Pseudo-Dionisije Areopagit

Pseudo-Dionisije Areopagita je naziv koji se daje autoru jednog korpusa teološko-mističkih spisa na grčkom jeziku koji su nastali oko 500. godine, a sačuvali se pod imenom Dionisija Areopagite. Moguće je da se radilo o nekom sirijskom monahu, premda neka novija istraživanja sugerišu da je autor ovih spisa zapravio bio gruzijski teološki pisac Petar Iberski. Svrha traktata i pisama bila je da se neoplatonska filozofija pomiri sa hrišćanskom teologijom i mističkom praksom. Ovi su spisu ustanovili neoplatonsku tendenciju u velikom segmentu srednjovekovne hrišćanske doktrine i duhovnosti – posebno u zapadnoj Evropi – koja je odredila njen religijski i bogoslužni karakter. Istorijska ispitivanja nisu uspela da sa sigurnošću utvrde autorsvo ovih spisa.

Traktati O božjim imenima, O mističkoj teologiji, O nebeskoj hijerarhiji i O crkvenoj hijerarhiji predstavljaju glavne spise ovog korpusa, a u uz njih se nalazi i deset pisama koja odišu primitivnom hrišćanskom atmosferom iz 1. veka. Njihov doktrinarni sadržaj pruža zaokruženu teologiju, koja obrađuje Sveto trojstvo i svet anđela, inkarnaciju i iskupljenje, te pruža simboličko i mističko objašnjenje svega postojećega. Taj je sistem u suštini dijalektička, odnosno "krizna" teologija (od grč. crisis = raskrsnica, odluka), odnosno predstavlja istovremeno potvrđivanje i odbacivanje paradoksa u svakoj tvrdnji ili konceptu u vezi s bogom. Transedentnost boga iznad svakog razumskog shvatanja i kategoričkog znanja u krajnjoj liniji svodi svaku tvrdnju o božanskom na dva para krajnjih suprotnosti: milost i osuda, sloboda i nužnost, biće i nebiće, vreme i večnost. Inkarnacija Logosa, odnosno Sina božjeg, u Hristu, samim tim, bio je izraz neizrecivog u kosmosu, tako da Jedno ulazi u svet mnoštva. Ipak, ljudski um može bogu pripisati pozitivna, analogna imena kao što su Dobro, Jednost, Trojstvo, Lepota, Ljubav, Biće, Život, Mudrost ili Umu, ali pritom se mora znati da su to sve ograničeni oblici izražavanja nečeg neizrecivog.

U spisima O božjim imenima i O mističkoj teologiji obrađuju se priroda i posledice kontemplativne molitve – disciplinovanog odricanja od čula i inteligibilnih oblika da bi se pripremilo za neporsdeno iskustvo "svetlosti iz božanskog mraka" i Ekstaza–ekstatično sjedinjenje – na način i u obimu koji ove spise čine izvanredno značajnim za istoriju hrišćanske teologije i pobožnosti. Traktati o nebeskoj i crkvenoj hijerarhiji, gde se raspravlja o tome da sve što postoji – u vidu hrišćanskog društva, stupnjeva molitve i sveta anđela – predstavlja strukturisane trijade koje su lica večnog Trojstva, uveli su novo značanje za pojam hijerahije.

Srednjovekovni filozof Jovan Skot Erigena sastavio je latinski prevod Pseudo-Dionisijevih spisa, a komentare na njih napisali su sholastički pisci 12. i 13. veka: Hugo od svetog Viktora, Albert Veliki i Toma Akvinski. Misao Pseudo-Dionisija uticala je na rajnske i flamanske mistike u 14. i 15. veku te na španske mistike u 16. veku. Pisci grčke i drugih pravoslavnih crkava, koji su ionako bili naklonjeni platonskoj misli, apsorbovali su Pseudo-Dionisija u svoje teologije kao jedan od elemenata ovog intelektualnog pravca. Takve sinteze primenjivali su Grigorije Nazijanski i drugi kapadokijski oci iz 4. veka, Maksim Ispovednik u 7. veku, kao i Grigorije Palama u 14. veku.