Paraula

Paraulas èn texts da prosa che raquintan d’eveniments miraculus. Las paraulas èn in impurtant e fitg vegl gener da texts entaifer la tradiziun orala, il qual cumpara en tut ils tschertgels culturals. Il pendant tar las paraulas popularas, ch’èn vegnidas tradidas a bucca ed a moda anonima, furman las paraulas d’art; quellas èn in product dal temp modern (surtut a partir dal 19avel tschientaner) e sa laschan mintgamai attribuir ad in autur ch’è enconuschent. En l’Europa Centrala (ed en l’entir mund occidental) è il gener da las paraulas collià surtut cun la collecziun da paraulas tudestgas dals frars Grimm (ch’existan per part er en versiun rumantscha).

Cuntrari a la ditga ed a la legenda sa tracti tar las paraulas da raquints inventads libramain; lur acziun na sa lascha fixar ni localmain ni temporalmain. I dat però ina midada fluctuanta tranter la paraula e la ditga mitologica, dus geners ch’èn parentads stretgamain in cun l’auter.

Ina da las caracteristicas da las paraulas è la preschientscha d’elements fantastics en furma d’animals che discurran ed ageschan sco umans, da striegn cun agid da strias e striuns, da gigants e nanins, spierts ed animals fabulus (unicorns, drags e.a.). Suenter che las paraulas popularas èn vegnidas fixadas en scrit, ha inizià ina diversificaziun mediala (maletgs, illustraziuns, translaziuns, repetiziuns, parodias, dramatisaziuns, films, gieus auditivs e.a.) ch’ha remplazzà successivamain la tradiziun orala. Il ‹salvament› da las paraulas tras collecziuns sco quella dals frars Grimm è d’ina vart da beneventar; da l’autra vart han quellas mess ina fin andetga a la monomedialitad orala che furmava oriundamain in segn caracteristic da quest gener.

La perscrutaziun da paraulas cumparatistica è vegnida iniziada dals frars Grimm e cuntinuada pli tard da Theodor Benfey. L’onn 1910 ha Antti Aarne categorisà las paraulas a basa da lur cuntegns narrativs; da quai è resultà l’index dad Aarne-Thompson (scursanì: AaTh) che vegn duvrà fin oz en la perscrutaziun da la prosa populara internaziunala. Il filolog russ Wladimir Jakowlewitsch Propp ha contribuì essenzialmain a la perscrutaziun da las paraulas ord vista da la scienza litterara (cun sias retschertgas structuralisticas davart la morfologia da las paraulas). A quai ha agiuntà Eleasar Meletinsky impurtantas enconuschientschas che servan a cunfinar la paraula dal mitus.^[1]

Independentamain da lur cuntegn, sa basan tut las paraulas sin ina structura d’acziun fixa. Questa structura ademplescha tschertas funcziuns ch’èn colliadas cun acturs ‹archetipics› (erox, adversari, gidanter e.a.) e ch’èn gia da chattar en l’antica.^[2]

Dapi il 20avel tschientaner vegnan paraulas er perscrutadas cun agid d’auters access teoretics, sco la psicanalisa (Sigmund Freund, C.G. Jung), l’antropologia e l’oral history.

En las paraulas vegn separà cleramain il bun dal mal, per ordinari en furma da bunas u nauschas figuras. En il center stat in erox ch’ha da dumagnar confruntaziuns cun forzas bunas e nauschas, natiralas e surnatiralas. Savens è l’erox ina figura apparentamain flaivla sco in uffant u il figl il pli giuven. Ed a la fin da la paraula vegn il bun recumpensà extremamain ed il nausch punì tuttina ferm. Quai illustreschan ils dus suandants exempels da duas enconuschentas paraulas dals frars Grimm:

Il gener da las paraulas è fitg vegl e tanscha enavos pli lunsch en l’istorgia da l’umanitad che tut las autras furmas litteraras. Ins po classifitgar las paraulas tenor divers tips u empruvar da las attribuir a divers temps. A las pli veglias paraulas appartegnan las paraulas da striegn. Quellas èn caracterisadas d’ina structura narrativa ch’è parentada cun quella dals raquints mitologics da l’antica greca e latina (ditgas da dieus e d’eroxs). Il material da questas paraulas e ditgas originaras tanscha enavos lunsch en il temp avant che la scrittira è vegnida en diever.

