Slobodne teritorije u Narodnooslobodilačkom ratu

Slobodne teritorije, ili partizanske republike, je bio naziv za oslobođene teritorije na području Jugoslavije pod kontrolom Narodnooslobodilačkog pokreta, tokom Drugog svetskog rata, od 1941. do 1945. godine.

Najpoznatije privremene partizanske slobodne teritorije bile su:

• Drvarska republika
• Užička republika
• Durmitorska republika
• Fočanska republika
• Bihaćka republika

Na ovim teritorijama nalazile su se jedinice Narodnooslobodilačke vojske i delovala je narodna vlast (Narodnooslobodilački odbori), kao i organizacije — Komunističke partije Jugoslavije, Saveza komunističke omladine Jugoslavije, Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije, Antifašističkog fronta žena i dr.

Privremeno oslobođene teritorije se i u nemačkim izvorima nazivaju „plivajućim ostrvima". Na oslobođenoj teritoriji tekao je život i stvarale su se nove norme; delatnost nove vlasti nastavljala se i posle napuštanja tih teritorija od strane partizanskih snaga.^[1]

Tito je na svom teritoriju vodio veštu politiku, tako da se stekao utisak da on nije komunista, nego demokrata.^[2]

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (pregled od 1. aprila do 31. decembra 1944.)

Postoje razlike u pristupu definisanju slobodne teritorije. Prema mr Slobodanu Brankoviću, "ispravno je ono stajalište po kome je sva državna teritorija izvan okupirane, tj. izvan onog dela na kome se ne vrši de jure i de fakto okupacija (član 42. Pravilnika uz Četvrtu hašku konvenciju)" - slobodna^[3]. Ostali autori uglavnom imaju restriktivniji pristup. Na primer, prema Leksikonu NOR-a slobodnom teritorijom smatra se oblast u kojoj je srušena okupatorska i uspostavljena i funkcioniše sopstvena vojna i civilna vlast^[4].

Uspostavljanjem okupacije 1941, na većem delu Jugoslavije okupatori i kvislinške snage uspostavile su gustu mrežu vojnih i policijskih postaja. One su imale za cilj održavanje okupacionog poretka i omogućavale su ekonomsku eksploataciju, pljačku i teror nad stanovništvom. Likvidacija ove okupacione mreže onemogućivala je ekonomsko iskorišćavanje, teror i vrbovanje ljudstva u kvislinške formacije. Tako je stvarana teritorija izvan domašaja okupatorske i kvislinške uprave. Za oslobodilačke snage, ona je predstavljala bazu za dalji razvoj i prostoriju za smeštaj pozadinskih ustanova.

Slobodne teritorije nastajale su ofanzivnim dejstvima partizanskih snaga. S obzirom na karakter tih dejstava tokom rata, menjala se i uloga slobodnih teritorija. U prvoj fazi, tokom ustanka, slobodne teritorije branjene su i osvajane frontalnim dejstvima partizanskih (i četničkih u jednom periodu) odreda. S obzirom na veliku brojčanu i tehničku nadmoć, okupatorske snage posle izvesnog vremena uspevale su da skrše odbranu slobodne teritorije, nanoseći teške gubitke borcima i stanovništvu.

U drugoj fazi, formiranjem većeg broja brigada kao brzih manevarskih formacija nevezanih za teritoriju, nastala je Narodnooslobodilačka vojska. Time je rat dobio na intenzitetu. Okupatori i kvislinzi bili su prisiljeni da napuste brojne punktove i povuku slabe posade nesposobne da izdrže napad, a sve veći broj gradova na sve široj teritoriji bio je pod udarom ili u opasnosti od napada NOVJ. Uprkos neprekidnom gomilanju okupatorskih trupa, slobodna teritorija se širila. Okupatori i kvislinzi i dalje su zadržali brojčanu i tehničku nadmoć, ali više nisu imali snaga da drže celokupnu teritoriju, ni vremena da na pojedinim ponovo zaposednutim delovima vrše tako intenzivan teror kao u prvoj fazi. U ovoj fazi slobodna teritorija branjena je dinamički, provođenjem principa ofanzivnosti i svrsishodnim korišćenjem operativnog prostora i vremena. Područja zahvaćenog osovinskom ofanzivom branjena su lokalno elastičnom manevarskom odbranom, a u širem zahvatu intenzivnim ofanzivnim akcijama snaga NOVJ u drugim krajevima, čime je ometana i onemogućavana koncentracija i zadržavanje osovinskih snaga. Tako je bilo moguće da u vreme intenzivnog prisustva osovinskih snaga bude slobodna prostrana teritorija sa brojnim gradovima. Na primer, u Jugoslaviji se zapadno od Drine i Lima novembra 1943. nalazilo 14 nemačkih kompletnih divizija, delovi više drugih divizija i veći broj samostalnih pukova. Uprkos njima, i jakim kvislinškim snagama, slobodna teritorija obuhvatala je Koprivnicu, Otočac, Senj, Karlobag, Korenicu, Udbinu, Donji Lapac, Sanski Most, Bosanski Petrovac, Drvar, Bosansko Grahovo, Jajce, Bugojno, Kupres, Livno, Trogir, Korčulu, Brač, Hvar, Vis, Bosanski Šamac, Tuzlu, Zvornik, Bijeljinu, Kladanj, Olovo, Vlasenicu, Zvornik, Foču, Višegrad, Pljevlja, Priboj, Prijepolje, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolašin i druge.

