Helenska historija

Helenska historija (starogrčki: Ἑλληνικά) naslov je historiografskog dela starogrčkog pisca Ksenofonta, koje sastoji iz sedam knjiga i obrađuje razdoblje od 48 godina, tj. od 411. pne. do 362. pne.^[1] Helenska historija, kako se čini, nije bila zamišljena kao jedinstveno delo, nego je pisana u nastavcima, koji su verovatno naposletku bili objavljeni zajedno, ali bez nužne revizije.^[2]

Ksenofont ovo svoje delo započinje, bez ikakvog uvoda, s opisom peloponeskog rata tamo gde je stao Tukidid u Historiji peloponeskog rata,^[3] tj. s bitkom kod Kinoseme u jesen 411. pne.^[4]

U prve dve knjige Ksenofont sledi hronološki pristup svog uzora, Tukidida, te opisuje poslednje godine peloponeskog rata: Alkibijadovu pobedu kod Kizika, njegov povratak u Atinu i ponovno progonstvo, bitku kod Arginuskih ostrva (406. pne.) i suđenje pobedničkim admiralima koje je im organizovano u Atini jer nisu uspeli spasiti drugove s oštećenih brodova, zatim bitku kod Egospotama (405. pne.) i pad Atine (404. pne.), zavođenje tiranije Tridesetorice i njihovu vlast, pogubljene Teramenovo i, naposletku, Trasibulovo oslobođenje Atine od tiranske vlasti.^[5]

U ostalim knjigama autor je napustio strog hronološki pristup i događaje grupisao tematski.^[6] U 3. knjizi opisuje se spartansko ratovanje protiv Persijanaca u Maloj Aziji, zatim izbor Agesilaja za spartanskog kralja, otkrivanje Kinadonove zavere (397. pne.) i, na kraju, bitka kod Halijarta (395. pne.), u kojoj su se sukobili Spartanci i Tebanci i u kojoj je poginuo veliki spartanski vojskovođa Lisandar.^[5] U 4. knjizi govori se o tome kako grčki polisi ― Korint, Teba, Atina i Arg ― uz pomoć persijskog novca spremaju rat protiv Sparte i kako njihovu udruženu vojsku pobeđuju Spartanci prvo u bici kod Nemeje i potom u bici kod Koroneje, no istovremeno pretrpe poraz u pomorskoj bici kod Knida (394. pne.); potom se opisuju dalje ratne operacije u Heladi i Maloj Aziji te na Egejskom moru.^[7]

U 5. knjizi opisuju se sukobi Atinjana i Spartanaca kod ostrva Egine te sklapanje tzv. Antalkidinog mira između dve zaraćene strane (386. pne.), čije je uslove odredio Grcima persijski car; nakon toga Spartanci, kao garanti mira, intervenišu u svoju korist u mnogim grčkim gradovima, pa tako, na primer, raseljavaju Mantineju u seoska naselja, vraćaju u Flijunt izgnanike lakonofile, zauzimaju tebanski akropolj, koji nakon nekog vremena Tebanci uspeju osloboditi, a potom opsedaju Olint i primoravaju ga na sklapanje saveza sa Spartom.^[7] Znatan deo 6. knjige posvećen je Jasonu iz Fere, sposobnom tesalskom vladaru i opisu njegove vladavine i smrti; dalje se pripoveda o promenljivim odnosima između tri glavne grčke države ― Atine, Sparte i Tebe: Atina sklapa mir sa Spartom i postupno se udaljava od Tebe, na koju krene spartanski kralj Arhidam II; u sukobu kod Leuktre (371. pne.) Tebanci poraze spartansku vojsku i potom zajedno s Arkađanima prodru duboko u Lakoniju, nakon čega Spartanci mole Atinu za pomoć.^[7] U 7. knjizi opisuje se savez između Atine i Sparte te sve teži položaj u kojem se našla Sparta, protiv koje su se okrenuli Tebanci, Argivci i Arkadski savez. Savezništva i neprijateljstva stalno se okreću i menjaju, a do sukoba dolazi čak i u Olimpiji za vreme igara (364. pne.). Tebanski vojskovođa Epaminonda kreće na Peloponez, a svi se Peloponežani dele na protebanski i antitebanski tabor; ovom drugom taboru, koji je prijateljski nastrojen prema Sparti, u pomoć dolaze i Atinjani, dok su uz Epaminondu uglavnom Argivci i južni arkadski gradovi. Na kraju dolazi opis bitke kod Mantineje, u kojoj su se sukobili, s jedne strane, Tebanci, južni Arkađani i južni Peloponežani i, s druge strane, Sparta, Atinam severni Arkađani i još neki saveznici; ta je bitka ostala bez pravog pobednika, jer Tebanci, zbunjeni Epaminondinom pogibijom, nisu uspeli iskoristiti stečenu prednost.^[8] Knjiga se završava sledećon napomenom:

A u Heladi je posle bitke kod Mantineje došlo do još većeg nereda i pometnje nego ranije. No, ja sam opisao dovde, a možda će se neko pobrinuti za kasnije događaje.^[9]