Per part sa laschan er mussar colliaziuns concretas tranter la ditga mitologica e la paraula. In enconuschent exempel è la paraula Rosaspina, la quala po vegnir legida sco versiun da la ditga da Brünnhilde (or dal conturn da la ditga dals Nibelungs), ma neutralisada in pau cun agid da l’instrumentari da la paraula. Suandond quest’interpretaziun vegn la waberlohe mitigiada en furma da la saiv da rosas e las nornas vegnan minimisadas a dialas.

Tesas memia simplifitgantas, sco quella da Benfey che las paraulas europeicas sajan d’origin indic, valan oz sco antiquadas. Il cuntrari vegni renconuschì che motivs da paraulas identics èn sa sviluppads en culturas ch’èn situadas lunsch ina ord l’autra e ch’èn dal tuttafatg estras ina a l’autra. Quest fatg furma gist ina da las observaziuns las pli fascinantas entaifer la perscrutaziun da las paraulas. Carl Gustav Jung ha empruvà d’explitgar quest fenomen cun presumar ina ‹subschientscha collectiva› da l’umanitad.

Sco emprim grond collecziunader e raquintader da paraulas popularas europeicas vala il Talian Giambattista Basile; sia collecziun ‹Il Pentamerone› è cumparida en l’emprima mesadad dal 17avel tschientaner. Numerus motivs da sias paraulas cumparan er en las paraulas da Grimm. Il medem vala per l’emprima pli gronda collecziun da paraulas en lingua franzosa che Charles Perrault ha edì l’onn 1697 sut il titel ‹Histoires ou contes du temps passé, avec des moralités: contes de ma Mère l’Oye›. Las paraulas en omaduas collecziuns (e surtut en quella da Perrault) èn però vegnidas surlavuradas fermamain tras lur editurs. Ma er las paraulas popularas dals frars Grimm e tut las ulteriuras ediziuns da paraulas ch’èn vegnidas instradadas en lur successiun èn vegnidas adattadas linguisticamain.

Versiuns da paraulas che sa basan exclusivamain sin la tradiziun orala, senza adattar l’oralitad a la lingua scritta, existan pir dapi il 20avel tschientaner. Ma tut la lavur da collecziunar paraulas apparentamain ‹originaras› sto resguardar il fatg che quellas pon esser vegnidas influenzadas indirectamain tras ediziuns pli veglias cumparidas en linguas u regiuns lontanas (cf. las expectoraziuns correspundentas qua sutvart). Quai vala dal reminent er per la paraula rumantscha ch’è influenzada fermamain d’emigrants e randulins ch’han purtà en il territori alpin influenzas tudestgas, franzosas, talianas e d’autras regiuns e tradiziuns.

Tar paraulas popularas na sa lascha inditgar nagin origin u autur definì. L’oralitad è stada sur lung temp la furma exclusiva e vala fin oz sco la furma ‹natirala› per tradir paraulas. Malgrà quai ha la tradiziun scritta influenzà da vegl ennà la moda da raquintar a bucca, pertge che gia dapi il temp medieval èn paraulas vegnidas integradas en litteratura scritta. Quai vala tant pli per il temp a partir dal 15avel tschientaner, cur che la stampa da cudeschs ha pussibilità ina vasta derasaziun da texts scrits. Pervi da la tradiziun da raquintar orala cumparan las paraulas popularas en bleras variantas che divergeschan per part considerablamain ina da l’autra. En general pon ins constatar che las paraulas cun las pli bleras variantas furman las pli veglias e las pli derasadas. Da l’autra vart mussan però er paraulas fitg differentas ch’èn sa sviluppadas independentamain ina da l’autra en fitg differentas culturas e linguas savens sumeglientschas frappantas areguard ils singuls motivs d’acziun. Questas duas constataziuns han manà a l’index dad Aarne-Thompson che sa cumpona d’ina vart d’ina glista cumplessiva da tips da paraulas e da l’autra vart d’ina cataloghisaziun sistematica da las unitads d’acziun.

