Eparhija dalmatinska

 

 

Današnju južnu Dalmaciju naselili su slaveni već u doba seobe na Balkansko poluostrvo^{[nedostaje referenca]}, a u sjevernu Dalmaciju počeli su prelaziti od 7. vijeka.^{[nedostaje referenca]} U 14. vijeku javljaju se prva tri pravoslavna manastira u regiji: Krupa (1317), Krka (1350) i Dragović (1395), koje su pomagali i despoti iz Srijema 1494. godine. Glavna seoba vlaha u sjevernu Dalmaciju bila je u 16. vijeku. Nju su izveli Turci poslije 1540., kad su osvojili tu oblast, da nasele puste zemlje, pošto su se mnogi Hrvati i Latini pred Turcima uklonili na ostrva, sjevernije regije Hrvatske i u Italiju.

Za vrijeme Turaka Dalmacija je, s Likom i Krbavom, sačinjavala kliski i lički sandžakat bosanskog pašaluka. Stoga je i vaseljenska pravoslavna crkva u sjevernoj Dalmaciji, poslije ustanovljenja Pećke patrijaršije od strane Osmanske vlade, došla pod vlast dabrobosanskog mitropolita, kao patrijarhova namjesnika — egzarha. Radi toga je mitropolit iz Banje u Dabru prenio krajem 16. vijeka svoju stolicu u zapadnu Bosnu, a naročito u manastir Rmanj, na tromeđi Bosne, Like i Dalmacije. U samoj Dalmaciji bio je i dalje, kao i ranije pod Ugrima, zamjenik mitropolitov iguman manastira Krke, koga su birali predstavnici crkve i naroda, a episkop proizvodio u čin. Nad Bokom kotorskom i južnom Dalmacijom vodili su i dalje duhovni nadzor episkopi zetski i zahumski, a glavno središte crkveno-narodnog života postao je manastir Savina.

U primorskim gradovima i na ostrvima, a naročito na ostrvu Hvaru, bilo je tada još ponešto pravoslavnih Srba, ali mnogo više Grka. Svi su oni od 1420. bili pod mletačkom vlašću, pa su Mlečići za njih postavili naročitog episkopa u Mlecima, s nazivom arhiepiskopa filadelfijskog, koji je bio podvrgnut carigradskom patrijarhu. Mletačka republika je nastojala, da sve svoje podanike, Srbe i Grke, pounijati, te su u pravoslavnim crkvama dizani rimokatolički oltari. Tako je bilo u Zadru, Šibeniku, na Hvaru i u Trogiru. Zatim su te crkve pretvorene u latinske.

 

 

 

Kad je 1699. i 1718. sva današnja Dalmacija došla u ruke mletačke, sva pravoslavna crkva u Dalmaciji i Boki kotorskoj oduzeta je ispod vlasti pećkog patrijarha i predana grčkom mletačkom arhiepiskopu, koji je baš u to doba primio uniju s Rimom. Pravoslavci u Dalmaciji nisu se htjeli odreći svoga patrijarha, te su oni u Boki sve do početka 19. vijeka priznavali za svog duhovnog starješinu cetinjskog mitropolita, a Šibeničani su uspjeli, da u sjevernoj Dalmaciji upravlja pravoslavnom crkvom, bar neko vrijeme, prebjegli u Dalmaciju hercegovački mitropolit Savatije Ljubibratić.

Ubrzo poslije Savatijeve smrti prognali su Mlečići njegova sinovca i nasljednika Stevana, koji se kao episkop bio nastanio u manastiru Dragoviću. Otada Mlečići nisu više dali dalmatinskim pravoslavcima episkopa, te su se oni po potrebi, i protiv volje vlasti, obraćali episkopima u Hrvatskoj, Slavoniji i Bosni. Čak su pravoslavni Dalmatinci 1750. godine sami izabrali sebi za episkopa protu benkovačkog Simeona Končarevića. Njega je, po naredbi pećkog patrijarha, rukopoložio za episkopa dabrobosanski mitropolit, ali su ga mletačke vlasti prognale, te je upravu crkvom i dalje vodio arhimandrit manastira Krke, a duhovne su poslove obavljali episkopi iz Hrvatske i Slavonije. Poslije duge borbe, ustanaka i ruske intervencije, ukinut je 1780. u Mletačkoj republici zakon da pravoslavni moraju priznavati uniju, a pravoslavna crkva u Dalmaciji potčinjena je ponovo obnovljenoj grčkoj episkopiji u Mlecima, koja je dobila nadležnost i nad svima pravoslavnima po Istri i Boki.

Godine 1790. umro je posljednji grčki episkop u Mlecima, a Dalmacija je 1797, mirom u Kampoformiju, postala austrijskom provincijom. Austrija je je priznala arhimandrit Gerasim Zelić za duhovnog upravitelja pravoslavne crkve u Dalmaciji.

