortesën e Mataras nga kolonizatorët.^[41]

Tempujt budistë sinhalezë me madhësi më të vogël dhe një periudhë shumë më e vonë kishin për tu ngritur mbi rrënojat e e tamilëve hindu në disa vende sipas vëzhgimeve të tyre.^[42] Zbulimet e arkeologëve në fundin e shekullit të XX tregojnë se aty ku ishte ngritur një viharë budiste kishte qenë faltorja e Shivës ose Ganeshit në kompleks.^[26]

Një ndërtesë e vogël prej guri aktualisht e quajtur Galge or Galgane^[43] në Tenavaram që dikur konsiderohet se ka mbajtur një kube tulle ose kate të sipërme (Kullë Vimana) në majë të çatisë së saj paraqet një stil ndërtimi dhe arkitekture provinciale dravidiane të atribuar fundit të Periudhës Pallava me ngjashmëri të madhe me Tempullin Kailasanathar në Kanchipuram. Sikur të kishte qenë Vimana-Garbhagriha ose Sreekovili i një prej faltoreve, kjo ndërtesë u rikonstruktua/riparua në vitin 1947. Është një strukturë e thjeshtë kuboide guri me një çati të sheshtë mbi shenjtëroren e saj.

Një skulpturë lingam e Shivës u gjet përballë Othpilima Viharas në sit në vitin 1998 nga një kopështar bashkë me një statujë prej guri të Nandit. Është 1.305 m e lartë dhe 0.77 m e gjerë.^[26] Dekada më herët ishin zbuluar statujat e Ganeshit dhe Nandit në sitin Kovil Vatta – kopshtet e një vihare të sapo ndërtuar budiste në zonën Vallemadama të Tevan Thurait.

Përmasat e mëdha të lingamit i kanë çuar arkeologët në përfundimin se ai mund të ishte idhulli kryesor i tempullit të lashtë. Avudaiyari ose piedestali i Shiva lingamit është një pllakë e hollë; pjesa vertikale e të cilës është e lartë dhe e hollë.^[26] Nandi ishapami (statuja e Nandit) e gjetur me lingamin datojnë nga Periudha Pallava. Zbulime të tjera përfshijnë statujat e Ganeshit dhe një hyjneshe që mund të jetë Pattini/Kannagi.^[26] Kurora dekoronte portikun e faltores zanafillore^[44], që datonte nga shekulli i X, është e mirëmbajtur në vend. Një nga dy stilet e Thoranamit në Stilin tipik të tempujve Keralas, (luan-drago deti ose pallua i kurorëzuar), korniza dhe trari i Makara Thoranamit (portikut) përfshijnë gardianë të vegjël, kërcimtarë, muzikantë, gana dhe kalorës yali. Në qendër të trarit është një purifikim i hyjneshës Lakshmi.

Në fundin e Periudhës Britanike, "Vishnu Devale" u ndërtua në qytet sipas traditave budiste sinhaleze dhe sot adhurohet vetëm nga budistët sinhalezë. Hyjnia e tij ndonjëherë quhet Upulvanna, që orientalisti gjerman Wilhem Geiger vëren se është një formë alternative vendore e hyjnisë Vishnu, hyjnia kryesore e Tenavarait zanafillor. Upulvan do të thotë në gjyrë blu zambaku, një atribut si i Vishnut ashtu dhe i Shivës). Ndërtesa e Vishnu Devales këtu është gjithashtu në ngjyrë blu. Qyteti i port shumë besimësh dhe shumë-etnik i dikurshëm pushoi së funksionuar si i tillë nga fundi i periudhës mesjetare.

Tempulli i Koneswaramit 8°34′57″N 81°14′44″E / 8.58250°N 81.24556°E / 8.58250; 81.24556 (në gjuhën tamile: திருக் கோணேச்சரம் கோயில்) ose Tempulli Thirukonamalai Konesar – Tempulli i Njëmijë Kolonave dhe Dakshina-Then Kailasam (i njohur edhe si Thirukonamamalai Koneswaram Kovili dhe Koneswaram Kovili) është një kompleks klasik mesjetar tempullor hindu në Trincomalee, një qendër pelegrinazhi hindu në Provincën Lindore të Sri Lankës. Është një nga Pancha Ishwaramët kushtuar Shivës. Ndërtuar në mënyrë domethënëse gjatë sundimit të Dinastisë së hershme Chola dhe Periudha e Pesë Dravidianëve të Mbretërisë së Hershme Pandyane në majë të Konesar Malait, një breg i lartë në distriktin e Trincomaleet në Gjirinë e Gokarnas të Oqeanit Indian, dizajni i tij Pallava, Chola, Pandyan dhe Jaffna pasqyron ndikimin shaivit tamil në rajonin Vannimai që nga periudha klasike. Monumentet përmbajnë faltoren kryesore të Shivës në formën e Kona-Eiswaras, të shkurtuar në Konesar dhe që është një vend i rëndësishëm i pelegrinazhit hindu, i etiketuar si "Roma e të pafeve/paganëve të Lindjes". I lidhur në grykderdhjen e lumit Mahavilli Ganga me gjurmën e Shivës në Sivan Oli Padam Malai në burimin e lumit, tempulli kurorëzon simbolikisht rrjedhjen e lumit Gang nga koka e Shivës në Malin Kailash deri te këmbët e tij.

Përmendja më e hershme e tempullit i përket shekullit të VI p. e. s.,^[45] ndërsa rikonstruksioni më i fundit i përket vitit 1952.

I zhvilluar nga viti 205 p. e. s., kovili zanafillor kombinonte veçori kyçe për të formuar planin e tij bazë Tempullor Dravidian, siç është salla e tij me njëmijë kolona – "Aayiram Kaal Mandapa" – dhe Jagati i zgjeruar nga mbreti Elara, Manu Needhi Cholani. I konsideruar si ndërtesa më e madhe e kohës së tij për arkitekturën, zbukurimet e rafinuara skulpturore në basoreliev në granit të zi, ndërsa kullat e tij të shumëfishta gopuramë të veshura me ar u zgjeruan në periudhën mesjetare. Një nga tre faltoret kryesore hindu në breg me një kullë kolosale gopurami, ajo qëndronte në mënyrë të dallueshme në pikën më të shquar të kepit. Udhëtimi për pelegrinët në qytet fillonte në nisjen e rrugës Konesar dhe vazhdonte një rrugicë përmes oborrit të kompleksit të faltoreve të Bhadrakalit, Ganeshit, Vishnu Thirumalit, Suryas, Raavanas, Ambal-Shaktit, Murukanit dhe Shivës që kryesonte në lartësinë e bregut. Festa e përvitshme e Tempullit të Koneswaramit, Ther Thiruvilah përfshinte Tempullin e Bhadrakalit në Trincomalee, Pavanasam Theerthamin në pusin e shenjtë Papanasuchunai dhe një gjirin e afërt të mbrapëm të detit (Theertham Karatkarai) që rrethonte Konesar Malain.

Harta të hershme të Trincomaleet

Harta e Taprobanas së Ptolemeut e vitit 140 të e.s. në një publikim të vitit 1562 të Ruscellit. Nga gjurma e Shivës së Ulipadas së maleve Malea (Sivan Oli Pada Malai) burojnë tre lumenj, duke përfshirë Mowli Ganga (Mahavali-Gangu) dega e të cilit lumi Verugal Aru që derdhet në Oqeanin Indian është pak në jug të Bocanas (gjiri Ko-Kannam) ku është ilustruar tempulli. Të dy hartografët përmendin Abaratha Ratchagarin, një tjetër emër i Shivës – një tempull me këtë emër gjendet gjithashtu në Aduthurai të Thanjavurit në Tamil Nadu, pranë kryeqytetit të hershëm Chola.

Harta e Cantinos e vitit 1502, që tregon tre qytete tamile në bregun lindor, Mullaitivu, Trincomalee (Traganamalee) dhe Pannoami.

Kompleksi u shkatërrua nga sulmet koloniale portugeze midis viteve 1622 dhe 1624 si dhe ndërtimi i një fortese në vend nga mbetjet e tij. Tempulli Ati Konanayakar i ndërtuar në vitin 1632 i vendosur larg qytetit bujt disa nga idhujt e tij origjinalë. Interesi botëror u rigjallërua në vazhdim të zbulimit të rrënojave të tij tokësore dhe nënujore, skulpturave dhe bronxeve Chola nga arkeologët dhe Arthur C. Clarke. Është ruajtur nëpërmjet restaurimeve, kryesisht të viteve 1950. Fshati i Trincomaleet gjendet në istmin e kepit brenda kompleksit. Tempulli modern ka qenë një burim konflikti midis shumicës budiste sinhaleze dhe pakicës hindu tamile për shkak të pozicionit të tij në një zonë të rëndësishme gjeostrategjike. Të ardhurat nga tempulli mundësojnë shërbimet dhe ushqimin për banorët e tij. Koneswarami ka shumë lidhje të forta historike. Faltorja është përshkruar në Vayu Purana, Konesar Kalvettu dhe hymnet Tevaram nga Sambandhari dhe Sundarari si një Paadal Petra Sthalam bashkë me kundërpjesën e tij në bregun perërndimor Tempullin Ketheeswaram në Mannar, ai është vendlindja e Patanjalit, hartuesit të Yoga Sutrave dhe ishte i vlerësuar për traditën e tij nga Arunagirinathari gjatë vizitës së tij. Veprat Dakshina Kailasa Purana dhe Manmiami e konsiderojnë atë si Dakshina/Then Kailasam (Mali Kailash i Jugut) për pozicionin e tij gjatësor gjeografik dhe shquarësinë, ai qëndron drejtpërdrejt në lindje të bregut perëndimor Kudiramalai të qytetit port hindu, ndërsa është faltorja më lindore e pesë Iswaramëve të lashtë të Shivës në ishull. I përmendur gjerësisht si një tempull popullor i ishullit te Mahabharata, Ramayana dhe Yalpana Vaipava Malai, Mattakallappu Manmiami konfirmon statusin e tij të shenjtë për të gjithë hindutë. Kanda Purana e Kachiyappa Sivachariarit e krahason tempullin me Tempullin Thillai në Chidambaram dhe Malin Kailash në vlerësimin shaivit. Konesar Malai mund të ketë qenë vendi ku zuri fill Yoga; disa studiues kanë sugjeruar se adhurimi i zotit të gjithëpushtetshëm Eiswara në breg është forma më e lashtë e adhurimit që ekziston.^[46]

E Çara e të dashuruave ose E Çara e Ravanas në Shkëmbin Swami (Konamalai).