Tar la paraula sa tracti pia (sco quai è per exempel er il cas tar la chanzun populara) d’ina furma litterara entaifer la quala ins na po betg differenziar tranter originals ed imitaziuns. Schizunt il term ‹midament› na sa lascha betg applitgar a moda adequata a las paraulas: il gener litterar da las paraulas popularas vegn guidà en sia totalitad da la permutaziun d’unitads d’acziun; nagina paraula x è ‹dependenta› d’ina concreta paraula y, sco che quai è savens il cas en la litteratura tradida en furma scritta. In exempel: En si’ovra poetica ‹Faust› sa referescha Goethe evidentamain al gieu da poppas dal ‹Doktor Faust›. Ma la paraula araba ‹Il pestgader ed il spiert› na furma betg la basa per la paraula populara tudestga ‹Il spiert en la buttiglia›; omaduas paraulas sa basan be sin in’unitad d’acziun centrala ch’è identica.

Cuntrari a la ditga u la legenda è la paraula be localisada a moda fitg generala (in guaud, in chastè...). Er l’indicaziun dal temp («igl era ina giada…») na lubescha betg d’attribuir la paraula ad in’epoca istorica concreta.

En paraulas san animals e plantas savens discurrer e sa mettan en contact cun l’erox. Plinavant cumparan creatiras mirvegliusas sco gigants u nanins, dialas, nixas, cobolds, strias e striuns u er animals da fantasia sco drags u unicorns.

In’ulteriura caracteristica furman eveniments e chaussas fantasticas ch’entran en il mintgadi: in crap che sa transfurma en aur, ina muntogna che s’avra e dat liber in stgazi, ina chasa da pizieuta che stat nunspetgadamain en in enclar.

Tipic per paraulas è er la structura repetitiva: l’erox sto per exempel schliar trais pensums u che trais frars emprovan in suenter l’auter da scuvrir in misteri.

L’erox che stat en il center da las paraulas sa chatta a l’entschatta savens en ina situaziun dischavantagiusa (el è in figliaster, il pli giuven dals fragliuns, il pli tup etc.). En il decurs dal raquint sa liberescha el (u vegn liberà) da ses handicap e cuntanscha fortuna e bainstanza. Il punct da partenza furma per ordinari ina miseria, in’incumbensa u in desideri. In pensum po consister en quai da chattar in object custaivel, da schliar in engiavin u da spendrar ina persuna striunada; per pudair reussir sto l’erox savens metter en privel sia vita. Sper l’erox datti er autras figuras tipicas che cumparan en fitg bleras paraulas: l’adversari, il gidanter, il malscuidus, il cussegliader, la persuna ch’è da spendrar e.a. En il decurs dal raquint pon adina puspè cumparair elements magics u surnatirals.

Paraulas èn plinavant caracterisadas fermamain dal cuntrasts tranter bun e nausch; per ordinari vegn il bun remunerà ed il nausch chastia. Savens cuntegnan las paraulas elements fitg crudaivels e violents, surtut cur ch’i sa tracta da punir ils malfatschents. L’effect da las paraulas sin uffants è perquai contestà.

Paraulas popularas èn simplas da chapir, han ina structura clera ed in stil plastic. Perquai èn ellas er accessiblas a l’imaginaziun dals uffants, cumbain ch’ellas n’eran oriundamain tuttavia betg mo pensadas per uffants.

Tar las caracteristicas stilisticas da las paraulas tutgan cumenzaments e finiziuns en furma stereotipa («Igl era ina giada...» «...e sch’els n’èn betg morts, vivan els anc adina.»). Quests elements repetitivs marcheschan il gener e gidan l’auditur u il lectur a distinguer la paraula sco tala.

Ils eveniments che vegnan descrits han lieu en in mund che sa chatta lunsch davent da la realitad. Ils motivs che cumparan en las paraulas derivan bain dal mund real; tras elements magics e mitics vegn il lieu d’acziun però localisà ordaifer il mund real. Tras il fatg che quest ambient fictiv sa chatta ordaifer pajais e culturas concretas, pledenta e cumpiglia la paraula a medem temp l’entir mund.

Quest mund e l’auter mund èn colliads in cun l’auter a moda unidimensiunala: la persuna che deriva da quest mund na s’imaginescha betg da sa chattar en l’auter mund en ina dimensiun dal tuttafatg differenta; ils dus munds fan anzi part da la medema chapientscha da la realitad.

Las figuras che cumparan en las paraulas vegnan savens descrittas be a moda fitg generala (tipologisada), senza entrar en caracteristicas corporalas u spiertalas (abstrahà d’atgnadads generalas sco forza corporala u inschigns spezials).

