Ilirski vladari

 

 

Iliri su bili organizovani u plemena i kraljevine pod vodstvom plemenskih vladara i kraljeva (kako su ih nazivali grčki pisci). Danas se u historiografiji smatra da su Grci termin Iliri upotrbeljavali kao zbirno ime za sva plemena, a da su njihova okupljanja oko jednog vladara (kralja) bila privremenog karaktera i nisu imala dinastički kontinuitet.^[4] Tek će se pri kraju III vijeka pojaviti dinastija Ardijejaca, koja je vladala na jasno određenoj teritoriji na kojoj se nalazilo nekoliko plemena (sjeverna Albanija, područje Skadarskog jezera, crnogorsko primorje i Hercegovina do Neretve), sa glavnim gradom Skadrom, rezidencijom sa neophodnom infrastrukturom, kovnicom novca i diplomatskom službom.^[5]

Fanula Papazoglu je tvrdila da su antički pisci znali samo za jednu ilirsku državu (kraljevinu) koja je trajala od početka IV stoljeća do 168. god. pne i da je Ardijejska država u vrijeme Agronove dinastije nasljednica države koju je uspostavio Bardil.^[6] Ona smatra da su Dardanci osnovali državu u vrijeme Longara.

Postoji nekoliko grčkih legendi, koje pod okriljem drugačijeg mitološkog svijeta i geografije iznose stvarne događaje i kontakte Grčke sa Ilirima, svojim sjevernim susjedima:^[7][8]

• Kadmo, Feničanin, koji je u potrazi za sestrom Evropom, došao međi Ilire ^[9]
• Harmonija, Kadmova žena
• Polifem, jednoki kiklop, Ilirov otac
• Galatija, Polifemova žena i Ilirova majka
• Ilir, Kadmov i Harmonijin sin, rodonačelnik Ilira

• Enheleus, rodonačelnik Enhelejaca
• Autarus, rodonačelnik Autarijata
• Dardanus, rodonačelnik Dardanaca
• Medus, rodonačelnik Meda
• Taulas, rodonačelnik Taulanata
• Perhebus, rodonačelnik

• Parto, rodonačelnica Partina
• Daorto, rodonačelnica Daorsa
• Dasaro, rodonačelnica Dasareta

• Panonius, Autarusov sin, rodonačelnik Panona
• Skordiskus, Panoniusov sin, rodonačelnik Skordiska
• Tribalus, Panoniusov sin, rodonačelnik, Tribala

• Pirehmo, vladar Peonaca u Trojanskom ratu, ubio ga Patroklo
• Asteropej, vladar Peonaca u Trojanskom ratu, poslije Pirehma
• Enej, vladar Dardanaca u Trojanskom ratu

U danačnjoj historiografiji ilirski vladari od Bardila do Mitila se svrstavaju u pleme Dardanaca^[10],^[11], Grabea^[12] ili Enhelejaca.

• Sira, vladar saveza plemena (kraj V-početak IV vijeka p. n. e. ). Bio je savremenik makedonskog kralja Arhaleja iz dinastije Argeada protiv koga se borio zajedno sa plemenom Linkesti. Njegova kćer Euridika (to ime je dobila kao makedonska kraljica) se udala za makedonskog kralja Amintu III i rodila mu tri sina: Aleksandra II, Perdiku III i Filipa II.
• Bardil, kralj (393-359. p. n. e.), uzurpator, osnivač dinastije ilirskih kraljeva. U pisanim izvorima prvi je nazvan kralj Ilira (bazileus). Neki antički pisci nazivaju ga ilirskim razbojnikom, iz čega se da naslutiti da je na vlast došao nasilnim putem. Ilirska moć u njegovo vrijeme se ogleda u činjenici da su makedonski kraljevi Aminta III i Aleksandar II plaćali danak Ilirima, a Perdika III je 360. god. pne u jednoj borbi sa njima izgubio život, zajedno sa 4 000 Makedonaca.

