Furashada makka

Tan iyo markii uu Rasuulka ﷺ ka dhisay dawladiisa magaalada madiina waxaa u dhaxeeyay muslimiinta iyo gaalada qureysh colaad aa kala joogsi lahayn, Dagaalo lagu riiqmay ayaana dhex maray sida Dagaalkii badar, Dagaalkii uxud iyo Dagaalkii axzaab, muslimiinta ayaana awooday inay iska caabiyaan weerarada ay gaalada wado, dagaalkii axzaab kadib ayaga ayaa ahaa kuwo duulaan tago.

Magaalada Makka ahmiyad weyn ayee u lahayd islaamka, sababtoo ah waxaa ku taalo kacbada iyo goobaha loo xaj tago, muslimiinta waxey had iyo jeer ahaayeen kuwo hadaf ka dhigta hiigsiga furashadeed.

Sanadkii lixaad ee hijriga Rasuulka ﷺ ayaa la soo baxay 1500 oo saxaabada ah^[1], waxeyna rabeen gudashada xajka, wax hub ahna ma aynan wadan, Hadyi dhan 70 geel ah ayee wateen^[2] markeey gaareen xudeybiya oo 14.5 KM u jirta makka, Qureysh ayaa soo dirtay ergo see uga wardoonaan, rasuulka scw ayaa u sheegay inuu dagaal u imaan ee uu cumro rabo inuu guto^[3], laakin qureysh way diiday inay muslimiinta galaan Makka, Rasuulka ﷺ ayaa u diray cusmaan bin cafaan soo u qanciyo, balse way ceshadeen wax qabar ahna lagama helin, waxaa muslimiinta ku dhex faafay in la dilay Cusmaan, Saxaabada ayaa u istaagay inay Nabiga ﷺ kula mubaayacoodaan dagaal beecadaan ayaa loogu magac daray beecatu ridwaan^[4], balse mudo ka dib waxaa cadaatay in Cusmaan wali noolyahay qureyshna waxey dalbadeen hishiis.

Waxey kala saxiixdeen Quraysh iyo Rasuulka ﷺ hishiis loo yaqaan "Hishiiskii xudeybiya", Qureysh waa ka socday dhankooda suheyl bin camar

Qodobadaan hishiiskan ayaa ahaa

• In ay muslimiinta laabtaan sanadkaan, laakin sanadka dambe ay gutaan cumradooda.

• In muslimiinta ay soo celiyaan cidii u timaado oo Muslim ah, Qureyshna aysan celin cidii muslimiinta ka timaada

• Hishiis nabadeed oo soconaaya mudo toban sano ah

Hishiiska waxaa qeyb ka ah dhinac walbo qabiilka ay isbahaysi wadaagaan, (Qabiilka khuzaaca ayaa galay isbhaysi muslimiinta^[5]) (Qabiilka banii bakar bin cabdi manaat ayaa galay isbahaysi qureysh).

Hishiiskaan ka dib muslimiinta waxey gooraceen hadiyigooda, Madiina ayeena ku noqdeen, sanadka 7aad ayeena guteen cumradooda.

Labo sano ka dib hishiiskan waxaa dhacay dagaal inuu ka dhex bilaawday qabiilada khuzaaca iyo banii bakar, Qureysh ayaa si qarsoodi ah ku saaciday banii bakar hub iyo ciidan, arintaas oo burineysay hishiiskii ay la galeen Muslimiinta, waxaa lagu laayay khuzaaca gudaha makka xitaa xramka^[6], khuzaaca ayaa ogaysiiyay Nabiga ﷺ waxa ay qureysh sameesay waxeyna ka dalabeen gurmad iyo hiil, Nabiga ﷺ ayaa balan qaaday inuu u hiilin doono^[7],

