Lepenski Vir

Lepenski Vir kao prahistorijski lokalitet otkriven je 1960. godine. Od 1965. do 1970. obavljena su arheološka istraživanja. Glavni rukovodilac istraživanja ovog lokaliteta je bio arheolog Dragoslav Srejović.^[1] Tokom 1971. nalazište je preneseno 29,7 m više, kako bi se, zbog izgradnje hidrocentrale „Đerdap“, izbjeglo potapanje lokaliteta.^[2] Kultura Lepenskog Vira se rasprostirala duž Đerdapa, na lokalitetima: Lepenski Vir, Vlasac, Razvrata, Ogradena, Ikoana, Hajdučka vodenica, Alibeg, Padina i lokaliteti nizvodno od „Gvozdenih vrata“ - Ostrovul Bokului, Schela Cladovei, Ostrovul Corbului, Ostrovul Banului i Ostrovul Mare.

Periodizacija je rađena u nekoliko navrata: Srejović 1989. god, Dinu i Adina Boroneanţ 2006. god, Dinu i grupa autora 2008. god, Dušan Borić i Vesna Dimitrijević 2009. god, , Dragoš - Diaconescu - Clive Bonsall 2011. god. Posljednju periodizaciju, nakon ispitivanja C14 i AMS i sinteze svih predhodnih, uradio je Aurelian Rusu sa univerziteta Sibiu. Periodizacije su različite, ali je svima zajedničko - Lepenski Vir je mezolitska kultura koja je vremenom evoluirala u neolitsku kulturu.^[3]

• Lepenski Vir I (a-e) - kasni mezolit, (9500-7200 pne.), vrijeme lovoskupljačkih zajednica, pojava prvih naselja ove kulture početkom holocena, njeno uobličavanje od prvih formi, na prostoru poznatom kao Đerdapska klisura.
• Lepenski Vir II - kasni mezolit, (7200-6300 pne.), predstavlja pojavu novih naselja i napuštanje predhodnih, dok većina nastavlja i dalje da postoji.
• Lepenski Vir III (a, b) - rani neolit, (6300-6000 pne.), vrijeme pojave trapezoidnih kuća i specifičnih skulptura. Ova faza predstavlja i kontakt fazu između zajednica ove kulture i onih iz Neolita, u okvirima Starčevačke kulture.

Buđenje kulture Lepenskog Vira i uspostavljanje njene svojevrsne umetnosti, otpočinje oko 7000. g. stare ere. Tri faktora - izolacija, promena klime i uvećanje lokalne populacije - bili su odlučujući za ovaj preobražaj. Đerdap - ta najveća klisura Evrope - odvajkada je predstavljala svet za sebe, a posebno u ranom holocenu kad su opustela sva okolna ravničarska područja. U ovom svetu velika reka se neposredno vezuje za razigrani planinski reljef zbog čega se na malim rastojanjima naglo menjaju nadmorske visine (od 50 do 800 m) i otuda na ograničenim prostorima sučeljava i po nekoliko ekoloških zona. Veliki broj mikroekoloških staništa, raspoređenih u "spratove" između reke i obližnjih planinskih površi, omogućava da se brzo, na kratkom putu nađe sve što je potrebno za život: u vodi - obilje ribe, na obali - najraznovrsnije stene i minerali, a u šumi - divljač, plodonosno drveće i gorivo. Ova prirodna bogatstva još više su se uvećala u prvim stolećima 7. milenijuma stare ere, kad je otopljenje opšte klime (početak boreala) izazvalo novo bujanje vegetacije, a čoveku omogućilo stalni boravak pod vedrim nebom.

Jedini "materijal" za arhitektonsko stvaralaštvo kojim je populacija Đerdapa raspolagala u trenutku naseljavanja prostorno ograničenih dunavskih terasa bio je naviknutost na pećinski prostor u vidu polulopte ili polulevka sa ukošenim zidovima i svetlošću koja se od ulaza probija prema suženom, mračnom dnu.

