Manastir Gomionica

Manastir Gomionica se nalazi 42 km zapadno od Banjaluke, uz gornji tok istoimene rijeke, u selu Kmećani podno Zmijanjske visoravni. ^[2]

Nije poznato kada je podignuta manastirska crkva u Gomionici i ko joj je bio ktitor. Na mjestu današnjeg postojao je stariji hram. Prvi pisani trag datira se u 1540/41. godinu kada se u jednom turskom popisnom defteru u oblasti nahije Zmijanje pominje manastir Zalužje. Ovaj naziv manastira se povezuje sa imenom zaseoka Lužije, 2-3 kilometra sjeverno od Gomionice, u kojem se nalazi nekropola od preko stotinu stećaka.

U slijedećem turskom dokumentu koji je datiran u 1560. godinu, i predstavlja pismo ondašnjeg paše vlastima u Istanbulu, navodi se podatak da je iguman Andrija već 24. godine starješina manastira Zalužje, drugim imenom Gomionica, što znači da manastir u Gomionici postoji prije 1536. godine.

Sljedeći pomen manastira je zapis iz 1599. godine koji se nalazi u rukopisnom Tipiku svetog Save Osvećenog, u Eparhijskoj biblioteci u Aradu. Iz zapisa se još saznaje da je Tipik prepisan u Gomionici navedene godine. U istoj biblioteci je izapis datiran 4. januara 1612. godine. Sačinio ga je prepisivač Maksim, koji za sebe kaže da je svetogorski monah koji je tek stigao u Gomionicu i tu, za vrijeme igumana Jovana završio prepisivanje knjige, koje je započeo jeromonah Jeftimije.

U Isposnici svetog Save u Kareji na Svetoj gori, 25. avgusta 1626. godine hilandarski prepisivač Averkije je po narudžbi bivšeg opštežitelja manastira zvanog Gomionica, jeromonaha Antonija, završio prepisivanje jednog Zlatousta. Jeromonah Antonije, poslao je ovaj rukopis u Gomionicu, kao dar.

Krajem XVI vijeka gomionički monasi iznjegli su u manastir Hodoš (u Banatu), tokom austro-turskih ratova. Isto se ponovilo i 1736, kada su izbjegli u manastir Pakra. Nakon toga manastir je obnavljan 1747. i 1770. godine i ponovo 1861., 1865. I 1869. godine. Oko 1900. godine crkva manastira je obnovljena kada je uz nju dozidano visoko zvono.

Manastir je stradao u Drugom svjetskom ratu. Poslije rata Gomionica pretvorena je u ženski manastir.^[2] Obnavljan je i nakon zemljotresa 1969. odine, zatim 1982., kada su otkrivene u kupoli starije freske ispod mlađeg sloja zidnog slikarstva iz XIX stoljeća. Konstruktivna sanacija hrama i dalja istraživanja i restauracija starog živopisa izvršeni su i 1994-1997. godine.

Manastirska crkva pripada tipu jednobrodnih crkvi sa podužno prislonjenim lukovima, kupolom i polukružnom oltarskom apsidom. Hram je dugačak 16,50 metara (bez apside), odnosno preko 17,69 metara (zajedno sa apsidom). Širina iznosi 8,37 metara. Zajedno sa dozidanom pripratom i zvonikom sa zapadne strane, njegova dužina iznosi 26,60 metra. Arhitektonski ukras crkve u Gomionici, sveden je na niz plitkih lučnih niša pod vijencem kupole u kojima su se na malteru uklonjenom 1994. godine sačuvali posljednji nejasni tragovi slikanog ukrasa. Zvonik crkve u Gomionici, dimenzija 3,60 x 4,80 x 16,50 metara dozidan je 1900. godine .

U gomioničkom manastiru čuva se nekoliko ikona autentičnog slikarskog rukopisa koji otkrivaju bar četvoricu majstora u Gomionici u periodu od početka do sredine XVIII vijeka. Neki od njih nisu morali boraviti u manastiru, već su ikone mogle biti donesene u Gomionicu odnekud, vjerovatno po povratku monaha iz izbjeglištva na sjeveru krajem XVII i početka XVIII vijeka, ili nastati u nekoj od veoma aktivnih ikonopisačkih radionica pod uticajem ukrajinskog baroka, koje su djelovale na primjer, u manastirima Gomirju ili Komogovini. Manastirska zbirka popunjavana je i u kasnijim periodima

U manastiru čuva se vrijedna zbirka rukopisnih knjiga i izdanja starih srpskih štamparija, kao i mnoštvo ruskih izdanja XVII i XVIII vijeka. Kako se iz zapisa pouzdano zna da su se u XVI i XVII vijeku gomionički monasi bavili prepisivačkim radom, ali i da su rukopisi nabavljani za manastir iz drugih srpskih skriptorija, tako je današnja zbirka od devet rukopisa samo mali dio nekadašnjeg bogatog fonda gomioničkih rukopisnih knjiga.

Najstariji predmet umjetničkog zanatstva je drvorezbareni krst iz XVII vijeka, sa reljefnim predstavama dvanaest Velikih praznika. Prema grčkim natpisima, krst je sačinjen u nekoj od grčkih ili svetogorskih radionica. Još jedan sličan gomionički krst nalazi se u kolekciji Londonskog univerziteta u koju je stigao kao dio privatne zbirke.

Iz vremena prepokrivanja i popravki manastira potiče drveni pjevnički sto, osmougaon, ukrašen crtežom lala i listova.

Najstariji do danas sačuvani predmet umjetnički obrađenog metala je srebrna zvjezdica na kojoj je urezan natpis koji pominje darodavca Simu Mijatovića Kočića, kujundžiju iz Sarajeva i godinu 1774. Iz iste godine je i srebrno tričelo lijepe izrade.

Iz Venecije potiču dva mesingana svjećnjaka. Visoke drške svijećnjaka ukrašene su sa stilizovanim ugraviranim ukrasom.

• Liljana Ševo, Biblioteka Baština, Banja Luka, 2002. - Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1978. godine
• Zdravko Kajmaković, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1971.
• Zdravko Kajmaković, Novootkrivene freske XVI veka u crkvi manastira Gomionice, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 19, Novi Sad, 1984., str. 117-135.
• Ljiljana Ševo, Manastir Gomionica, »Glas srpski«, Banja Luka, 2002.