Mirom u Požunu 1805. izgubila je Austrija Dalmaciju i njeni gospodari su postali Francuzi. Oni su odmah izdali zakon o vjerskoj trpeljivosti. Po želji pravoslavnih Dalmatinaca Napoleon je već 1808. potpisao rješenje da se u Dalmaciji ima ustanoviti samostalna episkopija, konzistorij i bogoslovija o državnom trošku. 1810. postavljen je za prvog dalmatinskog episkopa Venedikt Kraljević, prebjegli episkop iz Bosne. Sjedište mu je određeno u Šibeniku, a potčinjene su mu i srpske opštine u Istri, Pulj i Peroj, koje su u 16. vijeku naselili Vlasi pravoslavci iz današnje Crne Gore. Za episkopskog namjesnika u Boki postavljen je arhimandrit Zelić.

Kad je 1814. Austrija ponovo dobila Dalmaciju i Istru, ona je ostavila uređenje pravoslavne crkve u tim oblastima onako kako je bilo uvedeno za vrijeme Francuza, ali su njeni upravnici opet pokušali da provedu uniju. Za uniju su oni zadobili čak i episkopa Kraljevića (1810—1827). Predstavnici narodni, čim su to osjetili, otpočeli su energičnu obranu, i kad je Kraljević 1820. doveo iz Galicije unijatske sveštenike Rusine, da otvore bogosloviju u Šibeniku, htio je narod ubiti episkopa, i pri tom je poginuo jedan od dovedenih profesora (1821.). Venedikt Kraljević je poslije toga morao napustiti Dalmaciju i 1827. je penzioniran.

Uskoro zatim, 29/12 1828., pravoslavna Dalmacija je stavljena pod duhovni nadzor karlovačkog mitropolita i otpočela je mirniji život i razvitak, iako je imala i sada da izdrži borbu s unijom. Kraljevića je naslijedio episkop Josif Rajačić (1829—1834), potonji patrijarh u Karlovcima. On je uspio da osnuje bogosloviju u Šibeniku (1833), ali je, zbog snažnog opiranja uniji, premješten u Vršac. Za njim je došao za dalmatinskog episkopa Pantelejmon Živković (1834— 1836), a kad je i on morao da ode, upravljali su crkvom razni arhimandriti, namjesnici karlovačkog mitropolita (1836—1843). Za to vrijeme preneseno je sjedište episkopa iz Šibenika u Zadar (1841.). Uskoro zatim došao je za episkopa Jerotej Mutibarić (1843—1853), koji nije uspio da osnuje konsistorij, iako je 1849. proglašena u Austriji ravnopravnost vjeroispovijesti, i znatan se dio unijata povratio u pravoslavlje.

Jedno onovo ustrojstvo pravoslavne dalmatinske crkve uspjeli su da izvedu tek Dr. Stefan Knežević (1853—1890) i Dr. Nikodim Milaš (1890—1910), dva vrlo zaslužna jerarha vaseljenske pravoslavne crkve. 1870. osnovana je za Boku i Dubrovnik posebna episkopija, sa sjedištem u Kotoru, a 30. marta 1874. obje dalmatinske episkopije (u Zadru i u Kotoru) ušle su u sastav nove bukovinsko-dalmatinske mitropolije. Dotle je pravoslavna crkva u Dalmaciji bila de facto samoupravna, a samo je bila u duhovnoj zavisnosti od karlovačke mitropolije.

Poslije oslobođenja 1918., pošto je Zadar potpao pod Italiju, sjedište dalmatinskog episkopa premješteno je u Šibenik dok se u Splitu ne sazida srpska crkva i ne uredi vladičanski dvor.

Godine 1920. stvorena je Srpska Pravoslavna Crkva, od beogradske vlade promoviranim ujedinjenem svih pravoslavnih organizacija u novonastaloj državi, i odobrenjem od strane Carigradskog Patrijarh (plaćen 1,5 Milijuna francuskih franaka za odobrenje na terenu već novonastale unije)^[1][2]. U cijeloj Dalmacija je tad bilo parohija 106 (57 u sjevernoj), sa 298 crkava (od kojih su samo 83 u bivšoj zadarskoj eparhiji). Sveštenika oko 80, koje su postavljali episkopi, u sporazumu s konsistorijem. Manastira 8 u Boki 3 u sjevernoj Dalmaciji (Krupa, Krka i Dragović). Kaluđera oko 35 i to većinom po parohijama, zbog oskudice u parohijskom sveštenstvu. Pravoslavaca u cijeloj Dalmaciji bilo je 114.703, od kojih je 88.255 u sjevernoj Dalmaciji, u šibeničkoj eparhiji. Pod ovu eparhiju potpadali su i svi pravoslavci u Beču, Trstu, Pulju, Peroju i Zadru.

Posle 1920. episkopi su bili: Danilo Pantelić (1921—1927), Maksimilijan Hajdin (1928—1931) i Irinej Đorđević (1931—1952).