 

Naselja su podignuta na najnižim dunavskim terasama, grupisana su 2-3 u zoni u radijusu od 10 km. U sedam sukcesivnih naselja (Proto Lepenski Vir, Lepenski Vir I a-e, Lepenski Vir II) otkriveno je 136 stambenih i sakralnih objekata, izgrađenih u ranom mezolitu, u periodu od oko 9500. do 7200. godine pre naše ere (Proto Lepenski vir 1 i 2), a zatim u ranom i srednjem neolitu, od oko 6250. do 5500. godine pre naše ere (Lepenski Vir I-III). Naselja i kuće podizani su u skladu sa matematikom, pa je učesnik istraživanja arhitekta Bogdan Bogdanović rekao da sve, apsolutno sve, do najmanjeg detalja na Lepenskom Vir, ima veliku važnost. Naselja imaju potkovičastu formu grupisanu u dva krila, jedno usmjereno uzvodno ka rijeci, a drugo nizvodno. Između ova dva krila se nalazi „trg“, na kojem se nalazila centralna građevina, vjerovatno neka vrsta svetilišta. Prostor je raščlanjen stazama i rampama.

U svim fazama ove kulture grade se isključivo kuće čije su osnove izvedene iz kruga ili trougla (zarubljeni kružni isečak) s ukošenim „zidovima“, tj. krovom koji neposredno naleže na osnovu. To znači da je populacija ove kulture živjela u kućama šatorskog izgleda, odnosno da je stambeni prostor uvijek shvatala kao pećinu. Svi elementi „enterijera“ (ognjišta, kameni stolovi, skulpture) su zaliveni u čvrstu masu poda napravljenu od crvenog krečnjaka. Postavljeni su u određenom odnosu na primarni jednokraki trougao. Na mestu gde se sijeku simetrale strana ovog trougla, stavljan je oblutak (žrtvenik), a oko njega monumentalne kamene skulpture ribolikih glava. Karakteristične kuće trapezoidnih osnova nad kojima se uzdizala primitivna drvena konstrukcija pojavljuju se u kasnijim fazama.

Najranija svetilišta se javljaju na Lepenskom Viru Ib. Unutrašnjost je raščlanjena na dva dijela: svetilište sa četvrtinom stambenog prostora i prostor za stanovanje. Ognjišna konstrukcija i dalje zadržava osovinski položaj i okružuje se „stolovima“.

 

U naseljima Lepenskog Vira otkrivena su kultna mesta (kućna svetilišta) i brojni sakralni predmeti. Monumentalne kamene skulpture su napravljane od oblutaka iz Dunava. Nađene su zalivene u podovima kuća, najčešće uz ognjišta. Mogu se podijeliti na:

• figuralne, sa predstavom ribolike ljudske glave (praroditelji ljudskog roda), ribe, jelen ili zagonetne arabeske, i
• ornamentalne, dekorisane motivima meandra, riblje kosti i pletenice.

Predstavljale su ikonografsku ilustracija jednog složenog mita, i najveće svetinje koje su im otkrivale velike istine o svijetu i određivale ponašanje u svakodnevnom životu. Postavljanjem oblutaka uz ognjište ovim elementima je približena i vatra, a preko nje – toplota i svjetlost sunca. Glavni motivi koji se prikazuju na oblucima su i osnovni sadržaji postojećeg mita. Tako su ove skulpture i ovaj mit trajno osiguravali bezbjednost svim dobrima zajednice, kako društvenim tako i ekonomskim i sprečavali da se ona narušavaju ili proizvoljno koriste.^[4]

Antropološka analiza na bazi skeletnog ispitivanja iz grobova otkrivenih u mezolitskom i starijem neolitskom naselju sa lokaliteta Padina u Đerdapu, pokazala je istu rasnu pripadnost nosilaca mezolita i starijeg neolita. Pokazalo se da je sloj mezolita siromašniji nalazima i kratkotrajniji. Počeci upotrebe domesticiranih biljaka i životinja je rezultat uticaja iz susjednih oblasti, gdje već postoje zemljoradničke zajednice.