Između dva rata sa Makedoncima, Iliri su, u savezu sa Dionysius I od Syracuse (grčka kolonija na Siciliji), ratovali u Epiru 384/5 god. pne. protiv plemena Molosiana. Dionizije je Ilirima poslao svojih 2000 vojnika i poklonio 500 kompleta grčke hoplitske vojne opreme, kojom su opremili najbolje vojnike (atistoe). Zbog stalnih ilirskih pritisaka, nakon 25 godina Molosijani su se povukli prema jugu Grčke, prepuštajući Ilirima sjeverne epirske obale sa gradom Apolonijom.

Kad je Filip II došao na makedonski presto, sva je zemlja bila preplavljena ilirskim osvajačima. Za Bardila je vezan prvi opis jedne ilirske bitke (Diodor) do koje je došlo 359. god. pne u okolini Bitolja. Filip II je sakupio vojsku od 10 000 pješaka i 1 000 konjanika i krenuo na Ilire. Bardil je imao takođe 10 000 pješaka i 500 konjanika. Ishod bitke su odlučili Filipovi konjanici napadajući sa bokova. Ilirska vojska, postrojena u kvadrate, poslije silnih gubitaka, primorana je na bjekstvo. Poginulo je 7 000 Ilira, a Makedonija se proširila na račun Ilira do zemlje Penesta.^[10]

• Grab, kralj (356-344. pne). Udružio se sa tračanskim kraljem Ketriporom i peonskim Likpejom, i 356. god. pne i sklopili ugovor sa Atenom o zajedničkoj borbi protiv Filipa II. Veliki strateg Filip II djelovao je pojedinačno protiv svakog od njih i porobio ih. Cabanes smatra da je pripadao plemenu Grabei pa je i dobio plemensko ime.^[12]
• Pleurat I, kralj. Godine 344. pne vodio je rat sa Makedoncima koji su upali u Iliriju i opustošili je. Diodor navodi kao uzrok pohoda naslijeđenu mržnju prema ilirskim susjedima. Tada je ranjen i Filip II. Istoričar Cabanes smatra da Grab i Pleurat nisu pripadali istom plemenu (tribe ili ethnos) kao i Bardil.^[12]
• Klit, kralj (335-325. pne). prvi put pominje se zajedno sa Pleuratom u vezi sukoba Aleksandra i njegovog oca Filipa II, kada se Aleksandar sklonio kod ilirskih kraljeva (ad reges Illyriorum se contulerat – Justin). U vrijeme Aleksandrovog pohada po Balkanu, Klit je u savezu sa Taulantskim kraljem Glaukom, pokušao da se oslobodi makedonske vrhovne vlasti. Dok je Aleksandar bio na sjeveru u ratu sa Tribalima Klit je preoteo makedonsko utvrđenje Pelion, negdje oko Ohridskog jezera. Kad je Aleksandar stigao na bojište iskopao je opkop u namjeri da spriječi sastavljanje dvije ilirske vojske, pošto Glauk nije još bio stigao sa svojim Taulantima. Taj dio plana nije uspio. Tada je Aleksandar izveo noćni napad na utvrđenje, što je za ono vrijeme bilo nezamislivo. Iliri su doživjeli poraz, a Klit se morao skloniti kod Taulanata (Arijan), čija država je bila na zapadu. Klitova ilirska kraljevina ili bar njen najveći dio bio je priključen Makedoniji, a najveći dio zarobljenih vojnika uključen je u makedonsku vojsku koja se spremala za rat sa Perzijom.^[11]
• Bardil II, kralj (302-280. pne). Udao je kćerku za epirskog kralja Pira i predao mu zapadni dio kraljevstva koji je odgovarao taulantskoj kraljevini, sa Apolonijom na obali.
• Monun, kralj (280-270. pne). Ratovao je protiv kralja Ptolomeja Kerauna tokom dinastičkih borbi u Makedoniji. Njegovo ime se nalazi na jednoj dirahijskoj (Dirahija – Epidaumn – Drač) moneti,^[13] što znači da je držao značajnu grčku luku Epidamn (Drač), i na jednoj tetradrahmi iz doba Aleksandra.^[10]
• Mitil, kralj (270-260. pne) , Godine 270. pne ratovao sa Pirovim sinom Aleksandrom koji je tada vladao Epirom. I od njega je ostao jedan novac, nađen na Hvaru, koji je kovao u Epidamni. To govori da je već tada Ilirija bila i pomorska sila, čiji interesi su se protezali i prema sjeveru, u Jadranskom moru.^[13]
• Longar, prvi izričito naveden kao dardanski kralj (3. vek p. n. e, ne zna se tačno, samo se predpostavlja da je Peoniju osvojio u periodu 239 - 229. god. pne) ^[14]
• Baton, drugi spomenuti dardanski kralj (3-2. vek p. n. e.)^[15][16]