Abuu sufyaan ayaa ogaaday khuzaaca inay Nabiga ﷺ la kulmeen, wuxuu ka baqay caaqibada ka dhalan doonto arintaas, si deg deg ah ayuu usoo aaday Madiina, waxa oo u galay gabadhiisa Ramla oo xaaskii rasuulka scw ahayd, wuxuu damcay inuu ku fariisto gogosha rasuulka scw balse wey ka laabtay, wuxuu dhahay maxaa ka wadaa? Waxey ugu jawaabtay; waa gogoshii rasuulka scw adigana gaal najis aa tahay, wuxuu yiri walee gadaashey shar baa ku gaartay^[8]. Abuu sufyaan waxa uu la kulmay Nabiga ﷺ waxa uuna kala hadlay cusbooneysiinta hishiiska laakin Rasuulka ﷺ uma jawaabin, wuxuu u tagay Abuubakar, Cumar iyo Cali see Nabiga ﷺ ugala hadlaan, hase yeeshee waxba kama dheefin, ugu dambeyn ratigiis ayuu koray wuuna iska soo laabtay.

Nabi Muxamad ﷺ wuxuu faray saxaabadiis inay diyaar garoowaan asigoo cidna u sheegin halka lagu wajahan yahay, xitaa saaxibkiis ugu dhawaa Abuubakar uma sheegin, ayadoo sidaas ah hadana Xaadib bin biltaca oo saxaabada ka mid ahaa ayaa u diray Qureysh fartiin oo ugu digaayo Rasuulka scw inuu ku soo wajahan yahay, wuxuu fartiinta usii dhiibay naag Makka u jeeday, Jibriil CS ayaa u waxyooday Nabiga ﷺ arinta xaadib uu sameeyay, wuxuuna Nabiga ﷺ ka daba diray naagta Zubeyr bin Cawaam, Cali bin Abii daalib iyo Miqdaad bin aswad wey haleeleen waxeyna ka soo qaadeen waraaqdii. Nabiga ﷺ ayaa u yeeray Xaadib wuxuu weydiiyay sababta ku kaliftay waxa uu sameeyay, Xaadib ayaa ku jawaabay "waxaa rabay abaal inaa ku lahaado agtooda maadaama ilmiheeya ay Makka joogaan, Cumar bin khadaab ayaa yiri: "iidaay Rasuulkii allow aa qudha ka jaree waa munaafaq khaa'in ah" Rasuulka ﷺ ayaa dhahay "Waa Ahlu-badar, Ahlu-badar na Alla wuu u dhaafay wax walbo ay sameeyaan^[9] waxaa ku soo dagtay sababkiisa suurada Mumtaxina^[10].

Ciidankii Muslimiinta la diyaariyay waxey gaareen 10,000^[11][12] waxeyna ahayd markii ugu horeysay oo ciidan muslim intaas dhan hal meel ku kulmo. 10 ka Ramadaan sanadkii 8aad ee hijriga ayuu Nabiga ﷺ Madiina ka baxay, waxaa jidka kula kulmay adeerkiis Cabaas bin cabdi mudalib oo la soo qaxay reerkiis, Nabiga ﷺ ayaana aad ugu farxay^[13][14], ina adeerkiis Abuu sufyaan bin xaaris iyo cabdulaahi bin umaya ayaa u yimideen waxeyna ka dalbeen Nabiga ﷺ raali inuu ka noqdo maadaama ay horay cadaw ugu ahaayeen dacwadiis, umu salama ayaana kala hadashay Nabiga scw laakin Nabiga ﷺ ma aqbalin ilaa markii dambe uu ka dhahay Abuu sufyaan "waa iska baxaa aniga iyo wiilkeey ama baahi aa ku dhimano ama oon" markaas ayuu u jilcay Nabiga ﷺ wuxuuna siiyay cafis.

Ciidanka Muslimiinta waxey socdaan Makka agteed ayee dageen, habeenkii wuxuu faray Nabiga ﷺ qof kasta inuu dab shido si cadawga loo cabsi galiyo^[15], Abuu sufyaan bin xarbi oo Makka dibadeed joogay ayaa la yaabay dabka badan ee shidan wuxuu mooday qabiil meesha soo dagay, haduu soo dhex galay waaba ciidanka muslimiinta, Cumar ayaa doonay inuu dilo balse Cabaas ayaa ka hor istaagay oo siiyay magan galyo, waxaa loo geeyay Nabi Muxamad ﷺ islaamka ayuu u bandhigay wuuna islaamay, Cabaas ayaa dhahay Nibiyow Abuu sufyaan waa nin faan jecel ee wax u yeel, wuxuu yiri Nabiga ﷺ "Qofkii gala guriga Abuu sufyaan waa aamin, Qofkii hoos ka soo xerta gurigiisa waa aamin, Qofkii galaa masjidka xaramka waa aamin"^[16][17]