Portik i dekoruar në Koneswaram

Procesioni i idhullit të Koneswaramit

Koha e ndërtimit të Koneswaramit është vlerësuar nga krahasimi midis relieveve të skalitura të rrënojave të tempullit, literaturës mbi faltoren dhe mbishkrimeve të përdorura zakonisht në pllakatat mbretërore nga shekulli i V deri në të XV-in. Koneswarami me gjasa u themelua përpara vitit 400 p. e. s., megjithëse data e saktë e ndërtimit të tij mbetet e paqartë. Dëshmitë ekzistuese tregojnë për lashtësinë klasike të faltores. Ndërtimi i tempujve hindu u bë i mundur për shkak të besimit mbizotërues mes banorëve vendas dhe bashkësive tregtare në rajon gjatë Periudhës Sangam.^[45] Poema tamile e Kaviraja Varothiyanit e shkruar në Konesar Kalvettu, mbishkrim në gurë i kronikës së shekullit të XVII e tempullit, e jep datën e krijimit të faltores rreth vitit 1580 p.e.s.^[47] Sipas arkeologëve fazën e tij fillestare e ndërtimit konsistonte në një shpell shkëmbore, faltorja shumë-shtresëshe prej tullash e ndërtuar në mënyrë popullore për hyjnitë tamile të një game besimesh gjatë Periudhës Sangam.

Historianë bashkëkohorë si S. Pathmanathan dhe Paul E. Peiris sugjerojnë se Tempulli i Koneswaramit ka një histori të regjistruar që nga viti 300, kur ai përmendet te Vayu Purana.^[48][49] Peiris vëren se Koneswarami ishte një nga pesë Iswaramët e njohur të Shivës në Lanka përpara shekullit të VI p. e. s.; një qendër gjerësisht e famshme e adhurimit të hyjnisë shumë më parë se mbërritja e princit mitik Vijaya në ishull, atribuar periudhës midis viteve 543—505 p. e. s.^[45] Koneswarami është faltorja më lindore e Iswaramëve, ku të tjerat janë Naguleswarami (Keerimalai), Thiruketheeswarami (Mannar), Munneswarami (Chilaw) dhe Tenavarami (Tevan Thurai).^[50] Historiani Diogo de Couto i shekullit të XVI shton se Tempulli Ramanathaswamy i Rameswaramit është më i vlerësuar se ky grup tempujsh kryesorë në rajon sesa në nënkontinentin Indian.^[51] Shkrimtarë të tjerë e vënë theksin te adhurimi i Eiswaras nga mbretërit mitikë të ishullit si Kuveni përpara arritjes së të dëbuarve.^[52] Pathmanathani dallon nga Peiris në pikëpamjen e tij mbi krijimin e faltores megjithatë, duke pohuar se Tempulli i Koneswaramit ishte me shumë gjasa i vendosur si një tempull hindu nga bashkësitë tregtare që frekuentonin ishullin rreth shekullit të IV p. e. s. nga rajoni i Kalingas në Indi, ku në malet Mahendra gjendet një tjetër tempull kushtuar Shivës në formën e Gokarnasvaminit.^[53]

Yalpana Vaipava Malai, një kronikë tamile e shekullit të XVIII e lidh figurën e Vijayas dhe shtatëqind ndjekësve të tij me faltoren, duke pohuar se ata riparuan gjerësisht pesë Iswaramët me mbërritjen e tyre në ishull, përpara se të përziheshin me tributë vendore të ishullit duke formuar lidhje martesore me mbretërinë tamile nëpërmjet mbretëreshave Pandyane. Encyclopædia Britannica aktualisht duket se ndjek këtë pikëpamje, megjithëse në volumin 10 të enciklopedisë, të botuar në vitin 1974, ndërtimi i faltores i atribuohet mërgimtarëve tamilë.^[54][55] Encyclopedia Americana dhe New International Encyclopedia vënë në pah se sunduesit e hershëm tamilë ngritën tempullin me njëmijë kolona në majën e kodrës.^[56][57] Mbreti Elara, Manu Needhi Cholani në vitin 205 p.e.s. dhe princi Kulakottan i Dinastisë Chola e rikonstruktuan gjerësisht Tempullin e Koneswaramit dhe Ujëmbledhësin Kantalai, përgjegjës për vaditjen e fushave që i përkisnin tempullit. Mbretëri i i të dytit i atribuohet në mënyrë alternative periudhës midis viteve 1580 dhe 1250 p. e. s.^[58] Për shkak të patronazhit mbretëror nga dinasti të ndryshme tamile nga periudha e hershme klasike, tempulli lulëzoi në shekujt e hershëm të erës sonë dhe mesjetës. Hindutë ndërtuan të paktën tre tempuj të mëdhenj guri me gopuramë në Shkëmbin Swami gjatë zenitit të Koneswaramit, një për Vishnu-Thirumalin, një për hyjneshën dhe tempullin kryesor të kompleksit kushtuar Shivës në vendin më të lartë.^[59][60][61]

Rrënojat e Tempullit të Koneswaramit nën ujë

Mahabharata, eposi hindu i shkruar midis viteve 400—100 p. e. s. vë në dukje se Koneswarami është në gjirin e Gokarnas, në mes të oqeanit dhe është faltorja ishullore e Umas, bashkëshortes së Shivës, të njohur në të tre botët dhe e adhuruar nga të gjithë banorët e nënkontinentit, duke përfshirë dhe tributë vendase Naga, Devadhe Yaksha, lumenjtë, oqeani dhe malet.^[62] Ajo vazhdon se faltorja është pranë vendit të pelegrinazhit për hindutë në rrugën jugore në vazhdim të Kanyakumarit të mbretërisë së hershme Pandyane dhe ishullit Tamiraparni (Kudiramalai) si dhe se adhuruesit duhet të qëndronin për tre ditë në tempull.^[63] Në të njëjtën periudhë, Ramayana në formë të shkruar përshkruan se si mbreti Ravana dhe nëna e tij kishin adhuruar Shivën në faltore. Ky i pari donte ta hiqte tempullin e Koneswaramit kur nëna e tij u sëmur rreth vitit 2000 p. e. s. Kjo vepër vazhdon se pasi mbreti po e ngrinte shkëmbin, Shiva bëri që ti binte shpata. Si rezultat i rënies së shpatës së tij u krijuar një e çarë në shkëmb, sot e quajtur Ravana Vettu – që do të thotë E Çara e Ravanas.^[47]

Mbreti Chola, Kankan (Kulakkottan), një pasardhës i mbretit legjendar Manu Needhi Cholan i Thiruvarurit, Chola Nadu, restauroi Tempullin e Koneswaramit në Trincomalee dhe ujëmbledhësin Kantalai pasi i gjeti ata të rrënuar. Ai ishte djali i mbretit Vara Rama Tevan, që kishte qenë një përkrahës bujar i Tempullit të Konesarit. Kulakkottani vizitoi Tempullin Munneswaram në bregun perëndimor, përpara vendosjes së vanniarëve të lashtë në lindje të ishullit. Sipas kronikave, ai e rikonstruktoi dhe zgjeroi gjerësisht faltoren, ndërtoi mjaft kulla gopurami të larta dhe shpenzoi shumë pasuri për të; ai u kurorëzua me epitetin Kulakkottan që do të thotë ndërtuesi i ujëmbledhësit dhe tempullit.^[58][64][65] Përveç rikonstruksionit, Kulakottani i kushtoi vëmendje edhe kultivimit bujqësor dhe zhvillimit ekonomik të zonës, duke ftuar prijësin Vanniar, Tanniuna Popalen dhe mjaft familje në një qytet të sapo themeluar në zonë duke përfshirë Thampalakamamin për të mirëmbajtur ujëmbledhësin Kantalai dhe vetë tempullin.^[52] Efektet e kësaj bënë që rajoni Vanni të lulëzonte. Vanniarët pretendojnë se kanë rrjedhur nga ky prijës.^[52][66][67] Restaurimet e Kullakottanin u zhvilluan megjithë ndërhyrjet nga mbretëresha e mbretit Pandyan, Pandia, që mungonte nga froni i tij në Anuradhapura gjatë një vizite në Jaffna. Kullakottani ndërtoi dhe rikonstruktoi tempullin e madh të Shivës, Tempullin e Vishnut dhe atë të Hyjneshës Nënë (Tirukkamakkottami) në breg, faltore të kompleksit që u bënë të njohura si Tre Pagodat e Tirukonamalait.^[68]