 

 

• Glauk, kralj (325-302. pne), posvjedočen kao kralj Taulanata 335 (Arijan). Glauk se 335. god. pne pridružio Klitu u pobuni protiv Aleksandra. Poslije zajedničkog poraza kod Peliuma, njegova država je ostala nezavisna.^[11] U izvorima (Plutarh, Justin, Diodor), koji se odnose na period 317. – 302. god. pne Glauk se izričito naziva kao kralj Ilira. Papazoglu smatra da je nakon smrti kralja Klita, Glauk svom kraljevstvu prisajedinio zemlje svog bivšeg saveznika. Prestiž ilirskog imena bio je takav da je ono preovladalo u ujedinjenom kraljevstvu. Od tog vremena ilirska kraljevina se prostirala od Epira i Makedonije do jadranske obale.^[17]

 

• Pleurat II, kralj (260-250. pne)
• Agron, kralj (250-231. pne), Pleuratov sin, prema Cipelu, osnivač ilirske države. Pod Agronom, Kraljevstvo Ardijejaca predstavljalo je najznačajniju političku organizaciju kod Ilira. Tada su bili na vrhuncu svoje vojne moći, i na moru i na kopnu. Niko od susjeda Ilira u to vrijeme nije ni približno bio toliko moćan. Agronovo kraljevstvo se prostiralo većim dijelom historijskog područja Ilirije u uključujući i ostrvo Hvar.^[18]

Godine 231. p. n. e. Demetrijus II, makedonski kralj, zatražio je vojnu pomoć od Agrona protiv najezde Etolskih Grka i okupacije grada Mediona.^[11][17] Agron se odazvao molbi makedonskog kralja te su Iliri uputili 100 brodova i 5.000 ratnika u pomoć. Pod okriljem noći su se iskrcali i brzo savladali i natjerali Etolske Grke u bijeg. Pobjednička vojska Ilira se vratila kući sa velikim ratnim plijenom. Agron je bio toliko sretan zbog pobjede da je zbog prekomjernog slavljeničkog uživanja u vinu preminuo 231. godine pne. (prema historičaru Polibiju Agron je umro od napada pleuritisa /upale porebrice/).^[19]

• Pines, Agronov sin (231-217. pne), zbog maloljetnosti, vlada pod zaštitom maćehe Teute, Demetrija Hvarskog i strica Skerdilaide.
• Teuta je nastavila Agronovu politiku pa su gusari koje je poslala osvojili epirski glavni grad Foiniku.^[19] Iliri su se ubrzo povukli pritisnuti Dardancima sa istoka (Polibije). Ovi događaji bili su povod Rimljanima da napadnu i pobijede Ilire u Prvom ilirskom ratu. Teuta je morala da se odrekne svih onih oblasti koje su Rimljani zauzeli na Jonskom primorju, ali je unutrašnjost ostala u njenoj vlasti.
• Demetrije Hvaranin je nakon pobjede Rimljana u prvom ilirskom ratu postavljen da štiti rimske interese, ali se ubrzo i sam okrenuo protiv Rimljana i izazvao Drugi ilirski rat u kojem su Iliri bili poraženi.
• Skerdilaid, kralj (219-206. pne), suvladar mu je sin Pleurat II. Skerdilaid je bio Agronov brat. Zajedno sa Demetrijem Hvaraninom 220. god. p. n. e. je isplovio sa 90 ilirskih brodova zvanih lembi, u ekspediciju koja je imala i gusarski karakter i koja je napadala Peloponez i egejski bazen. To je bilo kršenje ugovora sa Rimom i 219. god. p. n. e. počeo je Drugi ilirski rat, koji su Iliri izgubili. Dinastija je nastavila postojati i Skerdilaid je postao regent. Kad je umro mladi Pines postao je kralj.^[20] Konsolidirao je kraljevinu, nije išao protiv rimskih interesa i postao saveznik protv makedonskog kralja Filipa V. Tokom 217. godine pne prodro je u Pelagoniju i osvojio neka naselja, ali je Filip V ponovo napao Iliriju i povratio dijelove Pelagonije.
• Pleurat III, ilirski kralj (206-180. pne). Tokom iskrcavanja rimskih trupa na ilirsku obalu 200. god. radi napada na Makedoniju (Livije), ponudio je svoju pomoć Rimljanima. Rimski plan je predviđao učestvovanje Ilira i Dardanaca u napadu sa sjevera. Povratio je dva grada u Pelagoniji 196. god. pne. Gospodario je i zemljom Penesta, što govori da je ilirska vlast u unutrašnjosti zemlje bila stabilna.