Wuxuu faray Rasuulka ﷺ Cabaas inuu Abuu sufyaan istaajiyo wadada ay ciidanka muslimiinta soo maridoonaan, Suabaxdii waxaa ay istaageen Cabaas iyo Abuu sufyaan jidka, waxaa soo maray ciidanka muslimiinta oo u socda guuto guuto ayadoo mid kasta calankeed wadata, Abuu sufyaan oo yaaban ayaa markasta ku lahaa Cabaas «guutadaan yaa waay?» Cabaas ayaa dhahaayay «waa qabiil hebel» Ilaa markii dambe uu soo maray Rasuulka ﷺ asigoo la socda jeyshkiis cagaaran oo korkooda waxaa bir ahayn laga arkeenin Abuu sufyaan ayaa dhahay: « Subxana Allah! kuwaan yaa waay? » Cabaas ayaa dhahay: « Waa Rasuulka ﷺ oo wehliyaan Muhaajiriinta iyo Ansaarta » wuxuu dhahay Abuu sufyaan « kuwaan wax iska dhicin kara ma jiro, Abul fadliyow wiilka walaalkaa maanta boqortinimadiisa waxey noqotay mid aad u weyn » Cabaas ayaa dhahay: « waa nabinimo Abuu sufyaanow ee carar qowmkaada badbaadi »^[16][17].

Abuu sufyaan ayaa ku laabtay Makka waxa uuna ku qeylo dhaamiyay « Muxamad wuxuu la imaaday wax aadan tabar u haynin, Qofkii gala guriga Abii sufyaan waa aamin» waxey ku dhaheen « balo ha kugu dhacdee gurigaada yuu deeqaa » Abuu sufyaan ayaa dhahay « qofkii masjidka xaramka gala asna waa aamin, qofkii gurigiis hoos kasoo xirta asna waa aamin» markaas ayee dadka u kala dareereen guryahood iyo masjidka^[18]

Meesha la yiraahdo dii diwa (ذي طوى) markii muslimiinta gaareen, wuxuu Rasuulka ﷺ ciidanka u kala qeybiyay afar qeybood, Qeyb asagaa hogaaminaayay, sedexda qeyb kale zubeyr bin cawaam, Sacad bin cubaada iyo khaalid bin waliid ayuu u kala dhiibay, waxa uuna faray inay ka galaan makka irid kasta, sidoo kale waxa uu faray inayna la dagaalin cidii la dagaasho maahee ^[19].

Ma jirin ciidanka Qureysh wax ka mid ah oo hor istaagay wadadooda, marka laga reebo qeybta uu hogaaminaayay khaalid bin waliid waxaa ka hor yimid ciidan ay soo aruuriyeen Cikrama bin abii jahal, Suheyl bin camar iyo safwaan bin umayya Khaalid ayaa awooday inuu ka adkaado, waxa uuna ka dilay qaar ka mid ah ciidankood ^[20][21].

Ciidanka muslimiinta waxey hal mar Makka ka wada galeen afarteeda dhinac 20 Ramadaan, Rasuulka ﷺ wuxuu ka soo galay Makka meesheeda sare "Kadaa" asigoo wata cimaamad madow ^[22] muslimiintana ay dhinac socdan, wuxuu galay Masjidka xaramka, Xajaru aswadka ayuu shumiyay ka dibna Kacbada ayuu dawaafay, Kacabada waxaa ku hareersanaa 360 sanab, wuxuu Rasuulka ﷺ qaatay ul sanabyada ayuu ku duray asigoo aqrinaayo aayada "وقل جاء الحق وزهق الباطل إن الباطل كان زهوقا" (الإسراء، الآية: 81) ^[23] waxaana soo wada daatay dhamaan sanabyadii, sidoo kale wuxuu Rasuulka ﷺ kacbada gudaheed ku arkay sawiro ay ku sheegayeen nabiyada qaar, wuxuu amray ayadana in laga saaro^[24]. Qaar badan oo reer banii haashim ah ayaa dalbeen in la siiyo furaha kacbada balse Rasuulka ﷺ wuxuu ku celshay Cusmaan bin dalxa, asigoona ku dhahay: "qaata oo waligiin heysta, qof aa daalim ahayn niigama qaado^[25]