Yalpana Vaipava Malai dhe Konesar Kalvettu, ashtu si dhe një mbishkrim tamil i shekullit të XVI në Trincomalee dhe mbishkrimet tamile në pllaka bakri të tempullit tregojnë shumë detaje rreth ndërtimeve të Kullakottanit në Trincomalee dhe Vanni.^[58] Historianët dhe antropologët modernë bien dakord për lidhjen faktike historike të vanniarëve me Tempullin e Konesarit. Datimi i mbretërimit të Kullakottanit rezulton i vështirë. Konesar Kalvettu daton rikonstruksionet e Kullakottanit specifikisht midis viteve 432—440.^[69] C. Rasanayagam vëren se prijësit Vanniarë që kontrollonin tempullin mund të mos jenë shumuar kaq shpejtë brenda 150 vjetëve duke bërë që mbreti Aggrabodhi I i Anuradhapuras të ndërmerrte hapa të menduar për ti kufizuar vanniarët në vitin 593. Ai argumenton se vanniarët e Vannimait ishin një shtet kushinet midis Trincomaleet dhe Mannarit që nga periudha klasike.^[69] Historianë të tjerë sugjerojnë se Kullakottani mbërriti në ishull gjatë mbretërimit të ishullit nga Pesë Dravidianët me prejardhje Pandyane, midis viteve 103—88 p. e. s, duke konfirmuar ekuacionin Yalpana Vaipava Malai të identitetetit të gjyshit të tij Manu Needhi Chola me atë të Ellalan Cholas, një mbret historik që sundoi në ishull në vitet 205—161 p. e. s. që ndajnë shumë trajta karakteristik me legjendarin Manu Needhi. Te Geografia e Avienusit, një poemë e gjeografit dhe shkrimtarit romak Rufius Festus Avienus në vitin 350 të e. s., autori e bazon shkrimin e tij mbi ishullin te Orbis descriptio e poetit aleksandrin grek Dionysios Periegetes (117—138 i e. s.), që e quante ishullin "Ishulli i madh i Coliadisit", banorët e të cilit adhuronin tempullin cholian shumë kullësh të Venusit në bregun e tyre shkëmbor pranë detit. Një komentar i shekullit të XII mbi Periegetesin nga Eustathiusi i Selanikut krahason gjithashtu formën e Konesar Malait me një fallus.^[70][71] Historiani portugez De Quieroz përmendëte dëshmitë poetike dhe mbishkrimore për ta datuar rikonstruksionin e Kullakottanit në vitin 1589 p. e. s., bazuar mbi një poemë tamile të shkruar nga Kavi Raja Virothayani që ai e lexoi të përkthyer në anglisht nga Simon Cassie Chitty në vitin 1831. Një tempull madhor i kompleksit u ndërtua për lavdinë e hyjnisë Videmal nga mbreti Manica Raja në vitet 1300 përpara krishtlidjeve sipas Oud en Nieuw Oost-Indiën të shkruar në vitin 1726 nga François Valentijn.^[72] Disa e konsiderojnë tregimin e Kullakotanit si një mit të bazuar mbi udhëtimet e figurave historike si Gajabahu II, Kalinga Magha ose një mbret Chola i Sri Lankës.^[52][73]

Në shekullin e VI, një rrugë e veçantë lundruese bregdetare shkonte nga gadishulli i Jaffnas drejt jugut te Tempulli i Koneswaramit dhe më tej në jug të Batticaloas te tempulli i Thirukkovilit.^[74] Tempulli i Koneswaramit të Kona-ma-malait është përmendur në veprën Shaivite Tevaram në fundin e shekullit të VI nga Thirugnana Sambandari.^[75] Bashkë me Tempullin Ketheeswaram në Mannar, Tempulli i Koneswaramit lëvdohet në të njëjtin vepër kanonike nga shenjti nayanar i shekullit të VIII, Sundaramoorthy Nayanar në Tamilakkam.^[76] Koneswarami për rrjedhojë është lavdizuar si një nga 275 Shiva Sthalamët (banesat e shenjta të Shivës të lavdëruar në hymnet Tevaramë) e kontinentit, pjesë të grupit "Paadal Petra Sthalam". Tempulli tjetër i vetëm i shenjtë nga Eela Naduja (vendi i tempullit siç emërtohet në literaturën tamile) është Ketheeswarami.^[77][78] Gjatë kësaj periudhe, tempulli pësoi zhvillime strukturoe në Arkitekturën shkëmbore Dravidiane të stilit të Dinastisë Pallava.^[79][80] Kjo ndodhi kur ushtritë e mbretit Pallava, Narasimhavarmani I (630–668) pushtuan ishullin dhe kur ishulli ishte nën sovranitetin e gjyshit të tij mbretit Simhavishnu (537–590), kur u ndërtuan shumë tempuj shkëmborë Pallava në rajon, ku ky stil arkitekturor mbeti popullor edhe për disa shekuj.^[21][22] Kanda Purana e shekujve të VIII-X (një literaturë epike puranike në gjuhën tamile që ishte përkthim i Skanda Puranas) të shkruar nga Kachiyappa Sivachariari Kanchipuramit përshkruan faltoren e Koneswaramit si një nga tre banesat më të shquara të Shivës në botë, bashkë me Tempullin e Chidambaramit në Tamil Nadu dhe Mali Kailash i Tibetit.^[47] Mjaft mbishkrime të shkruara në shkrimet tamile dhe Vatteluttu të përziera me gërma të shkrimit Grantha informojnë për tempullin gjatë kësaj periudhe. Tempulli i Koneswaramit është përmendur në mbishkrimet tamile të shekullit të X Nilaveli si marrës i një dhurimi toke në vendin tamil prej një mijë e shtatëqind e dhjetë akre (dy qind e pesëdhjetë e katër vèli) toke të thatë dhe nën ujë për të plotësuar shpenzimet e tij të përditshme – duke treguar rolin e tempullit në ofrimin e shërbimeve të ndryshme për bashkësinë vendore midis viteve 900—1000.^[81][82] Zona pjellore e Koddiyapuramit të distriktit Trincomalee paguante një qind avanamë oriz për faltoren dhe ishte e ngarkuar me rritjen e farave të vajit për Koneswaramin në mënyrë të përvitshme.^[83]

Trincomalee u shqua gjatë kohës së artë mesjetare të Dinastisë tamile Chola, për shkak të afërsisë me gjirin e limanit të Trincomaleet me pjesën tjetër të kontinentit dhe përfitimet e tij nga perandoria detare Chola dhe dy gildat e fuqishme tregtare të kohës – Manigramami dhe Pesëqind Zotërit e Ayyavolusë në tregtinë e tyre me lindjen e largët dhe pushtimin e Srivijayas së arqipelagut Malay dhe Indonezisë.^[58][84][85] Kompleksi tempullor i Koneswaramit dhe rajoni i tij i afërt, nga Periyakulami dhe Manankerni në veri, Kantalai dhe Pothankadu në perëndim dhe Verugali në jug, formonin një principatë të madhe shaivito-tamile.^[58] Rezidentëve në këtë bashkësi kolektive u caktoheshin shërbime, që ata kishin për ti kryer në Tempullin e Koneswaramit.^[58] Një regjistrim mbishkrimor që përmban një poemë lavdëruese të Raja Raja Cholas I, që sundoi vendin verior Malabar nga viti 993 deri në 1014 u zbulua në vitet 1970 brenda rrethimit të tempullit të Koneswaramit.^[86][87] Mbishkrimet tamile të viteve 1033–1047 të rrënojave të afërta të Tempullit Choleeswaram të Perarut, Kantalait dhe mbishkrimet Manankerni tregojnë praktikat administrative të mbretit Chola, Ilankeshvarar Devari (Sri Cankavanamari) me faltoren e Koneswaramit dhe rajonin e Trincomaleet në atë kohë. Veprimtaritë ndërtuese në tempull asistoheshin nga arkitekti dhe dinjitari Chola, Muventavelan Kanavati.^[88][89] Mbishkrimi Palamottai nga distrikti i Trincomaleei, i gjetur mes mbishkrimeve të afërta Kantalai, regjistron një përkrahje monetare për "Tempullin e Shivës të Then Kailasamit (Kailashit të Jugut)" nga një e ve tamile për nder të burrit të saj. Ky administrohej nga një anëtar i kastës ushtarake tamile – Velaikkarari, trupat e vendosura për të mbrojtur faltoret në shtet që ishin ngushtësisht të lidhura me mbretin Ilankeshvarar Devar.^[89][90] Mbreti Gajabahu II që sundoi Polonnaruwan nga viti 1131 deri në 1153 është përshkruar në Konesar Kalvettu si një adhurues i përkushtuar i Shivës dhe një përkrahës i Tempullit të Konamamalait.^[91][92] Mbreti Chodaganga Deva, një pasardhës i nipit të mbretit Virarajendra Chola, Anantavarman Chodaganga Deva – pararendësi i Dinastisë Lindore Ganga të Odishas dhe Andra Pradeshit – bëri dhurime të pasura pasi vizitoi Konamamalain në ditën e vitit të ri tamil 1223, që sipas një mbishkrimi sanskrit në shkrimin Grantha të zbuluar mbi kornizën e një dere në tempullin hindu.^[93] Një mbishkrim i tamil 1000-vjeçar në alfabetin Chola Vatteluttu u zbuluan në tetor të vitit 2010 kur po gërmohej për ndërtim mbi një shesh në krahun e djathtë të rrugës Konesar që të çonte për te faltorja.^[94]