Novim serijama datuma se pokazalo da je kultura Lepenskog Vira jednim delom jednovremena sa Starčevačkom kulturom, (podvarijanta Cris). Ono što arheolozi nazivaju razvijenom fazom kulture Lepenskog Vira, sa izuzetnom trapezoidnom arhitekturom i zalivenim, crvenim krečnjačkim podovima, zapravo je istovremeno sa neolitom u regionu, i to se dešava oko 6200. godine p.n.e., u vrijeme kada se u okruženju pojavljuju prva starčevačka naselja, i u vrijeme kada su već zabilježeni kontakti između te dvije kulture. Dalje analize su pokazale da su u regionu Đerdapa prisutni ljudi koji nisu rođeni u tom području, već su prema nekim indicijama došli iz oblasti Oltenije, u današnjoj Rumuniji.

Dolazak i trajni boravak populacija najranijih zemljoradnika i stočara Starčevačke kulture, prouzrokovali su stvaranje mješovite ekonomike, u kojoj tradicionalni lov i ribolov igraju i dalje najznačajniju ulogu. Složeni proces sažimanja i adaptacije ove dvije populacije, autohtone i migracione, nije se sastojao samo u potpunoj asimilaciji starosjedilaca, već i u njihovoj adaptaciji novom načinu privređivanja. Proces stvaranja prvih neolitskih naselja, sa stočarstvom i zemljoradnjom kao novim zanimanjem, tekao je uz aktivno učešće mezolitskog stanovništva.^[5]

Život na Lepenskom Viru zamro je oko 4500. godine pre nove ere, kada su stanovnici krenuli u potragu za novim obradivim površinama.

• Dragoslav Srejović, Lepenski Vir, Beograd 1969.
• Dragoslav Srejović, Ljubinka Babović, Umetnost Lepenskog Vira, Beograd 1983.
• Ivana Radovanović, Vlasac i Lepenski Vir u svetlu najnovijih istraživanja, Rad Dragoslava Srejovića na istraživanju praistorije centralnog Balkana, Kragujevac, 27-29. novembar 1997, Kragujevac 1998, 33-38.
• Ivana Radovanović, Houses and burials at Lepenski Vir, European Journal of Archaeology 3/3, 2000, 330-349.
• Dušan Borić, The Lepenski Vir conundrum: reinterpretation of the Mesolithic and Neolithic sequences in the Danube Gorges. Antiquity 76, 2002, 1026-39.
• Dušan Borić , Deep Time Metaphor: Mnemonic and apotropaic practices at Lepenski Vir, Journal of Social Archaeology 3 (1), 2003, 46-74.
• Dušan Borić, Sofija Stefanović, Birth and death: Infant burials from Vlasac and Lepenski Vir. Antiquity 78, 2004, 526-547.
• Dušan Borić , Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Artworks from Lepenski Vir, Cambridge Archaeological Journal 15 (1), 2005, 35-69.
• Dragana Antonović, Stone Tools from Lepenski Vir, Belgrade, 2006.
• Ljubinka Babović, Položaj i funkcija svetilišta na Lepenskom Viru Beograd, 2006.

 

Lepenski Vir na Wikimedijinoj ostavi

• Kultura Lepenskog Vira
• Lepenski Vir
• Lepenski Vir - prvi korak iz životinjskog u ljudski svet Arhivirano 2008-02-06 na Wayback Machine-u
• http://www.discoverserbia.org/sr/istocna-srbija/lepenski-vir
• Lepenski Vir Kompletan vodič kroz Srbiju
• Udruženje Lepenski Vir Arhivirano 2012-03-27 na Wayback Machine-u
• Lepenski Vir Arhivirano 2020-01-05 na Wayback Machine-u
• Muzej Lepenski Vir
• Zbirka Lepenski Vir Narodnog muzeja