Waxaa banaanka isugu soo baxay ragii Qureysh ayaagoo ka warsugaaya wuxuu Rasuulka ﷺ ku sameyn doono, Rasuulka ﷺ ayaa soo aaday waxa uuna ku dhahay "Qureyshey maxaa u maleeneysaan inaa niigu sameyn doono? Waxey dhaheen: "walaalkeen fiicnaa aa tahay iyo wiilka walaalkeen" wuxuu dhahay Nabiga ﷺ "aniga waxaa nii dhahaa sida yuusuf ku dhahay walaalihiis [ لاتثريب عليكم اليوم] (يوسف، الآية: 92) iska baxa waa deysantihiin ^[26][27].

 

Waxaa la gaaray waqtigii salaada Rasuulka ﷺ ayaa faray bilaal Al-xabashi inuu fuulo kacbada korkeed oo ka adamo, banaanka kacbada waxaaa joogay odayaasha Qureysh sida Abuu sufyaan, Cataab bin useyd iyo xaaris bin hishaam, markey areen bilaa oo kacbada fuushan Cataab wuxuu dhahay "ilaahay wuxuu ku karaameeyay aabahey useyd inuu joogin maalintaan wuxuu maqli lahaa wax ka xanaajiya" xaaris ayaa dhahay asna "hadaa ogaan lahaa inuu xaq yahay walaahi waa raaci lahaa" Abuu sufyaan asi wuxuu dhahay "waxba dhihi maayi aniga, maxaa yeelay hadaa hadlo dhagxahaan ayaa I sheegeyso" Rasuulka ﷺ ayaa ku soo baxay wuxuuna dhahay: "waa ogahay waxaa dhahdeen, markaasuu u sheegay, Xaaris iyo cataab ayaa dhaheen: "waxaa marag ka nahay Rasuulkii Alla inaa tahay, walaahi cidna nama ogeen oo dhaheeno asaa kuu sheegay"^[28].

Inkastoo Rasuulka ﷺ uu cafis guud bixiyay hadana waxaa jiray dhowr iyo toban qof uu faray dilkooda, danbiyadood waaweyn awgeed, sidaas ayadoo eh hadana badankood amaan ayee dalbeen wayna islaameen, mana laga dilin afar maahanee ^[29]

Waxey kala ahaayeen

• Cikrama bin abii jahal: colaad xun ayuu Nabiga ﷺ u haayay, xaaskiis umu xakiim ayaa uga dalabtay Nabiga ﷺ cafis wuu ka aqbalay.

• Cabdulaahi bin abii sarxi: waxyiga ayuu qori jiray wuu ka been sheegay bal Nabiga ﷺ ayuuba aflagaadeeyay, cusmaan ayaa Nabiga ﷺdhedhexaad uga noqday, wuu ka aqbalay toobadiis.

• Cabdulaahi bin akhdal: wuxuu ka ridoobay islaam Nabiga ﷺ ayuuna caayay, labo gadhood oo la caayi jiray ayana dilkooda waa la fasaxay, ibni akhdal waxaa la dilay asagoo kacbada farqaheed ku dhagan asiga iyo labadii gabdhood mid ka mid ah.

• Xuweyris bin nuqeyd: aad ayuu u dhibi jiray muslimiinta wuxuu qeyb ka ahaa ratiga gabadhii Rasuulka ﷺ dadkii juqeeyay, dilka ayaa lagu fuliyay.

• Hubaara bin aswad: aad ayuu u dhibi jiray muslimiinta, wuxuu qeyb ka ahaa ratiga gabadhii Rasuulka ﷺ dadkii juqeeyay, Makka ayuu ka baxsaday mar dambe ayuu cafis ugu imaaday Rasuulka ﷺ waana la cafiyay.