Kao historičar, Ksenofont daleko zaostaje za Tukididom, na koga se u stilu ugleda. Premda je obilna građa dobro raspoređena, nije naučno obrađena, pa tako, na primer, slom Sparte, umesto kao posledicu njezinih hegemonističkih postupaka, tumači kao božju kaznu za to što su Spartanci zauzeli Kadmeju, tebanski akropolj.^[6] Podstaknut jakim lakonofilskim osećanjima, Ksenofont do najsitnijih detalja opisuje spartanske prilike, ali, s druge strane, malo pažnje obraća na uspon Tebe, pa se tako veliki tebanski vojskovođa Pelopida spominje samo na jednom mestu,^[10] a Epaminonda samo u kontekstu pohoda protiv Sparte; slično tome, tek usput spominje osnivanja Mesene i Megalopolja, koja su bila presudna za propast spartanske hegemonije, ne govori ništa o persijskim intervencijama i samo uzgred spominje veliku Kononovu pobedu kod Knida.^[11] Zanemarivanje naučnog historiografskog metoda vidljivo je, na primer, u tome što Ksenofont nigde ne navodi izvore informacija (kako je to činio Tukidid), ne upušta se u objašnjavanje pravih uzroka događaja ili ih tumači dosta jednostavno, zanemarujući uticaj društvenih, političkih i privrednih faktora.^[12][13]

U stilu Ksenofont se ugleda na Tukididov stil, "strog, zgusnut, bez dijaloga, ali s umetnutim besedama glavnih ličnosti",^[14] i pri tome ostaje jasan, kako u mislima, tako i u konstrukciji rečenice i izboru misli.^[15] Na nekim mestima, kao u prikazu Teramenove osude pod Tridestoricom tirana, Ksenofontovo pripovedanje je vrlo živo i snažno,^[16] a u celom delu ima i zanimljivih psiholoških refleksija, no kao celina, Helenska historija više nalikuje kompilaciji međusobno tek slabo povezanih priča o ratovima koje su Grci vodili od 411. do 362. pne.: nema snažnog tematskog jedinstva, već se pre radi o svojevrsnoj "kontinuiranoj historiji" (historia perpeuta), koja bi se mogla i nastaviti tamo gde je Ksenofont stao, kako, uostalom, i sam autor u svojoj poslednjoj rečenici nagoveštava.^[17]

I pored svoje pristrasnosti, Ksenofont je uspeo u ovom delu obuhvatiti vrlo opsežnu građu, s raznorodnim događajima na širokom prostoru, te ostvariti homogenu i, u suštini, pouzdanu sintezu,^[18] koja, i pored svih nedostataka, ostaje najpotpuniji i najvažniji izvor koji danas postoji za burno razdoblje grčke historije u prvoj polovini 4. veka pne.^[19]

U antici su postojala i druga dela istog naslova, ali su sva izgubljena. Od njih su posebno bila značajna dva: Helenska historija koju je napisao Efor iz Kime i istoimeno delo koje je sastavio Teopomp sa Hija.^[20] Efor je napisao opštu historiju (ἱστορίη κοινῶν πράξεων), u 30 knjiga, počev od mitskog povratka Heraklida, pa sve do opsade Perinta 340. pne.^[21] Kao učenik besednika Isokrata, Efor nije uspeo izbeći da u svoje historijsko pripovedanje unosi i nevažne detalje; kako primećuje Oswyn Murray, "njegov stil i univerzalizam učinili su ga, na žalost, dosta popularnim, ali makar se ističe kao jedan od retkih koji je razmišljao o tome koja je svrha historije, makar je došao do sasvim pogrešnih zaključaka".^[22] Teopompova Helenska historija predstavljala je nastavak Tukididovog historiografskog dela i obrađivala je, u dvanaest knjiga, događaje od 410. do 394. pne, tj. do bitke kod Knida; no mnogo je veći značaj imalo Teopomopovo drugo delo ― Historija Filipovih dela (Φιλιππικά, 58 knjiga).^[23]

Na jednom papirusu iz Oksirinha pronađen je fragment još jedne Helenske historije, koja je poznata kao Oksrinihijska helenska historija i takođe obrađuje događaje od 411. do 394. pne., tj. do bitke kod Knida, i to na precizan i objektivan način, umerenim stilom, bez umetnutih govora i čestih eksursa, te s primenjenom Tukididovom hronologijom prema godišnjim dobima; naučinici su pokušali su ovo delo pripisati raznim poznatim grčkim historičarima ― Eforu, Teopompu, Androtionu, Daimahu, Kratipu.^[24]

• Dušanić, Milena (1988). Ksenofont: Helenska istorija. Novi Sad: Matica srpska. ISBN 86-363-0030-4. 
• Connor, W. R. (2003), „Historical writing in the fourth century B.C. and in the Hellenistic period”, The Cambridge History of Classical Literature, Greek Literature, Cambridge University Press, pp. 458–471 
• Howatson, M. C. (1997). The Oxford Companion to Classical Literature. Oxford. New York: Oxford University Press. 
• Đurić, Miloš N. (1990). Istorija helenske književnosti. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Long, George (1867), „Xenophon (6)”, Smith, William, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, Boston 
• Meister, Klaus (2003), „Oxyrynchus, the historian from”, Simon Hornblower & Andrew Spawforth (eds.), Oxford Classical Dictionary (3. rev. izd.), Oxford, ISBN 9780198661726 
• Murray, Oswyn (1993). „Greek Historians”. The Oxford History of the Classical World. Oxford University Press. ISBN 0-19-872112-9. 
• Sironić, Milivoj; Salopek, Damir (1977), „Grčka književnost”, Povijest svjetske književnosti, 2., Zagreb: Mladost, pp. 7–187 

• Ksenofontova Helenska historija na Projektu Gutenberg (en)