Përfshirja e Dinastisë mesjetare Pandyane në punët e vendit tamil u bë më i fortë pas pushtimit të mbretit pandyan, Srimara Srivallabha në vititet 815—862, një ndërhyrje fuqimisht e mirëpritur nga tamilët vendorë në ishull^[95] Ndërsa ishte nën suzerinitetin Pandyan në vitin 1262, princi Jatavarman Veera Pandyani I, vëllai dhe mëkëmbësi i mbretit Jatavarman Sundara Pandyani I përsëriti pushtimin e vëllait të tij të ishullit në vitin 1258 për të ndërhyrë dhe mundur në mënyrë vendimtare Chandrabhanun e Tambralingas, një uzurpator i fronit verior tamil; ai vazhdoi të vendoste flamurin Pandyan të fitores dhe emblemën e një "Peshku të dyfishtë" në Konamalai ndërsa nënshtroi mbretin tjetër të ishullit.^[47] Historikisht, Dinastia Pandyane ishte e njohur për skalitjen e dy peshqëve të drejtuar nga njëri-tjetri në tavanet e gopuramët e tyre shumë-katësh kur përfundoheshin (dhe i linin vetëm me një peshk në rast se ishin të papërfunduara). Sundara Pandyani kishte rikonstruktuar gopuramët duke i veshur me ar çatitë dhe vendosur Kalasamë të punuar me ar në majë të tyre, një punim artistik që paraqet afërsi me Arkitekturën Dravidiane. Shkëmbi Swami në këtë kohë është përshkruar si "Kona ma-malai, përreth të cilit valët e oqeanit nxjerrin perla, ar, gurë të çmuar dhe guacka nga thellësia e tij dhe i grumbullojnë ato përgjatë bregut". Banorët vendorë kontribuan në pasurinë e tempullit nën sundimin Pandyan të veriut të ishullit.^[47] Mbishkrimi në guri tamil i shekullit të XIII në fshatin Kankuveli regjistron caktimin nga prijësit Vanniarë, Malaiyil Vanniyanar dhe Eluril Atappar të të ardhurave dhe kontributeve nga fushat e orizit dhe kullotat e distrikteve të Vannimait të mbretërisë në ngjitje të Jaffnas për faltoren e Koneswaramit.^[96] Mbretërit e Dinastisë tamile Aryacakravarti të mbretërisë së Jaffnas i bënë homazhe faltores së Koneswaram nën sovranitetin e tyre, duke ofruar dhurata prej ari dhe argjendi. Midis vizitorëve ishin mbreti Singai Pararasasegaram dhe pasuesi i tij mbreti Cankili I.^[97] Mbreti Jeyaveera Cinkaiariyani (1380—1410) kishte hartuar historinë tradicionale të tempullit si një kronikë në vargje të titulluar Dakshina Kailasa Purana, tashmë të njohur si Sthala Purana e Tempullit të Koneswaramit.^[79] Vepra përshkruan se si nga mesi i Sivanoli Padam Malait, tre lumenjtë ose "kankai" (Gangu) ishin gjeneruar nga gjurma e Shivës — Mavillie-Kankai që rrjedh drejt veriut, arrin banesën e Shivës në Trincomalee dhe derdhet në Gjirin e Bengalit të Oqeanit Indian në jug të tij. Manikka-Kankai rrjedh drejt lindjes dhe kalon nga tempulli i Kadirkamamit, kushtuar Muruganit, djalit të Shivës dhe pastaj derdhet në detin lindor. Kavary-Kankai rrjedh drejt perëndimit dhe kalon në vendin e Shivës të quajtur Thiruketheecharam në Manthottamin e Mannarit. Këta tre lumenj janë përshkruar si "rrjedha tepër të çmuara". Ai tejçoi blloqe guri nga Trincomalee për te Tempulli i Rameswaramit për të rikonstruktuar shentëroren e tij. Pasuesi i Jeyaveera Cinkaiariyanit, Gunaveera Cinkaiariyani (Pararacacekarani V), një administrator i Rameswaramit që mbikqyrte gjithashtu edhe zhvillimin strukturor të atij tempulli si dhe promovimin e besimit shaivit, dhuroi një pjesë të të ardhurave të tij për Koneswaramin.^[47][66] Mbreti i fuqishëm i Jaffnas, Martanda Cinkaiariyani (Pararasasekarami III) mori udhëtarin maroken Ibn Battuta në Sivanoli Padam Malai në vitin 1344 bashkë me katër yogi që ishin për vizitën vjetore në vendndodhjen e gjurmës në majën e malit; përveç këtyre ai ishte i shoqëruar edhe nga katër brahmanë dhe dhjetë shoqërues të mbretit. Në vitin 1468 shenjti Arunagirinathar Swamikal i bëri homazhe Koneswaramit gjatë pelegrinazhit të tij nga Tempulli Nallur Kandaswamy i Jaffnas deri te Kadirkamami. Në Koneswaram, ai ofroi një kurorë me vargjet Thiruppugazhi që i thurnin lavde Sthalamit. Popullsia, pohoi ai, në Koneswaram, ku oqeani i thellë përplaste valët e tij të egërsuara, ishte i pamatë, tempulli i mirë-organizuar dhe priftërinjtë të mësuar në Katër Vedat. Faltorja e Muruganit, që adhuronte djalin e Konesarit dhe bashkëshortes së tij, ishte prënë njërit prej gopuramëve të hyrjeve të kompleksit.^[79][91]

Një koleksion i pasur tekstesh që nga shekulli i XIV regjistrojnë traditat që kanë të bëjnë me faltoren, duke përfshirë përdorimin e tempullit të Konamamalait me emrin alternativ "Maccakeswaram".^[88] Një tempuj me njëmijë kolona, gjatë kësaj periudhe mesjetare, Koneswarami tërhiqte pelegrinë nga Vendi Coylot Wanees dhe vende të tjera të Azisë, duke e bërë atë vendin më të pasur dhe më të vizituar botë të çdo besimi. Ritet e fundit gjatë funeralit të mbretit Bhuvanekabahu VII i Kottes, një monark hindu që i shënonte shpalljet e tij zyrtare në gjuhën tamile, u zhvilluan në Koneswaram në vitin 1551. Zyrtari më i afërt fetar dhe ambasadori i besuar ishte i besimit hindu. Historiani Diogo do Couto e përshkroi Pagodën e Triquinimales si një tempull parësor të mbretërisë së tij ndërsa prifti katolik portugez dhe shkrimtari Fernão de Quieroz e përshkruan atë si "Roma e hinduve të Lindjes më e frekuentuar nga pelegrinët sesa Rameshwarami, Tirumalai-Tirupati, Kilveluri, Kanchipurami, Jagannathi në Odisha ose Vaijayanti në Bengal". Për më tepër, ai përshkruan shkëlqimin e tempullit të famshëm të Tenavarait në zenitin e tij si i ngjashëm në madhështinë e tij në ishull me Koneswaramin dhe si lundruesit idhujtarë do ta dallonin Koneswaramin nga deti.^[83] Në një letër të shkruar në vitin 1613 nga frati jezuit Manuel Barradas, Koneswarami është përshkruar si një "... strukturë masive, një vepër e pashoqe arti. Është me lartësi të madhe, i ndërtuar me mjeshtri të madhe në granit të zi, mbi një shkëmb që del mbi det dhe zë një hapësirë të madhe në majë”.^[98] Mbreti Ethirimana Cinkam i kishte rezituar një kërkese të D. Hieronymo de Azevedo vitin e mëparshëm për ta ndihmuar këtë të fundit në ndërtimin e një fortese në Trincomalee. Sipërmarrja ishte braktisur.^[98] Me mundjen e mbretit Cankili II, i gjithë territori i mbretërisë së Jaffnas, duke përfshirë Trincomaleen dhe Batticaloan, i ishte caktuar "kujdesit shpirtëror të françeskanëve". Ky vendim ishte marr nga peshkopi i Cochinit, frati Dom Sebastião de S. Pedro.^[99] Nga fundi i vitit 1619, një flotë e vogël daneze kishte mbërritur në Trincomalee; në majin e vitit 1620, danezët pushtuan Tempullin e Koneswaramit dhe filluan punimet për fortifikimin e gadishullit përpara se të mundeshin.^[100]

• Shkatërrimi në shekullin e XVII

Faltorja u sulmua dhe shkatërrua më 14 prill 1622, në ditën e vitit të ri tamil, nga gjenerali portugez Constantino de Sá de Noronha (që e quante atë Tempulli i Njëmijë Kolonave).^[47] Njëmbëdhjetë ndriçues tunxhi që ndriçonin faltoren dhe statujat kryesore u morën në qytet gjatë procesionit të karros në periudhën e festës, kohë gjatë të cilës ushtarët portugezë hynë në tempull të veshur si priftërinj Iyerë dhe filluan ta plaçkisnin atë. Në një veprim zelli fetar, tempulli pastaj u rrafshua dhe u hodh nga kreshta në det. Priftërinjtë e arratisur varrosën disa nga statujat e tempullit në zonën përreth dhe të gjithë priftërinjtë, pelegrinët dhe shërbyesit që mbetën u masakruan. Monumenti përfundimtar i kompleksit tempullor u shkatërrua dy vjet më vonë në vitin 1624. Gurët dhe kolonat e skalitura të tempullit u përdorën për të ndërtuar fortesën Fredrick për të përforcuar ndikimin kolonial mbi bregdetin lindor të ishullit kundër ushtrive të tjera evropiane, duke përfshirë flotën holandeze gjatë luftrave holandezo-portugeze. Në fortesë dhe përrreth saj u ndërtua një kishë dhe një fshtat i ri. Një fushatë e gjerë shkatërrimi i pesëqind faltoreve hindu, Bibliotekës Saraswathi Mahal dhe konvertimi i detyruar në Vendin e tamilëve u drejtua nga portugezët me mbërritjen e tyre në ishull dhe pushtimin e mbretërisë së Jaffnas; tempulli kishte qenë duke paguar këstin e haraçit të mbrojtjes 1280 fanamë në vit te portugezët. Trincomalee qe dëshmitar i betejave detare të Luftës së Tridhjetë Vjetëve të Evropës nën njeriun e Filipit II, Phillippe de Oliveira.^{[101][102][103]} Midis viteve 1639 dhe 1689, në Thampalakamamin e afërt u ndërtua Tempulli Ati Konanayakar për të bujtur idhujt e procesionit që mbijetuan.^[104][105] Shkatërrimi i tempullit të Konesarit është parë historikisht si plaçkitja e një prej tempujve më të mëdhenj të Azisë. Brenda pak orësh u grabitën ar, perla, gurë të çmuar dhe mëndafshe të grumbulluara për më shumë se një mijë vjet.^[106] Një planimetri e sitit nga De Quieroz pohon: "Me ngjitjen e parë në majën e shkëmbit ishte një pagodë, një tjetër në gjysëm lartësi – kryesorja prej tyre në pikën më të lartë, të vizituar nga grupe hindush nga e gjithë India".^[59] Ai përshkruan tre tempujt e kompleksit të bregut, duke pohuar se pelegrinët kërcenin nga tempulli i fundit në oqean si flijim për idhujt e tyre.^[59] Në letrën për Filipin e III, mbrtin e Portugalisë, Constantine përshkruan: "Toka e pagodës është 600 fathomë e gjatë, 24.4 metra në pikën më të gjerë duke u ngushtuar deri në 9.15 metra". Në lidhje me një mbishkrim profetik që de Noronha gjeti në sit, ai shtoi: "Kur shkova aty për të bërë këtë fortesë, gjeta të skalitur te pagoda, mes shumë mbishkrimeve të tjera, një që shkruante kështu: Kulakottani e ka ndërtuar këtë pagodë..."^[69]