• Miqyas bin sabaaba: islaamka ayuu ka ridoobay qof Muslim ah oo haray diyo uga qaatay ayuuna dilay, xukunka dilka ayaa lagu fuliyay

• Kacab bin zuheyr: Gabyaagii Qureysh, gabayadiis ayuu ku cayn jiray Nabiga ﷺ, markii dambe madiina ayuu Nabiga ﷺ ugu tagay wuuna islaamay, qasiidada "baanat sacaada" ayuuna u qaaday Nabiga ﷺ.

• Waxshi bin xarbi: dilaaga xamza maalintii uxud furashada makka ka dib wuu cararay, mar dambe ayuu islaamay Nabigana ﷺ wuu cafiyay.

• Xaaris bin hishaam iyo zuheyr bin umaya: labadood aad ayee ula coleysanaayeen islaamka, umu haani' walaasha cali ayaa magan siisay, Rasuulkana ﷺ wuu ogolaaday^[30] .

• Safwaan bin umayya: waxaa soo celiyay cumeyr bin wahab asigoo bada isku sii tuuraayo, Nabiga scw ayuu u keenay mudo afar bilood ayaa la siiyay, maalikii xuneyn ayuuna islaamay

• Saara adoonta ree banii mudalib: waxey caayi jirtay Nabiga ﷺ ka dib wey islaamtay cafis ayeena heshay.

• Cabdulaahi ibni zacbari: muslimiinta ayuu kula dagaalami jiray gabaygiisa wuxuu u cararay najaraan ka dib Makka ayuu kusoo laabtay, Nabiga ayuuna cafis weydiistay waana laga aqbalay.

Nin ka tirsan ah qabiilka khuzaaca ayaa ku dilay Makka nin qabiilka hudeyl ahaa, markii uu maqlay Rasuulka ﷺ aad ayuu uga xanaaqay, waxa uuna soo jeediyay khudbad oo uga hadlaayay xurmada Makka waxaana hadaladiis ka mid ahaa:

Dadkiinaanow ilaahay wuxuu xarimay makka maalintii uu dhulka iyo cirka abuuray waana xaaran ilaa maalinta qiyaamo umana banaano qof ilaahay iyo maalinta aakhiro rumeynaayo inuu ku daadiyo dhiig ana geed ka gooyo, axad aniga iga horeeyay uma banaaneen gadaasheyna uma banaanaaneyso, anigana saacadaan bas ayee ii banaanaatay, ka dib sideydii hore ayee ku laabatay, ee qofkii jooga ha gaarsiiyo kan maqan, Qofkii nii dhsha Rasuulka ﷺ ku dagaalamay ku dhaha Rasuulka ﷺ ilaahay aa u baneeyay idinka nii ma banaano^[31]

Dadka ree Makka waxey u dareereen inay qaataan diinta islaamka oona la mubaayacoodaan Nabiga scw, wuxuu u fariistay Nabiga ﷺ buurta Safaa, dadka ayaa ahaa inay kula mubaayacoonayaan islaamid, hoogaansan, iyo adeecida Allah iyo Rasuulkiis inata karaankood ah^[32].

Nin kasata oo Muslim ah wuxuu u keenay Nabiga ﷺ qaraabadiis gaalada ahaa, Mujaashic bin mascuud wuxuu keenay walaalkiis mujaalid wuu islaamay ^[33], Abuubakar sidiiq wuxuu keenay aabihiis Abuu quxaafa, Rasuulka ﷺ ayaa dhahay "Maxaa u keentay anagaa xaafada ugu tagi laheen" Abuubakar wuxuu dhahay: "May asigaa ku xaq leh inuu yimaado" islaamka ayaa loo qabtay wuuna islaamay ^[30]. Suheyl bin camar wiilkiis cabdulaahi bin suheyl ayaa amaan u soo qaaday wuuna islaamay^[34]. Xitaa kuwii oo baneeyay Rasuulka ﷺ dilkooda badanaa waxaa keenay qaraabadood. Cusmaan bin Cafaan wuxuu keenay walaalkiis ko hooyo ahaa Cabdulaahi bin abii sarxi oo horay Rasuulka ﷺ u baneeyay dhiigiis, wuxuu u dalbay cafis, Nabiga ﷺ in mudo ayuu ka aamusay asigoo sugaaya cid istaagta oo disha, markii dambe wuu aqbalay, wuuna islaamay^[35]. Umu xakiim waxey cafis uga weydiisay Nabiga ﷺ ninkeed Cikrama wuu ka aqbalay^[25].