 

• Gencije, kralj (181-168. pne), bio je sin Pleurata III, i kralj koji je prekinuo odnose sa Rimom. Vladao je iz Skadra. U njegovo vrijeme, ilirska vlast se na jugu prostirala do Pelagonije, u oblasti Ohridskog jezera, u kojoj se nalazilo pleme Daserata.

U prva dva makedonska rata Iliri i Dardanci su bili na strani Rima, pa se po tome zaključuje da su njihovi odnosi bili dobri, što je 169. pne god. dovelo do dinastičkog braka ilirskog kralja Gencija i Dardanske princeze Etute, kćerke ilirskog plemenskog prvaka Monuna II (vladara – princeps) iz plemena Dardanaca.^[13]. Najprije je Gencijev brat Plator imao namjeru da oženi princezu, ali je Gencije shvatio da bi to moglo povećati moć njegovog brata, pa ga je ubio, zajedno sa njegovim pristalicama. Tako je došlo do razdora na ilirskom prijestolu. Ova ženidba nije dovela do stvaranja alijanse dvije ilirske države.

U okviru Trećeg makedonskog rata sa Rimljanima, makedonski kralj Perzej pobijedio je Dardance 170. god, imao je dobre odnose sa Tračanima i Epircima, i savladao ilirsko pleme Peneste koje se bilo odmetnulo iz ilirske države, pa mu je za obezbjeđenja zaleđa preostalo da uredi odnose sa Ilirima. Poslao je Genciju delegaciju 169. god. sa obećanjem o velikoj svoti novca. Perzej je računao da su Iliri nezadovoljni prisusustvom Rima na Jonskoj obali.^[20]

Gencije je povjerovao i promijenio stranu. Zatvorio je rimske izaslanike koji su došli na pregovore, i izvršio napad prema Epidamnu (Drač), i na svoju kraljevinu navukao rimske legije. Rimski pretor Lucije Anicije Galo napao je Ilire i za 20-30 dana završio Treći ilirski rat. Čim je Gencije prekršio ugovor sa Rimom i ušao u rat, Perzej radi svoje škrtosti nije poslao obećani novac. Nije isplatio ni 10 000 keltskih konjanika i isto toliko pješadinaca, a nije isplatio ni grčke gradove koji su bili spremni za proturimski nastup.

Gencije je bio posljednji ilirski vladar (kralj). Odveden je u Rim.^[21] Njegovo ime nalazi se u dvije verzije tzv. trijufmalnih fasta. Prvu i službenu verziju tih fasta predstavljaju poznati Kapitolijski fasti kojima su uredno registrovani svi istorijski trijumfalni akti, počevši od godine osnivanja Rima. Uz godinu 167 registrovana su tri trijumfa, od kojih dva uz pobjedu nad Makedoncima i njihovim kraljem Perzejem, a treća uz pobjedu nad kraljem Gencijem i Ilirima. U detaljnijem opisu, kao plijen, navodi se i ogromna količina dragocjenosti i ilirskog srebrenog novca. U lokalnoj verziji trjumfalnih fasta grada Urbs Salvia, u centralnoj Italiji, spominje se isti događaj.^[22] Iako je Gencije izgubio rat, Ardijejci se ne spominju u dokumentu o uređenju nove rimske provincije (spomenuti su Taulanti, Pirusti, Labeati i Daorsi).^[23]

Uz pisane izvore spominju ga i epigrafski i numizmatički nalazi^[22]. Gencije je kovao novce u Skadru i Lješu.