Nën Cejlonin holandez, shumica e qytetit të Trincomaleet administrohej përsëri nga vanniarët e varur nga Jaffna, ndërsa fortesa ishte e zënë nga holandezët në atë që ata e quanin "Kodra e Pagodës". Distrikti i Batticaloas mbeti në varësi të fortesës së Trincomaleet deri në vitin 1782.^[107] Në shkëmbin Swami nuk u lejua asnjë ceremoni deri në sundimin britanik të ishullit, kur pelegrinët u lejuan të rikthehen dhe të adhurojnë Shivën në sitin e shenjtë të fortifikuar.^[106][108] Nga mesi i shekullit të XIX, lundruesit, priftërinj të lartë dhe pelegrinë të tjerë vizituan shkëmbin, thyen një arrë kokosi dhe u lutën, duke kryer ritet e shenjta çdo janar. Në kreshtën e rrëpirës u vendosën fruta dhe oferta të tjera, duke i rrëzuar poshtë për te rrënojat.^{[52][109][110]} Fotografia e parë e mbetjeve të faltores dhe bregut të saj u bë në vitin 1870. Pasi siti filloi të rifitonte popullaritet mes pelegrinëve filloi të shkruhej mbi faltoren. Thirukonasala Purana u shkrua gjatë shekullit të XIX nga studiuesi tamil Masilamanipillai Muttucumaru mbi tempullin dhe Thirukonasala Vaipavami mbi Koneswaramin u shkrua nga V. Akilesapillai në vitin 1889, i publikuar në vitin 1952, gjashtëdhjetë vjet më vonë.^[47]

Në vitin 1950, statujat zanafillore prej ari dhe aliazhi bakri dhe bronxi të faltores nga shekulli i X i një figure të ulur të Shivës (në formën e Somaskandas), Shiva si Chandrasekhari, bashkëshortja e tij Parvati, një statujë e hyjneshës Mathumai Ambal dhe statuja e mëvonshme e Ganeshit u gjetën nga Këshilli Urban i Trincomaleet të varrosura rreth 460 metra larg nga siti i Koneswaramit ndërsa po gërmohej për një pus uji.^{[61][91][111]} Ato u çuan në procesion përreth rajonit përpara se të rivendoseshin në Koneswaram. Statujat e tjera të Koneswaramit që mbijetuan mbetën te Tempulli Ati Konanayakar.^[104][105] Një kolonë nga tempulli zanafillor qëndron nën një pemë të dekoruar Vilvami (Aegle marmelos) mbi Shkëmbin Swami. Në vitin 1956, ndërsa ishin duke u zhytur, fotografi Mike Wilson dhe studiuesi Arthur C. Clarke zbuluan muret e rrënuara, arkitekturën dhe statujat e idhujve të fundosura të tempullit zanafillor — duke përfshirë kolona të skalitura me emblema lulesh dhe gurë në formën e kokave të elefantëve — të përhapura në shtratin e cekët të detit.^[112][113] Kolona ashtu dhe rrënojat paraqesin ndikime të Arkitekturës Tamile, Pallava dhe Chola të periudhës midis shekujve të II–IX, të konfirmuara nga zbulimi i mbishkrimeve në shkrimin Pallava Grantha dhe Chola si dhe imazhet hindu të gjetura në vendin e kompleksit që sugjerojnë se dinastitë kishin një interes të fortë për tempullin.^[79] Zhytësit rigjetën lingamin legjendar Swayambhu nga shtrati i oqeanit, një obelisk i madh natyror që, sipas legjendës ishte një nga 69 lingamët natyrorë nga kohë të qëmotshme fillimisht të gjendura në Malin Kailash të Tibetit dhe të bujtura në Koneswaram nga mbreti legjendar Raavan – objekti i tij i shenjtë më i fuqishëm nga kohët mitologjike. Ky lingam u rivendos në sitin e Koneswaramit. Duke publikuar gjetjet e tyre në vitin 1957 në librin The Reefs of Taprobane, Clarke shpreh admirim për tre mijë vitet e adhurimit nga hindutë të Shkëmbit Swami.^[61] Duke identifikuar më në fund tre tempujt hindu që kishin qenë ndërtuar rreth shkëmbit Swami, Clarke i përshkruan statujat e shekullit të X të Koneswaramit si "mes shembujve më të shkëlqyer të skulpturave prej bronxi hindu që njihen", Shiva i ulur prej bronxi Chola "një kryevepër" dhe gurët e skalitur në këmbët e Shkëmbit Swami si "me gjasa rrënojat më të fotografuara nënujore në botë".^[61] 350 vjet pas shkatërrimit të tij, popullsia hindu tamile e Trincomaleet në Sri Lanka organizoi komitetin për restaurimin e tempullit; statujat e vjetra u rivendosën mes ceremonive hapëse në faltoren e sapo restauruar më 3 mars 1963.^[47]

Disa prej artifakteve nga tempulli i shkatërruar, duke përfshirë përkthimin e De Sa de Noronhas të profecisë së dërguar në Portugali, mbahen në Bibliotekën e Ajudas në Lisbonë (Bibliotheca da Ajuda), bashkë me një pikturë dhe hartë të faltores zanafillore. Kronikani António Bocarro tregon se tre monumentet e kompleksit të Trincomaleet të Tempullit të Koneswaramit në skajin e gadishullit në hartën e tij te dokumenti Livro das plantas das fortalezas cidades e povoaçois do Estado da India Oriental i vitit 1635, por këta tempuj mungojnë nga kopja e dokumentit të ruajtur në BibliotekënPaço Ducal di Vila Viçosa në Lisbonë. Mbishkrimi në gurë i zbuluar nga shkatërruesit e tempullit ka një emblemë me peshq të dyfishtë dhe profecinë e saj të skalitur, të përkthyer nga shkrimi i vjetër tamil, paralajmëron për "ardhjen e frankëve" pas shekullit të XVI. Parashikimi shkruan "O mbret! Frankët më vonë do të shkatërrojnë ndërtesën e shenjtë të ndërtuar nga Kulakoddani në kohët e lashta; dhe asnjë mbret i ardhshëm i këtij ishulli nuk do ta rindërtoi atë! Në vazhdim të mbretërive pasuese të kombeve me sy maceje, me sy të kuq dhe me sy tymi ai do tu rikthehet vullnetarisht tamilëve".^[61] Emblema e mbretit Pandyan, Jatavarman Veera Pandyani, në tempullin e vjetër të Koneswaramit dhe një pjesë e mbishkrimit profetik sot shihen në portën hyrëse të Fortesës Fredrick.^[47]

Faltoja ishte e njohur për evropianët si Pagoda e Trincomaleet – Tempulli i Njëmijë Kolonave. Faltorja kryesore u ndërtua mbi jagati, ndërsa salla e saj me njëmijë kolona ishte Aayiram Kaal Mandapa – një platformë e veçantë me njëmijë kolona pranë vimanas së koilit që formon një pjesë të veçantë të planit të sitit të Arkitekturës tempullore Dravidiane. Rrënojat e kësaj veçorie në Koneswaram tregojnë se salloni ishte një shtesë strukturore e ndërtuar nga artizanët Pallava, midis viteve 537–668. Ajo formonte një nga nëntë prakarat ose oborret e rëndësishme të kompleksit të Koneswaramit. Dy tempuj të tjerë ishin monumente të shquara të kompleksit në breg, që përmbanin struktura të shumta gopuramësh mbi faltoret e ndërtuara për Vishnu-Thirumalin dhe hyjneshën Ambal-Shakti. Së bashku, ato u bënë të njohura si Tre Pagodat e Thirukonamalait. Një planimetri e sitit nga De Quieroz pohon: "Sapo ngjitesh në majën e shkëmbit ishte një pagodë, një tjetër në gjysëm ngjitjeje dhe kryesorja prej tyre në pikën më të lartë, e vizituar nga grupe hindush nga e gjithë India."^[59] Në letrën e tij dërguar Filipit të III, mbretit të Portugalisë, Constantine përshkruante: "Toka e pagodës është 600 fathomë e gjatë (1.2 km) dhe24.4 metra në pikën më të gjerë duke u ngushtuar deri në 9.15 metra".^[69] Kompleksi shtrihej përgjatë rrugës së Konesarit në breg dhe përfshin faltoret e Ganeshit, Murukanit dhe Bhadrakalit. Koneswarami i Konesar Malait gjendet 152 kilometra (94.4 milje) në lindje të Kudiramalait, distrikti i lashtë mbretëror dhe emporiumi jugor të bregut të perlave të Tempullit Thiru Ketheeswaram në Mannar. Koneswarami qëndron mbi një rrugicë të drejtë diagonale të lidhur me Ketheeswaramin dhe një tjetër tempull të mëparshëm të Jaffnas dhe Tempullin Ramanathaswamy, një nga Paadal Petra Sthalamët në Rameswaram. Kjo rrugë pelegrinazhi prej 225 km (140 miljesh) përshkohet shpesh në këmbë sipas zakonit hindu. Kompleksi qëndron gjithashtu saktësisht në të njëjtën gjatësi gjeografike me Malin Kailash.