Paraulas popularas èn cumponidas en in stil abstract: ellas consistan da singuls elements che vegnan agiuntads in suenter l’auter. Il punct da vista narrativ è adina quel da l’erox; i vegnan preschentadas be las persunas las pli impurtantas.

In’autra caracteristica da las paraulas popularas è il fatg che l’erox è en viadi sulet. Quest’isolaziun al lubescha però a medem temp d’esser collià cun tut e tuts.

Savens cumpara en paraulas er ina simbolica da cifras. La pli impurtanta cifra en quest connex è il da trais. Quel correspunda al ritmus da la vita e dal discurs e gida a memorisar singulas passaschas dal text en furma da rimas, ma er sco element repetitiv: savens sto l’erox far trais giadas in’acziun per arrivar a la finamira. Ulteriuras cifras ch’èn normalmain colliadas en las paraulas cun ina muntada simbolica èn il da set ed il da tredesch.

La simpatia da vart da l’auditur u lectur vegn per ordinari dirigida vers ils povers, tups, fomentads, flaivels, pli giuvens. Els cumparan a la fin da la paraula savens sco ils victurs ch’han superà tut ils privels e cuntanschì lur fortuna.

Sco noziun generica è il term ‹paraula populara› daventà enconuschent tras ils frars Jacob e Wilhelm Grimm. Tenor els datti trais tips da paraulas popularas. L’emprim furma la paraula d’animals, en la quala cumparan animals engraziaivels e servetschaivels. (Cuntrari a la fabla n’è quest gener betg necessariamain da caracter instructiv e moralisant). In segund tip furman paraulas burlescas, en las qualas ils elements comics e leghers stattan en il center. Il terz tip da paraulas popularas èn las ‹paraulas per propi›. Quellas sa differenzieschan dals emprims dus tips tras lur structuraziun en pliras parts e sa laschan medemamain sutdivider en trais furmas:

• paraulas cun caracter da legenda u novella,

• paraulas da striegn u da miraculs che mettan en il center eveniments fantastics e

• paraulas da gigants e diavels tgutgs.

In tip spezial furma la paraula da dialas. Dialas èn dunnas bainvulentas u nauschas che derivan d’in reginavel surnatiral e ch’entran en contact cun ils umans. Per ordinari sa tracti tar questas dunnas da striunas u ch’ellas èn concepidas tenor spierts da la natira ni dieuas dal destin. Savens ha la diala er la funcziun d’ina ‹madritscha›. Paraulas da dialas derivan da la tradiziun dals raquints da magia da l’Egipta e da l’India sco er da paraulas da spierts (Persia) resp. da demunis (Arabia/Orient). Dapi il temp da las cruschadas (12avel tschientaner) èn quests raquints s’unids cun ideas e tradiziuns europeicas, surtut er celticas e da la mitologia nordica (Elfen, Alben, Elben).

Ils motivs da las paraulas popularas (che duevan er influenzar fermamain las paraulas d’autur) derivan da fitg differentas tradiziuns. Bleras dad ellas èn d’origin oriental ed èn arrivadas en l’Europa cun ils cruschaders. Daspera èn er vegnids elavurads surtut mitus celtics e germans. La paraula germana ‹Dunna Holla› sa lascha probablamain deducir d’ina divinitad precristiana. Sumeglientschas da motivs existan er cun l’epos eroic e la fabla d’animals.

La cumparatistica internaziunala mussa ch’il medem motiv cumpara en pajais e culturas fitg differents. Per part sa lascha quai explitgar cun l’influenza vicendaivla usitada. Ma i dat blers cas en ils quals in tal contact na para pauc probabel (p.ex. sch’igl èn cumprovadas naginas relaziuns tranter dus pievels dal temp d’origin da las paraulas). En quests cas vegn savens recurrì als archetips tenor Carl Gustav Jung. Tenor questa teoria dispona l’umanitad d’in subconscient collectiv che cuntegna in fundus d’ideas e maletgs communabel. In’autra explicaziun è quella che tschertas paraulas descrivan en furma alienada il ritus d’iniziaziun ch’è medemamain derasà en tut il mund.