Tokom Drugog svetskog rata veći deo eparhije pripao je zloglasnoj NDH, pa su lokalni pravoslavci, sad već asimilirani u srpski živalj i srpska crkva teško stradali. Većina crkava i manastira bila je namjernog uništavana, a crkvena imovina raznašana.

Ni posle rata nisu došla mnogo bolja vremena. U vreme SFRJ uticaj crkve bio je ograničen, što se posebno osetilo u eparhijama koje su teško stradale tokom Drugog svetskog rata, poput dalmatinske. Pristupilo se obnovi manastira i crkava, ali su date delatnosti bile spore i ograničene. Eparhija je prvo imala administratore, pa potom i svoje episkope. Prvo je administrirao Nikanor Iličić (1947—1951), potom administrirao Simeon Zloković (1951—1959), a zatim se smenjuju matični episkopi: Stefan Boca (1959—1978), Nikolaj Mrđa (1978—1992), Longin Krčo (1992—1999), Fotije Sladojević (od 1999).

U ratu u Hrvatskoj tokom 1990-ih godina eparhija je doživela opet tešku sudbinu. Stradale su svetinje, ali je raseljavanjem većine srba i pravoslavaca sa prostora Dalmacije eparhija pala u izuzetno težak položaj. Poslednjih godina radi se na obnovi crkava i manastira i vaspostavljanja verskog života, ali date radnje sporo odmiču.

• Savatije Ljubibratić (posle 1693-1716),
• Stefan Ljubibratić (1716-1722),
• Simeon Končarević (1751-1762),
• Venedikt Kraljević (1810-1823),
• Josif Rajačić (1829-1834),
• Pantelejmon Živković (1834— 1836),
• Jerotej Mutibarić (1843—1853),
• Stefan Knežević (1853—1890),
• Nikodim Milaš (1890—1910),
• Dimitrije Branković (1913-1920),
• Danilo Pantelić (1921—1927),
• Maksimilijan Hajdin (1928—1931),
• Irinej Đorđević (1931—1952),
• Nikanor Iličić (1947—1951), administrirao eparhijom,
• Simeon Zloković (1951—1959), administrirao eparhijom,
• Stefan Boca (1959—1978),
• Nikolaj Mrđa (1978—1992),
• Longin Krčo (1992—1999),
• Fotije Sladojević (od 1999 do 2016).
• Nikodim Kosović (od 2017).

Eparhija dalmatinska podeljena je na četiri namesništva:

• Arhijerejsko namjesništvo splitsko
• Arhijerejsko namjesništvo šibensko
• Arhijerejsko namjesništvo kninsko
• Arhijerejsko namjesništvo benkovačko

Glavni članak: Crkve Eparhije dalmatinske

Najznačajniji manastiri Eparhije dalmatinske, osnovani u 14. veku, su:

• manastir Krupa (1317),
• manastir Krka (1350) i
• manastir Dragović (1395).

• Narodna enciklopedija (1927 g.), članak napisao Dr. Radoslav Grujić
• N. Milaš, Spisi o istoriji pravoslavne crkve u Dalmaciji, I (1899);
• N. Milaš, Pravoslavna Dalmacija (1901);
• Lj. Vlačić, Zbirka zakona i t. d. u dalmatinsko-istrijskoj eparhiji (1906);
• G. Zelić, Žitije (autobiografija, 1823 i I—II S. K. Z., br. 36 i 44);
• K. Cvetković, Autobiografija (1898);
• A. Simić, Prepiska o uniji episkopa Venedikta Kraljevića (1863);
• J. Halovacki, Unijaćenje u Dalmaciji (Glas Istine, 1888).

• Srbi u Dalmaciji
• Kninska Krajina
• Unijati u Dalmaciji

• Zvanična stranica Eparhije dalmatinske
• Kosovski zavet u severnoj Dalamciji („Pravoslavlje“ br. 986, 15. april 2008) Arhivirano 2013-12-11 na Wayback Machine-u (sh)
• Crkva Lazarica u Dalmaciji Arhivirano 2010-06-15 na Wayback Machine-u (sh)
• Radio televizija Republike Srpske: Srpska crkva u Dalmaciji 1.8.2010^{[mrtav link]} (sh)

1. ↑ Miroslav Ćosović (2023). „Dr Zvezdan Folić: Kraljevina Karađorđevića za cijenu od 1.5 miliona franaka platila Vaseljenskoj patrijaršiji tomos da se napravi SPC”. Arhivirano iz originala. Error: If you specify |archiveurl=, you must also specify |archivedate=. 
2. ↑ Vladimir Jovanović (2018). „Carigrad će dati tomos o autokefaliji CPC, ali to sad zavisi od države Crne Gore”. Arhivirano iz originala. Error: If you specify |archiveurl=, you must also specify |archivedate=.