Në linjë me zakonin e komplekseve tempullore hindu tamile, kompleksi bujt faltoret e mjaft hyjnive. Koneswarami është faltorja më lindore e pesë Iswaramëve të lashtë të Shivës në ishull, ku të tjerat janë Naguleswarami (Keerimalai), Thiruketheeswarami (Mannar), Munneswarami (Chilaw) dhe Tenavarami (Tevan Thurai) .^[50] Koneswarami ka tërhequr mijëra pelegrinë nga vendet e Azisë, faltorja e tij e Shivës përmendet te eposet e Ramayanas dhe Mahabharatas të shkruara midis viteve 400–100 p. e. s., të përshkruara gjerësisht nga pelegrinët nga shumë vende dhe në vitet 600—660, asaj i janë thurur lavde si një nga 275 Shiva Sthalamët, ose banesat e shenjta të Shivës në në kontinent te hymnet Tevaram.^[50] Shkëmbi Swami është lavdëruar si një Shiva Upa Peetha (bazë) e Lankas te Sivacharita, një vepër sanskrite që i thur lavde Shivës dhe dorëshkrimi pasues i Pithanirnayas (Maha Piitha Nirupana) si një Sakta Peetha e Lankas me një tempull të kompleksit kushtuar hyjneshës Indraksi Devi dhe një hyjni mashkullore Raksasesvara – një referencë për Ravanan. Kullakottani restauroi Tre Pagodat e Thirukonamalait, ku dy të tjerat kushtuar Vishnu-Thirumalit dhe asaj të hyjneshës nënë (Tirukkamakkottam – një bashkëshorte e Shivës) në breg në një zonë shumë më të madhe sesa e tanishmja.^[68] Ky tempull i fundit për hyjneshën – Ambal/Uma/Shakti/Shankari Devi – ishte një nga 18 Maha Shakthi Peethat, ato Shakti Peetha të shenjtëruara për hyjneshën që përmenden te Ashta Dasa Shakthi Peetha Stotrami nga teologu hindu Adi Shankara (788—820).^[114][115] Tempulli i Vishnu-Thirumalit ishte me gjasa i tempulli i parë i hasur në breg – dhe është përmendur te Oud en Nieuw Oost-Indiën e shkruar në vitin 1726 nga François Valentijn.^[72] Tempulli më i afërt me skajin e detit ishte ai kushtuar hyjneshës, ku qëndron tempulli i tanishëm i rikonstruktuar i Shivës. Pranë faltores kryesore të Shivës në qendër duhet të kenë qenë të zakonshme faltore më të vogla kushtuar Ganeshit, Durgas, Murukanit, Agastya dhe Navagrahave duke përfshirë zotin e djellit Surya – faltorja e Murukanit është lartësuar në seritë e mëdha Thiruppugazhi të Arunagirinatharit.^[91] Tempulli i Bhadrakali gjendet më tej në kompleksin e brendshëm përgjatë rrugës së Konesarit, e përkrahur nga Rajendra Chola I.^[116] Tempulli i Kalit është përmendur në librin e Wilbur Smithit Shpend grabitqarë (Birds of Prey) të vitit 1997 të vendosur në vitet 1660. Thirukonasala Mahatyami, duke përshkruar zanafillën e botës, Lankas dhe Koneswaramit bazuar mbi legjendat puranike tashmë ka humbur. Vepra historike Mattakallappu Manmiyam (Batticaloa Manmiyam) që tregon historinë e ngulimeve tamile në Batticaloa, ndjek Dakshina Kailasa Puranan dhe Dakshina Kailasa Manmiamin në përshkrimin e Koneswaramit si një prej nëntë siteve më të shenjta më të rëndësishme në botë për të gjithë hindutë.^[47]

Tempulli Brihadeeswarar në Tanjore (majtas) ka një kullë vimana që është 66 m e lartë, një shembull klasik i Arkitekturës Dravidiane që frymëzoi faltoret e kompleksit tempullor të Prambananit në Indonezi, që përmbajnë një faltore qendrore 47 m të lartë për Shivën (në mes majtas) Tempulli Diellor i Konarkut me një kullë të lartë (në mes djathtas) dhe Tempulli Jagannath në Puri (djathtas). Çdo faltore në skajin e bregut të Koneswaramit përmbante gopuramë të lartë nga sundimi Chola i Trincomaleet dhe zhgjerimi i Chidambaramit që e zhvilloi ndërtesën e këtyre stileve të vona sinkretike të Arkitekturës Dravidiane shihen përgjatë kontinentit.^[1][2][98]

Falroja kryesore e Tempullit Brihadeeswarar

Faltorja kryesore e Tempullit Djellor të Konarkut

Faltorja kryesore e tempujve të Shivës në Prambanan

Një tempull kushtuar një hyjnie në qytetin "Gokarna" është përmendur në një vepër fetare dhe historike të shekullit të V të e. s. të quajtur Mahavamsa. Ajo përmend se Mahasena (334–361) një besimtar i përkushtuar i sektit Mahayana të Budizmit i njohur për shkatërrimet e tempujve hindu, që sundonte një mbretëri qendrore të ishullit nga qyteti jugor i Anuradhapuras shkatërroi tempujt kushtuar një hyjnie në Gokarna dhe ndërtoi Vihara budiste në vend të tyre. Një komentar i shekullit të XII mbi Mahavamsan tregon se tempulli i hyjnisë së shkatërruar kishte një lingam – një formën simbolike e Shivës në të.^[53] Interpretimi i tempujve të hyjnisë në mënyrë specifike të një tempulli të Shivës nga komentari mbi Mahavamsan është vënë në diskutim nga shkrimtarët sinhalezë si Bandu De Silva.^[117]

Sri Lanka kishte pasur një histori konflikti midis pakicës së saj hindu tamile dhe shumicës budiste sinhaleze që nga pavarësia e saj politike nga Britania e Madhe në vitin 1948 që çoi në Luftën Cilvile të Sri Lankës. Që nga vitet 1950 budistët sinhalezë kanë pretenduar se Tempulli Tirukoneswaram ishte fillimisht ekskluzivisht një tempull budist. Ata përmendin dhe interpretojnë informacionet historike për Tre Pagodat në sitin e Koneswaramit si aluduese për tempuj budistë.^[117] Budistët kanë pretenduar gjithashtu se siti ishte vendndodhja e Gokanna Viharas së lashtë të ndërtuar nga mbreti Mahasena.^[118] Ajo bazohet gjithashtu mbi një pohim të bërë nga historiani Senarath Paranavithana në leximin e një mbishkrimi sanskrit dhurimi të shekullit të XIII në shkrimin tamil Grantha të bërë nga një Chodaganga Deva të gjetur në kompleksin e tempullit hindu. Mbishkrimi shkruan se Deva zbarkoi në Gokaranna në vitin 1223. Asnjë dëshmi, arkeologjike ose ndonjë lloji tjetër, nuk e mbështet pretendimin se ekzitonin vihara në sit.^[119] Burime të tjera tregojnë se kompleksi kishte qenë hindu me seksione budiste para shkatërrimit të tij.^[120] Në vitin 1968, qeveria e unitetit e mbizotëruar nga shumica sinhaleze e Partisë së Bashkuar Kombëtare dhe pakica tamile mbizotëronte Partinë Federale u rrëzua pas mosmarrveshjeve rreth deklarimit të sitit hindu një zonë e mbrojtur. Një komitet i caktuar nga një ministër i Partisë Federale për të studiuar mundësinë e shpalljes së mbrojtjes së sitit u braktis pa u këshilluar nga kryeministri i kohës, Dudley Senanayake, pasi mori një letër ankese nga një murg i shquar budist që kundërshtonte për shkak se zona e tempullit do të "bjerë në duarët" e atyre "që nuk janë as sinhalezë as budistë". Partia Federale e tërhoqi mbështetjen e saj për qeverinë në vazhdim të këtij akti.^{[121][122][123][124]} Sipas gazetarëve si T. Sabaratnam, ky incident pati pasoja negative për të ardhmen e bashkëpunimit midis bashkësive tamile dhe sinhaleze.^[119] Tempulli dhe mjedisi i tij janë tashmë të zëna nga ushtria e Sri Lankës, që mban një bazë në fortesën Frederick. Më 21 shtator 2008, kryeprifti i tempullit Sivashri Kugarajakurrukali u vra në një fushatë që vinte në shënjestër priftërinjtë hindu në rajon.^[125][126]

Nalanda Gedige (në gjuhën sinhaleze: නාලන්දා ගෙඩිගේ; në gjuhën tamile: நாலந்த கெடிகே; Nālanda Gedige) është një kompleks i lashtë ndërtimor prej guri pranë Matales në Sri Lanka. Kjo ndërtesë ishte një tempull i lashtë hindu i ndërtuar midis shekujve të VIII dhe të X në Arkitekturën Dravidiane (Stili Pallava) dhe më pas mendohet se është përdorur nga budistët.^[127][128] Disa studiues e përshkruajnë këtë ndërtesë gjithashtu si një ndërtim dravidian kushtuar një kulti Mahayanaa me mësime të theksuara tantrike dhe të njohur për një monument të mudshëm të afërt me Budizmin Vajrayana (Tantrik).^[129] Nalanda Gedige është projektuar si një tempull hindu me një mandapë, një sallon hyrjeje (fillimisht me çati), një kalim të shkurtër në një qeli të zhveshur dhe një ambulator përreth qendrës së shenjtë. Tashmë nuk ka mbetur ndonjë shenjë e zotave hindu, megjithatë thuhet se tempulli ka qenë përdorur nga budistët. Seksionet e dekoruara pasurisht të façatës, të rikonstruktuara me mundim në vitin 1975, janë në mënyrë mbizotëruese në Stilin Jugor Indian dhe mund të jenë ndërtuar në shekujt VIII-XI, por data e saktë nuk mund të përcaktohet. Megjithatë, zoti Kubera shfaqet në krahun jugor të timpanit mbi shenjtërore dhe kjo është një veçori që gjendet vetëm në Sri Lanka.

