Peider Lansel

Peider Lansel (* ils 15 d’avust 1863 a Pisa; † ils 8 da december 1943 a Genevra) è s’engaschà sco poet, essaist e politicher durant quasi tut sia vita per il mantegniment e la renconuschientscha dal rumantsch. Durant passa trent’onns ha el publitgà in grond dumber da collecziuns da poesias, divers essais e referats e tgirà differentas ediziuns da lirica e prosa rumantscha. Per ses grond engaschament per la lingua e cultura rumantscha è el vegnì onurà da l’Universitad da Turitg cun il doctor honoris causa, per si’ovra litterara ha el survegnì il grond premi da la Fundaziun Schiller.

Peider Lansel è naschì ils 15 d’avust 1863 a Pisa sco figl primnaschì (da tschintg figls e duas figlias) d’Andri Töna Lansel da Sent (1831–1900) e d’Emilia Steiner da Lavin (1837–1901). Andri Lansel ha fundà a Pisa ina filiala da l’affar Lansel da Firenza.

Fin a la vegliadetgna da nov onns ha Peider Lansel vivì a Pisa; las stads passentava el savens a Sent. Cun nov onns è el lura vegnì en la scola da Sent. Suenter ha el visità la Scola chantunala a Cuira e la Scola commerziala a Frauenfeld ed è ì per in onn en pensiun en Svizra franzosa a Rolle. L’onn 1879, cun 16 onns, è el entrà en ils affars da las famiglias Könz e Lansel ad Arezzo e Livorno. En quels affars ha el fatg il giarsunadi da commerzi. Cur che ses bab è sa retratg dals affars ed è turnà en Svizra, ha Peider Lansel surpiglià cun mo 21 onns l’affar da Pisa e manà quel cun success.

Suenter paucs onns ha Peider Lansel pli u main surlaschà ils affars a ses frars Andri ed Emil. L’onn 1893 ha el maridà Emma Curdin (Corradini) da Sent. Els han gì quatter uffants: Erica, Bignia ed Andri Albert (la figlia primnaschida ch’aveva medemamain num Erica è morta cun in onn). L’onn 1906, cun 43 onns, è Lansel sa retratg cun sia famiglia en Svizra, l’emprim a Sent e suenter a Genevra per pussibilitar a ses uffants l’ulteriura instrucziun. Ma el passentava adina ina gronda part da l’onn en Engiadina ed en viadi.

A partir da quest temp è el sa deditgà quasi entiramain al studi da la cultura rumantscha ed a sia lavur da poet. Cun ses scrits ha el cumbattì a favur d’ina renaschientscha dal rumantsch, ha empruvà da liberar la lingua scritta da las influenzas talianas e tudestgas e defendì ella cunter scienziads da l’irredentissem talian. En il temp tranter las duas Guerras mundialas vulevan scienziads talians numnadamain cumprovar ch’il rumantsch saja in dialect talian e ch’il territori rumantsch stoppia vegnir integrà en il stadi talian.

Lansel ha publitgà atgnas ovras en ediziuns bibliofilas, ha procurà per las ediziuns da las ovras da Giovannes Mathis e Gian Fadri Caderas ed ha edì las antologias da lirica Musa Ladina e Musa Rumantscha. Dasper ha el augmentà persunalmain las subvenziuns per questas ediziuns e per ediziuns d’autras ovras rumantschas, per exempel da la grammatica e dal dicziunari d’Antoine Vellemann.

L’onn 1911 ha el fundà ensemen cun reverenda Otto Gaudenz il Chalender Ladin. Lansel sez è stà in dals impurtants collavuraturs e promoturs da quest organ annual uffizial da l’Uniun dals Grischs che porta sin il frontispizi ses motto «Tanter Rumantschs, be rumantsch!». Cun l’ir dals onns ha el rimnà in’impurtanta collecziun da manuscrits e cudeschs rumantschs (numerusas dublettas ed ina collecziun unica da gasettas da l’Engiadina Bassa dal 19avel tschientaner èn arsas l’onn 1921 en il fieu da Sent). A l’Exposiziun Naziunala da Berna l’onn 1914 ha Peider Lansel reunì e preschentà en ina vitrina differents objects or da sia biblioteca persunala.

Lansel ha en pli rimnà e publitgà chanzuns e poesias popularas rumantschas. Cun in fonograf dad Edison ha el registrà tranter il 1912 ed il 1915 passa traiatschient chanzuns popularas en Engiadina, a Bravuogn ed en Val Müstair. Dasper è el era stà in piunier da la fotografia en Engiadina ed ha intimà fotografs enconuschents sco per exempel Rudolf Zinggeler da documentar sin fotografias la vita e las isanzas da l’Engiadina. El è stà l’iniziant dal moviment per la reintroducziun dal vegl costum engiadinais sco costum da festa, è s’occupà da la chasa engiadinaisa, da si’architectura e decoraziun ed ha collecziunà veglias mobiglias engiadinaisas da valur artistica. Suenter il fieu da Sent dal 1921 ha el promovì e subvenziunà la concurrenza da projects per la reconstrucziun da la part arsa da la vischnanca segund las normas da la Protecziun da la patria.

Suenter la mort da ses quinà Oscar Corradini e da ses agen figl Andri Albert (cun mo 26 onns) è Peider Lansel stà obligà da returnar l’onn 1926 en Italia. Cun betg main che 63 onns è el anc s’engascha ina giada en ils affars da sia famiglia, e quai sco directur da la fabrica Lansel e sco administratur-delegà da la S.A. Corradini. Cun sia dunna e sia figlia Erica è el sa stabilì a Livorno, nua ch’el è en pli vegnì nominà l’onn 1927 Consul da la Svizra. Suenter otg onns, l’onn 1934, è el turnà definitivamain en Svizra.

L’onn 1933, a l’occasiun da ses 70avel anniversari, ha l’Universitad da Turitg numnà el doctor honoris causa. Quest’undrientscha ha Lansel retschet en renconuschientscha da ses gronds merits per la defensiun dal rumantsch e per si’ovra poetica. Diesch onns pli tard, l’onn 1943, ha er la Fundaziun Schiller undrà el cun ses grond premi. Ils 9 da december dal medem onn è el mort.

• Andri Peer (ed.): Poesias originalas e versiuns poeticas. (Ouvras da Peider Lansel, tom 1). Cuira 1966.
• Rico Valär (ed.): Prosa, essais, artichels e correspundenza. (Ouvras da Peider Lansel, tom 2). Cuira 2012.

• Peider Lansel
• Peider Lansel en il Lexicon istoric retic
• Vischnanca da Sent – Peider Lansel
• Primulas (P. J. Derin.)