Dadka maalintaas islaamay waxaa ka mid ahaa Mucaawiya bin abii sufyaan iyo walaalkiis yaziid, Jubeyr bin mudcim, Xakiim bin xizaam iyo Xakam bin abii caas aabaha Marwaan iyo kwo kale ila Taariikhda ayaa gaarsiiyay ilaa 2000^[36]

Markuu Nabiga ﷺ raga ka soo dhamaaday wuxuu beycada ka qaaday naagaha, Hinda binti cutba ayaa timid ayadoo is qarineeso, wuxuu yiri Rasuulka ﷺ "waxaa igula mubaayacooneysiin inaadan ilaahay u shariikyeelin, inaadan wax xadin" waxey tiri abuu Sufyaan waa baqiil miyaa xooliis wax ka qaadan karaa, wuxuu dhahay: "Haa waa kuu xalaal", ka dib intuu quslay ayuu dhahay: "adi ma hindaa? Waxey dhahday: "iska cafi nabi allow wixii horay u tagay" markuu dhahay Nabiga ﷺ "inaadan sineysaneyn, Hinda ayaa dhahday oo naagta xurta miyee sineysataa ? Markuu yiri "inaadan ilmihiin dilin" "waxey tiri ayagoo yar yar aa korinay Markey wenaadeen waa disheen"^[37].

Ansaar ayaa waxey is dhahday Rasuulka ﷺ mar haduu qabsaday magaaladiis iyo dhulkiis malahaa wuu iska joogi rabaa, Nabiga ﷺ ayaa wareestay oo ku dhahay "Macaada Allah! Nolosha waa noloshiina, dhimashadana waa dhimashadiin"^[37].

Wuxuu Nabiga ﷺ joogay Makka 19 Maalin oo dadka kala xukminaayay, diintana u shrxaayay, wuxuuna diraayay ciidamo soo dumiya sanabyada Makka ka ag dhaw, dhamaan sanabyadii ayaa la burburiyay. Ka dib wuxuu aaday Dagaalkii xuneyn, Makka waxa uu ku dhaafay Cataab bin useyd oo dadka tujinaaya iyo Mucaad bin jabal oo Qur'aanka u meerinaaya diintana baraaya ^[38].

Furashada Makka natiijooyin waaweyn ayaa ka dhashay, awoodii Qureysh ayaa meesha ka baxday, Makka waxey noqotay dhul islaam ah, taasi oo dhamaad u ahayd hijrada, wuxuu yiri Rasuulka ﷺ "Ma jirto wax hjiro ah furashada Makka ka dib", sidoo kale Muslimiinta waxa ay noqdeen awooda ugu balaaran ee dhulka Carabta ka jirta, mana ay jirin qabiil isku dayi kara hor istaagitaankooda ^[39], Qabiilada carabta ayaa wafdiyo u soo diraayay Madiina ayagoo qaadanaya islaamka, labo sano ka dib waxey carabta noqdeen dhamaantood kuwa wada qaatay diinta islaamka.