• Epulon, vladar plemena Histra, izvršio samoubistvo u Nezakciju, tokom borbi sa Rimljanima

• Verzo, vladar Dalmata u ratu sa Oktavijanom^[20]
• Testimos, vladar Dalmata u ratu sa Oktavijanom

 

• Audata, kćerka ili unuka kralja Bardila, kasnije makedonska kraljica, prva žena makedonskog kralja Filipa II, uzela grčko ime Euridika
• Bircena, kćerka ilirskog kralja Bardila II, kasnije epirska kraljica, udata za kralja Pira
• Triteuta, prva Agronova žena, kasnije se udala za Demetrija Hvarskog
• Etuta, kćerka dardanskog prvaka Monuna, udata za ardijejskog kralja Gencija
• Monun II Dardanski, dardanski vladar, u albanskim izvorima i kralj, udao kćerku za ardijejskog kralja Gencija
• Balej, vladar Ilira, čije postojanje nije potvrđeno pisanim izvorima. Pojavljuje se sa bogatom emisijom metalnih novčića, kovanih u Risnu i Hvaru.^[22] Prema opštehrivaćanom mišljenju Artura Evansa vladao je poslije propasti Ilirske kraljevine 167. god. p.n.e. Nakon arheoloških istraživanja početkom XXI vijeka, poljski arheolog Piotr Dyczek je mišljenje da je Balej vladao sredinom III vijeka p.n.e, prije 230. god p.n.e.^[24]
• Pines, jedan od vođa velikog ilirskog ustanka
• Baton Breučki, jedan od vođa velikog ilirskog ustanka
• Baton Desidijatski, jedan od vođa velikog ilirskog ustanka

• Filip II Makedonski, poslije pobjede nad Ilirima 358. god. pne. pripojio Makedoniji dijelove Ilirske kraljevine
• Aleksandar Veliki, ugušio ilirsku pobunu 333. god. pne i obezbijedio sigurnost sjevernih granica prije pohoda u Aziju
• Kasander, pripojio dijelove ilirske obale Makedoniji
• Antigonus I, vladao dijelovima južne i istočne Ilirije
• Demetrius I, vladao dijelovima južne i istočne Ilirije
• Antigonus II Gonatas, vladao dijelovima južne i istočne Ilirije
• Demetrije II, vladao dijelovima južne i istočne Ilirije
• Antigona III Doson, vladao dijelovima južne i istočne Ilirije
• Filip V Makedonski, vladao dijelovima južne i istočne Ilirije
• Perzej, vladao dijelovima južne i istočne Ilirije
• Pir, vladao dijelovima južne Ilirije u vrijeme Monuna.
• Aleksandar II, epirski kralj, vladao dijelovima južne Ilirije u vrijeme Monuna..

• Cabanes, Pierre (1988). Les illyriens de Bardylis à Genthios 1 csillagozás IVe-IIe siècles avant J.-C.. Amazon (French) Paperback. 
• Dr Životije Đorđević, Kosovo i Metohija kroz vekove, Jagodina, 2009.
• Dragan Brujić, Vodič kroz svet antike, Beograd, 2005.
• Petrit Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd, 2000.
• Bojanovski, Ivo (1988). BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA. ANUBiH, Sarajevo. 
• Miočević, Duje Rendić (1968). Ilirski vladari u svjetlu numizmatičkih i epigrafskih izvora. Historijski zbornik, Povijesno društvo Hrvatske, Zagreb. Arhivirano iz originala na datum 2020-01-30. Pristupljeno 2018-12-14. 
• Papazoglu, Fanula (1969). Poreklo i razvoj ilirske države. ANUBiH - DJELA KNJIGA XXX , CENTAR ZA BALKANOLOŠKA ISPITIVANJA Knjiga l. SARAJEVO. Arhivirano iz originala na datum 2020-07-14. Pristupljeno 2021-08-28. 
• Papazoglu, Fanula (1967). Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba. Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordisci i Mezi. ANUBiH, Sarajevo. Arhivirano iz originala na datum 2018-09-23. Pristupljeno 2018-12-14.