Vlerësimet për datën e saj të ndërtimit varjojnë nga shekulli i VIII deri në shekullin e X të e. s. Kjo ishte periudhë trazirash të mëdha në ishull, me mbretërit e Indisë Jugore që vendoseshin në fillim të rënies së monarkisë sinahaleze. Ka të ngjarë që Nalanda Gedige të ketë qenë një përpjekje e e fortë për një shkrirje të kulturave tamile dhe sinhaleze.

Historia e Nalanda Gediges si një sit arkeologjik fillon në vitin 1893, kur sipas komisionerit të atëhershëm arkeologjike, H. C. P. Bell, "toka ishte përvetësuar rreth kësaj faltoreje pak të njohur dhe vetmitare të ndërtuar prej graniti, si një gedige e stilizuar në mënyrë popullore. Është e vendosur mbi terrenin e ngritur në fushat piktoreske të orizoreve të rrethuara nga kodra të ulëta dhe katundthe të vegjël prej druri. Në vitin 1911 një grup i vogël u veçua nga forca punëtore në Sigiriya për pastruar xhunglën e rritur përreth përreth rrënojave të ndërtesës. Këtij tempulli unik i vishej një rëndësi e vaçantë duke qenë shembull i vetëm i zbuluar deri tani në Cejlon i stileve të përzjera arkitekturore të përzierë në mënyrë të mirëmenduar për të formuar një ndërtesë të mrekullueshme homogjene".^[130]

Belli kishte plane domethënëse për restaurimin e Nalanda Gediges – duke përfshirë çmontimin dhe zhvendosjen e saj – siç dëshmohet nga raporti i tij i vitit 1912: "Do të jetë e nevojshme që gradualisht të zgjerohet hapësira në veri dhe lindje të rrënojave të gediges, për sa është e mundshme, në pritje të arsyeshme të zbulimit të gjymtyrëve të tjera të mbuluara të strukturës, përpara se të çmontohet pjesërisht me një pamje të rindërtimit korrekt. Për këtë ndërtesë mjeshtërore nuk mund të lejohet të mbetet në këtë gjendje të tanishme gjysëm fiktive, kur të gjithë gurët në terren të jen rikuperuar nga toka".^[130] Gjithësesi, asgjë nuk ndodhi deri shumë më vonë, në vitet 1980, kur faltorja u kërcënua nga përmbytjet e ujërave të ujëmbledhësit të sapokrijuar të Bowatennes. Mundësia për ti çmontuar rrënojat dhe rindërtuar duke mbajtur muret, u riparaqit për ti zhvendosur rrënojat më lartë ujërave. Ato tani qëndrojnë të rindërtuara përkrahë ujëmbledhësit dhe arrihen nga një rrugicë me cepa lulesh me një sfond të mahnitshëm kodrash të veshura me pemë.^[130] Nalanda Gedige është një hibrid kurioz i Arkitekturës Budiste dhe Arkitekturës Hindu. Disa elemente dizajni janë qartësisht hindu, siç është mandapa ose salla e pritjes. Nuk ka shenja të zotave hindu. Në të ndodhen skalitje erotike por të gërryera të Budizmit Tantrik, shumë të ngjashme me ato të famshme në Khajuraho në Indi. Seksionet e façatës të dekoruara në mënyrë të pasur janë në stilin e shekullit të VII që lulëzoi në Madras të Indisë së Jugut. Megjithatë, seksioni jugor ka një nike gjysëm-rrethore që përmban një reliev të figurës së Kuveras, zotit të pasurisë, të ulur galiç mbi një blindë zambakur – një imazh që gjendet vetëm në Sri Lanka.^[130]

Roland Raven-Hart, duke shkruar te “Ceylon: History in Stone (1964)” e përshkruan kështu këtë hibridizim: "Kudo tjetër ka mori ndërtesash hindu si dhe budiste dhe disa përzjerje të ngatërruara; por këtu stilet janë ndërthurur. Plan-terreni është budist, vestibuli i pastër hindu dhe kështu është faltorja e vogël pa dritare: balustrada e thjeshtë me gur hënor me krokodilë dhe lumenjtë e xhuxhave dhe arkitrari i derës janë sinhalezë ndërsa kornizat tamile; madje edhe skulpturat janë ndarë në mënyrë të përshtatshme. Efekti i përgjithshëm është magjepsës dhe për mua në mënyrë të papritur klasik, as e gjeta eksteriorin "të mbi-ngarkuar me dekorime" si Belli, megjithëse është i mbushur me kolona dhe dritare fallse në formë patkoi dhe shumë xhuxha gazmorë. Dhe kubeja duhet të ketë qenë një kuminim kur të katërta faqet e sajë ishin të pranishme, seçila me nive në formë patkoi dhe statuja, në vend të vetëm njërës që u gjet".^[130]

• Arkitektura e Tamil Nadusë
• Arkitektura e Chennait
• Arkitektura Dravidiane
• Lista e tempujve hindu në Tamil Nadu
• Arkitektura Pallava
• Arkitektura Chola
• Arkitektura e Sri Lankës
• Lista e tempujve hindu në Sri Lanka

Wikimedia Commons has media related to Arkitektura Tamile.