U toku protivofanzive, kad je Jajce palo u njihove ruke, partizani su uspeli da zaplene i jednu netaknutu lokomotivu i nekoliko vagona. Kako se među njima nalazio i jedan profesionalni mašinovođa i jedan železničar, kao i nekoliko bivših šefova stanica, oni nisu čekali i odmah su sastavili kompoziciju koja je radila tajno i naizmenično na kratkoj liniji od Jajca do susednog mesta Bugojna... Posle nekoliko godina mučnog lutanja po planinama, partizani su bili neizmerno ponosni na svoj voz, a Tito je svoj lični vagon, pozamašan objekat od dasaka sa jednom peći u sredini, dao meni na raspolaganje. Tako je bilo očigledno da za ovaj prvi kratki deo našeg puta ni u kom slučaju ne bi valjalo odabrati neko drugo sredstvo, ako ne želimo da svojim domaćinima nanesemo ozbiljnu uvredu.^[5]

– Fitzroy MacLean

Na slobodnim teritorijama pod kontrolom Narodnooslobodilačkog pokreta uništavani su okupatorski i kvinsliški organi vlasti i postepeno su stvarani novi organi vlasti „narodna vlast“, koja je u saradnji sa komandama područja, komandama mesta i partizanskim stražama organizovala celokupni život na oslobođenom području. Na ovim teritorijama nalazilo se vojno i političko rukovdstvo Narodnooslobodilačkog pokreta - Vrhovni štab NOV i POJ, Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije, Izvršni odbor AVNOJ-a (kasnije Predsedništvo AVNOJ-a), Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije i dr.

Iskustva stečena u toku leta 1941. godine, na oslobođenoj teritoriji zapadne Srbiji „Užičkoj republici“, poslužila su za dalju razradu i usavršavanje organizacije života na slobodnoj teritoriji. Za vreme boravka u Foči, početkom 1942. godine, rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta je donelo Fočanske propise, kojima su data objašnjenja i uputstva za rad Narodnooslobodilačkih odbora. Septembra 1942. godine doneti su Drinićki propisi u kojima su data objašnjenja o izboru, strukturi i zadacima narodnooslobodilačkih odbora i naredba o organizovanju pozadinskih vojnih vlasti. Na oslobođenoj teritoriji „Bihaćke republike“, održano je od 27. do 29. novembra Prvo zasedanje AVNOJ-a, na kom je Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) konstituisano kao najviši organ oslobodilčake borbe, a njegov Izvršni odbor je rukovodio radom narodnooslobodilačkih odbora. Krajem 1942. godine, održani su prvi slobodni izbori za seoske, opštinske i sreske Narodnooslobodilačke odbore na slobodnoj teritoriji zapadne Bosne, Like i Korduna, a zatim i u drugim oslobođenim teritorijama. Na oslobođenoj teritoriji je tokom decembra 1942. godine održan Prvi kongres Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ), u Bihaću i Prvi kongres Antifašističkog fronta žena (AFŽ) u Bosanskom Petrovcu.

• Užička republika - naziv za oslobođenu teritoriju zapadne Srbije čije je središte predstavljalo oslobođeno Užice. Ova oslobođena teritorija nastala je krajem leta 1941. godine (Užice je oslobođeno 24. septembra) i postojala je svo do početka decembra, kada su se pod snažnim naletom nemačkih snaga (Prva neprijateljska ofanziva) partizanske snage morale povući u Sandžak. Iako je trajala veoma kratko, svega dva i po meseca, bila je veoma značajna jer je na njoj Narodnooslobodilački pokret uspeo da formirao prvu svoju slobodnu teritoriju i izvrši organizaciju života i pozadine. U oslobođeno Užice je bilo centar ustanka u Jugoslaviji i u njemu se nalazilo vojno i političko rukovodstvo NOP-a - Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ, kao i druge vojno-političke organizacije; funkcionisla je partizanska fabrika oružja i izlazila „Borba“.
• Fočanska republika - naziv za oslobođenu teritoriju dela istočne Bosne, čije je središte predstavljala oslobođena Foča. Ova oslobođena teritorija nastala je krajem 1941. i početkom 1942. godine (Foča je oslobađena 20. januara) prodorom glavnine jedinica NOPO Jugoslavije i i tada formirane Prve proleterske brigade i postojala sve do maja 1942. kada je otpočela italijansko-ustaška ofanziva, a glavnina partizanskih snaga krenula put Bosanske krajine. Za vreme svog postojanja, od tri i po meseca, bila je centar oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije, a u njoj su se nalazilo vojno i političko rukovodstvo NOP-a - Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ. Toko boravka u Foči, rukovodstvo NOP-a je donelo nekoliko značjanih odluka, kao što su odluka o formiranju Dobrovoljačke vojske, Fočanske propise, Statut proleterskih brigada i dr.
• Bihaćka republika -
• Drvarska republika -

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Vojna enciklopedija (knjiga peta), Beograd 1973. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga osma), Beograd 1974. godina.