1. ↑ الطبقات الكبرى، محمد بن سعد البغدادي، دار صادر، بيروت، ج2 ص95-105
2. ↑ السيرة النبوية، ابن هشام، ج4، ص275-296
3. ↑ صحيح البخاري، محمد بن إسماعيل البخاري، دار الفكر، الطبعة الأولى، 1411هـ-1991م، عن المسور بن مخرمة، رقم: 2731
4. ↑ السيرة النبوية، ابن هشام، ج4 ص275-296
5. ↑ {{استشهاد ويب|مؤلف=الحميري، أبو محمد عبد الملك بن هشام بن أيوب|وصلة مؤلف=عبد الملك بن هشام|مسار=https://islamweb.net/ar/library/index.php?page=bookcontents&ID=644&idfrom=1368&idto=1372&flag=0&bk_no=58&ayano=0&surano=0&bookhad=0%7Cعنوان=ذكر الأسباب الموجبة المسير إلى مكة وذكر فتح مكة في شهر رمضان سنة ثمان|موقع=إسلام ويب|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20180718205210/http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?idfrom=1368&idto=1372&bk_no=58&ID=644%7Cتاريخ أرشيف=18 يوليو 2018
6. ↑ الرحيق المختوم، صفي الرحمن المباركفوري، دار الهلال، بيروت - لبنان، الطبعة الأولى
7. ↑ البداية والنهاية، إسماعيل بن عمر بن كثير، دار الريان للتراث، ج4 ص278
8. ↑ البداية والنهاية، ابن كثير، ج4 ص479
9. ↑ صحيح البخاري، محمد بن إسماعيل البخاري، كتاب المغازي، باب غزوة الفتح، ج5 ص105، رقم: 4274
10. ↑ سورة الممتحنة، الآية: 1
11. ↑ الكامل في التاريخ، ابن الأثير الجزري، دار صادر، بيروت، ج2 ص244
12. ↑ التاريخ السياسي والعسكري، ص366
13. ↑ البداية والنهاية، ابن كثير، ج4 ص286
14. ↑ السيرة النبوية لأبي فارس، ص406
15. ↑ الطبقات الكبرى، محمد بن سعد البغدادي، ج2 ص135
16. ↑ ^{16.0 16.1} صحيح السيرة النبوية، ص518-520
17. ↑ ^{17.0 17.1} شرح نهج البلاغة، ابن ابي الحديد، ص268
18. ↑ البداية والنهاية، ابن كثير، ج4 ص290
19. ↑ معين السيرة، ص390
20. ↑ Template:استشهاد ويب
21. ↑ قيادة الرسول صلى الله عليه وسلم السياسية والعسكرية، ص122-123
22. ↑ صحيح مسلم، مسلم بن الحجاج، رقم: 1358
23. ↑ عبد الرحمن بن سعيد بن علي بن وهف القحطاني، غزوة فتح مكة في ضوء السنة المطهرة (الطبعة الأولى)، الرياض: السفير، صفحة 126-127، جزء 1. بتصرّف
24. ↑ صحيح البخاري، محمد بن إسماعيل البخاري، كتاب المغازي، ج5 ص110، رقم: 4288
25. ↑ ^{25.0 25.1} مغازي الواقدي، الواقدي، ج2 ص851-853
26. ↑ [فتح الباري: 8/18]
27. ↑ المجتمع المدني للعمري، ص179
28. ↑ الرحيق المختوم، صفي الرحمن المباركفوري، دار الهلال، بيروت - لبنان، الطبعة الأولى
29. ↑ [محمد رسول الله، محمد رشيد، 334]
30. ↑ ^{30.0 30.1} السيرة النبوية، ابن هشام، ج4 ص54-55
31. ↑ السيرة النبوية لأبي شهبة ج2 ص451
32. ↑ السيرة النبوية - عرض وقائع وتحليل أحداث، علي محمد الصلابي، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت - لبنان، الطبعة السابعة، 1429هـ-2008م
33. ↑ صحيح البخاري، محمد بن إسماعيل البخاري، كتاب المغازي، ج5 ص114، رقم: 4305
34. ↑ تاريخ دمشق لابن عساكر » حرف الباء » ذكر من اسمه سهيل » سُهَيْلُ بْنُ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ شَمْسِ Archived 2017-09-06 at the Wayback Machine
35. ↑ Ibn Ishaq. p. 550. ISBN 0196360331 https://archive.org/details/GuillaumeATheLifeOfMuhammad/page/n298/mode/1up.  Maqan ama ebar |title= (caawin)
36. ↑ المقدسي، البدء والتاريخ، ج 4، ص 236؛ الصدوق، الخصال، ص 640.
37. ↑ ^{37.0 37.1} الرحيق المختوم، صفي الرحمن المباركفوري، دار الهلال، بيروت - لبنان، الطبعة الأولى
38. ↑ سير أعلام النبلاء» الصحابة رضوان الله عليهم» معاذ بن جبل
39. ↑ السيرة النبوية - عرض وقائع وتحليل أحداث، علي محمد الصلابي، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت - لبنان، الطبعة السابعة، 1429هـ-2008م