• Meera Abraham (1988). Two medieval merchant guilds of south India (në anglisht).
• Arumugam, S. (1980). Some ancient Hindu temples of Sri Lanka (në anglisht) (bot. 2). University of California. OCLC 8305376.
• Arumugam, S. (1980). The Lord of Thiruketheeswaram, an ancient Hindu sthalam of hoary antiquity in Sri Lanka (në anglisht). Colombo. OCLC 10020492.
• A. Sanrnugaratna Ayyar (redaktor), red. (1909). Tirukkonasalapuranam. Jaffna: Avaiyadakkarn. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• João de Barros, Manoel Severim de Faria & João Baptista Lavanha: Da Asia de João de Barros e de Diogo de Couto; Volume 13.: Asia de Diogo de Coto.
• Bastin, Rohan (dhjetor 2002). The Domain of Constant Excess: Plural Worship at the Munnesvaram Temples in Sri Lanka (në anglisht). Berghahn Books. ISBN 1-57181-252-0. OCLC 50028737.
• John Whitchurch Bennett: Ceylon and its capabilities: an account of its natural resources, indigenous productions, and commercial facilities.
• Jean Baptiste Bourguignon d' Anville (1759). A geographical illustration of the map of India [Një ilustrim gjeografik të hartës së Indisë] (në anglisht).
• Richard Boyle. Heritages-History of Nalanda Gedige (në anglisht).
• Lionel Casson (1989). The Periplus Maris Erythraei (në anglisht). Princeton.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
• Ching, Francis D. K. (2007). A Global History of Architecture (në anglisht). New York: John Wiley and Sons. ISBN 0-471-26892-5.
• Ching, Francis D. K. (1995). A Visual Dictionary of Architecture (në anglisht). New York: John Wiley and Sons. ISBN 0-471-28451-3.
• Hugh Chisholm (1911). The Encyclopedia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information (në anglisht). Vëll. 27. Encyclopedia Britannica.
• Clarke, Arthur C. (1957). The Reefs of Taprobane; Underwater Adventures around Ceylon (në anglisht). New York: Harper. ISBN 0-7434-4502-3.
• James Cordiner (1807). A Description of Ceylon (në anglisht).
• Diogo do Couto: The history of Ceylon, from the earliest times to 1600 A. D..
• Frank Moore Colby; Talcott Williams (1923). The New international encyclopaedia (në anglisht). Vëll. 22.
• Dallapiccola, Anna L. (2002). Dictionary of Hindu Lore and Legend (në anglisht). Londër: Thames & Hudson. ISBN 0-500-51088-1.
• P. P. Vaidyalinga Desicar, red. (1916). "vargjet 31-4". Daksinakailasapuranam. Jaffna: Tirunakaraccurukkam. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Ross E. Dunn (1986). The adventures of Ibn Battuta, a Muslim traveler of the fourteenth century (në anglisht).
• Romesh Chunder Dutt (2001). A History of Civilisation in Ancient India: Based on Sanscrit ... (në anglisht). Vëll. 1.
• Robert Fellowes; Robert Knox (1815). The history of Ceylon: from the earliest period to the year MDCCCXV: with characteristic details of the religion, laws, & manners of the people and a collection of their moral maxims & ancient proverbs (në anglisht).
• Constance Frederica; Gordon Cumming (1893). Two happy years in Ceylon (në anglisht). Vëll. 2.
• Jonathan Forbes; George Turnour (1840). Eleven years in Ceylon: Comprising sketches of the field sports and natural history of that colony, and an account of its history and antiquities (në anglisht).
• Adam Hardy. Indian temple architecture: form and transformation: the Karṇāṭa Drāviḍa (në anglisht).
• J. C. Harle (1994). The Art and Architecture of the Indian Subcontinent (në anglisht) (bot. botimi i dytë). Yale University Press Pelican History of Art. ISBN 030-006-217-6.
• J. Herramann; E. Zurcher; J. Harmatta; J. K. Litvak; R. Lonis; T. Obenga; R. Thanmar; Zhou Yiliang (1996). "Sri Lanka and South-East Asia". History of Humanity: From the seventh century BC to the seventh century AD. Vëll. III. New York: UNESCO. ISBN 92-3-102812-X. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Hutchins, Robert M. (1 janar 1974). The New Encyclopaedia Britannica (në anglisht). Encyclopaedia Britannica.
• K. Indrapala (1971). Epigraphia Tamilica. Jaffna Archeological Society. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Indrapala, Karthigesu (2007). The evolution of an ethnic identity: The Tamils in Sri Lanka C. 300 BCE to C. 1200 CE (në anglisht). Colombo: Vijitha Yapa. ISBN 978-955-1266-72-1.
• Indrapala, Karthigesu (1978). "Senarat Paranavitana commemoration volume". Studies in South Asian Culture (në anglisht). Colombo: Leiden. 7. ISBN 978-90-04-05455-4. OCLC 185925405. {{cite journal}}: Është injoruar |chapter= (Ndihmë!)
• Ismail, Marina (1995). Early settlements in northern Sri lanka (në anglisht). New Delhi: Navrang. ISBN 978-81-7013-137-3. OCLC 243878815.
• Taksina Kailacapuranam (1999). "vargjet 28-9, 52-89. Temples of Siva in Sri Lanka". Tirunakarac Carukkam. Colombo: Chinmaya Mission of Sri Lanka. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Robert D. Kaplan (2010). Monsoon: The Indian Ocean and the Future of American Power (në anglisht).
• Herbert Keuneman; John Gottberg; Ravindralal Anthonis; Hans Hoefer (1985). Sri Lanka (bot. 3). Hong Kong: Hong Kong: Apa Productions (HK); [Englewood Cliffs, N.J.: Distributed by] Prentice Hall, ©1985. ISBN 978-0-13-839944-3. OCLC 13501485. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Laurie, James; Balbi, Adriano (1842). System of universal geography: founded on the works of Malte-Brun and Balbi: embracing a historical sketch of the progress of geographical discovery ... (në anglisht). Edinburgh: A. and C. Black. OCLC 84178282.
• Lienhard, Siegfried; von Hinüber, Oskar, red. (2007). Kleine Schriften [Koleksion Shkrimesh] (në gjermanisht). Harrassowitz Verlag / Glasenapp-Stiftung. ISBN 9783447056199. Marrë më 5 shkurt 2014.
• Long, George (1843). Penny Cyclopaedia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge (në anglisht). Vëll. 25. Londër: C. Knight 1846-1851. OCLC 46987946.
• Sachindra Kumar Maity: Masterpieces of Pallava Art.
• John Watson McCrindle (1971). Ancient India as described in classical literature (në anglisht).
• Colin McKenzie: Remarks on some antiquities on the west and south coasts of Ceylon: written in the year 1796.
• Mitchell, George (1988). The Hindu Temple (në anglisht). Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-53230-5.
• Mudiyanse, Nandasena (1967). Mahayana monuments in Ceylon. Colombo, Sri Lanka: M. D. Gunasena. LCCN sa68008358. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• R. Nagasamy (1970). Gangaikondacholapuram (në anglisht).
• Navaratnam, C. S. (1964). A Short History of Hinduism in Ceylon (në anglisht). Jaffna. OCLC 6832704.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
• Pathmanathan, Sivasubramaniam (2006). Hindu Temples of Sri Lanka (në anglisht). Kumaran Book House. ISBN 955-9429-91-4.
• Pathmanathan, S. (1978). The Kingdom of Jaffna (në anglisht). Vëll. 1. University of London/Colombo: Arul M. Rajendran. OCLC 6530926.
• Robert Percival (1805). An account of the island of Ceylon, containing its history, geography, natural history, with the manners and customs of its various inhabitant (në anglisht).
• Tomé Pires; Francisco Rodrigues; Armando Cortesão (2005). The Suma oriental of Tome Pires: an account of the east, from the red sea to China, written in Malacca and India in 1512–1515; and, The book of Francisco Rodrigues: pilot-major of the armada that discovered Banda and the Moluccas: rutter of a voyage in the red sea, nautical rules, almanack and, maps, written and drawn in the east before 1515 (në anglisht). New Delhi: Asian Educational Services. ISBN 9788120605992. OCLC 226252917.
• V. Perniola. The Catholic church in Sri Lanka. The Portuguese period (në anglisht). Vëll. II–III.
• Phadnis, Urmila (1976). Religion and Politics in Sri Lanka (në anglisht). C. Hurst & Co Publishers Ltd. ISBN 0-903983-52-4.
• Pieris, Paulus Edward (1983). Ceylon, the Portuguese era: being a history of the island for the period, 1505–1658 (në anglisht). Vëll. 1. Sri Lanka: Tisara Prakasakayo. OCLC 12552979.
• P. L. Prematilleke (1985). Nalanda - A Short Guide to the 'Gedige' Shrine (në anglisht). Central Cultural Fund, Ministri of Cultural Affairs, Sri Lanka.
• Prematilleka, Leelananda; Seneviratne, Sudharshan (1990). Perspectives in archaeology: Leelananda Prematilleke festschrift (në anglisht).
• Pridham, Charles (1849). An historical, political, and statistical account of Ceylon and its dependencies (në anglisht). Londër: T. and W. Boone. OCLC 2556531.
• Fernão de Queyroz (1680). The temporal and spiritual conquest of Ceylon (në anglisht).
• Raghavan, M. D. (1971). Tamil culture in Ceylon: a general introduction (në anglisht). Colombo: Colombo: Kalai Nilayam. OCLC 453189836.
• Ramachandran, Nirmala (2004). The Hindu legacy to Sri Lanka (në anglisht). Pannapitiya: Stamford Lake (Pvt.) Ltd. ISBN 978-955-8733-97-4. OCLC 230674424.
• Rasanayagam, M. C. (1993) [1926]. Being a research into the history of Jaffna, from very early times to the Portuguese period (në anglisht). New Delhi: Asian Educational Services. OCLC 249907591.
• Jewitt Robinson, Edward (1867). Hindu pastors: a memorial (në anglisht). Londër: Wesleyan Conference Office. OCLC 4169794.
• Duane W. Roller (2010). Eratosthenes' "Geography (në anglisht).
• Room, Adrian (2006). Placenames of the world: origins and meanings of the names for 6,600 countries, cities, territories, natural features, and historic sites (në anglisht) (bot. 2). Jefferson, N.C.; London: McFarland & Co. ISBN 978-0-7864-2248-7. OCLC 439732470.
• K. A. Nilakanta Sastri (1955). A History of South India (në anglisht).
• Karen Schreitmuller (2012). Baedeker India (në anglisht).
• Sellby, Martha A.; Indira Viswanathan Peterson (2008). Tamil geographies: cultural constructions of space and place in South India (në anglisht). SUNY Press.
• Ajay Mitra Shastri (1969). India as seen in the Bṛhatsaṁhitā of Varāhamihira (në anglisht).
• de Silva, K. M.; Ray, C. M. (1959–1973). History of Ceylon. Colombo: Ceylon University Press. OCLC 952216. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Sivaratnam, C. (1968). Tamils in early Ceylon (në anglisht). OCLC 248358279.
• Sivaratnam, C. (1964). An outline of the cultural history and principles of Hinduism (në anglisht) (bot. 1). Colombo: Stangard Printers. OCLC 12240260.
• Willian Skeen (1870). Adam's Peak: legendary, traditional, and historic notices of the Samanala ... (në anglisht).
• Ślączka, Anna Aleksandra (2007). Temple consecration rituals in ancient India: text and archaeology. BRILL. ISBN 9789004158436. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• George Woolley Spencer (1983). The politics of expansion: the Chola conquest of Sri Lanka and Sri Vijaya (në anglisht).
• Horatio John Suckling (1994). Ceylon: A General Description of the Island, Historical, Physical, Statistical (në anglisht).
• S. Sundararajan (1991). Ancient Tamil country: its social and economic structure (në anglisht). Navrang.
• Taylor, Isaac (1843). Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature (në anglisht). Londër: BiblioBazaar, LLC. ISBN 0-559-29668-1.
• Tennent, James Emerson (1859). Ceylon; an account of the island physical, historical and topographical, with notices of its natural history, antiquities, and productions (në anglisht). Londër: Longman, Green; Longman, Roberts. OCLC 2975965.
• Wilson, Jeyaratnam (1975). Electoral politics in an emergent state: the Ceylon general election of May 1970 (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 0-521-20429-1.
• Wilson, Jayaratnam (1999). Sri Lankan Tamil nationalism (në anglisht). UBC Press. ISBN 0-7748-0759-8.
• Wilson, Jayaratnam (1994). S.J.V. Chelvanayakam and the crisis of Sri Lankan Tamil nationalism, 1947–1977: a political biography (në anglisht). C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 978-1-85065-130-7. ISBN 1-85065-130-2.
• Manohar Laxman Varadpande (1987). History of Indian Theatre (në anglisht). Vëll. 1.
• S. Vithiananthan (1980) [1974]. Nān̲kāvatu An̲aittulakat Tamil̲ārāycci Makānāṭṭu nikal̲ccikaḷ, Yāl̲ppāṇam, Can̲avari. Vëll. 2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Krishna Vwaipayana Vyasa: Mahabharata; seksionet LXXXV dhe LXXXVIII, Libri 3; 400 p.e.s.