Enconuschents motivs da paraulas èn:

• Uffants bandunads (‹Gionin e Grettina›)

• Orfens (‹Las stailas-marenghin›)

• Fragliuns che sa delibereschan (‹Ils dudesch frars›, ‹Ils set corvs›)

• Fragliuns scuidus (‹Dunna Holla›)

• La bella matta che dorma (‹Rosaspina›)

• La madrastra scuidusa (‹Alvetta›, ‹Frarin e sorina›, ‹Tschendrina›)

• Il prinzi ritg marida la matta povra (‹Tschendrina›, ‹Alvetta e Rosetta›)

• Il pover mat marida la figlia dal retg (‹Il giat cun stivals›)

• Periclitaziun tras animals selvadis (‹Chapitscha cotschna›, ‹Il luf ed ils set ansiels›)

• Puniziun da giuvnas dunnas superbias (‹Il retg Barbatursch›)

• Cumportament en situaziuns desperadas (‹La cumar Mort›)

Fin l’invenziun da la stampa da cudeschs sa tractavi tar paraulas popularas per ordinari da raquints en prosa tradids a bucca. Oriundamain vegnivan las paraulas (e vegnan per part anc adina, surtut en l’Orient) raquintadas d’in narratur davant in auditori; quai succediva per il pli a moda professiunala, vul dir en in linguatg e cun ina gestica e mimica scolada. Savens devi er en famiglia raquintaders da paraulas che devan vinavant quest bain cultural a las proximas generaziuns. Il public en mira n’eran (e n’èn) però tuttavia betg mo uffants.

Las pli veglias collecziuns da paraulas popularas europeicas derivan da Giovanni Francesco Straparola (‹Le piacevoli notti›, 1550), Giovanni Battista Basile (‹Pentameron›, 1634) e Charles Perrault (1696/97). La publicaziun da paraulas en lingua tudestga cumenza en il 17avel tschientaner cun Johannes Praetorius.

En Germania (ed en il territori da lingua tudestga en general) vegn il term ‹paraulas› associà surtut cun la collecziun da paraulas popularas ‹Kinder- und Hausmärchen› dals frars Grimm dal 1812. I dat però numerusas ulteriuras collecziuns da paraulas popularas en lingua tudestga (p.ex. er svizras).

En Frantscha è l’emprima collecziun da paraulas vegnida cumpigliada il 1697 da Charles Perrault: ‹Histoires ou Contes du temps passé avec des moralités›. En quest connex è er vegnì creà il term contes de fée (istorgias da dialas), dal qual deriva la denominaziun englaisa fairy tales ch’è sa mantegnida fin oz per ‹paraulas›. L’element dal magic e fabulus cumpara qua gia en il num; ma i n’èn betg be creatiras miraculusas (d’origin divin u diabolic) che fan cumparair il mund da paraulas uschè fantastic, mabain er objects cun effect magic ch’èn da grond niz per ils eroxs da las paraulas u la transfurmaziun en animals u plantas che porscha bler spazi a l’interpretaziun simbolica. Auters elements sco la petrificaziun d’ina vart u la liberaziun tras las larmas d’in uman empatic da l’autra vart sa laschan analisar cun agid da l’instrumentari da la psicologia dal subconscient.

Ulteriuras enconuschentas collecziuns èn las paraulas popularas russas dad Alexander Nikolajewitsch Afanassjew, las paraulas englaisas da Joseph Jacobs e las paraulas norvegiaisas da Peter Christen Asbjørnsen. La scriptura tscheca Božena Němcová (1820–1862) ha medemamain rimnà paraulas popularas ch’èn vegnidas enconuschentas lunsch enturn (ediziun americana il 1921). Daspera ha ella sezza scrit paraulas ch’èn daventadas fitg popularas, surtut er en furma da films da paraulas (p.ex. ‹Drei Haselnüsse für Aschenbrödel›).

Las paraulas indicas èn segnadas d’ina tradiziun fitg veglia e fitg multifara. Ina da las pli impurtantas collecziuns furma la ‹Panchatantra› ch’è radund 2000 onns veglia. L’indolog Johannes Hertel ha contribuì a l’entschatta dal 20avel tschientaner in’impurtanta lavur d’ediziun scientifica da la ‹Panchatantra›. Per part duai questa collecziun avair influenzà la collecziun da ‹Las milli ed ina notgs›.

Vers l’onn 500, uschia suppon’ins, è il coc indic da questa collecziun da paraulas vegnì transponì en il persian e cumplettà tras paraulas da la cultura da la Persia (l’Iran odiern). En il decurs da l’otgavel tschientaner han ils Arabs conquistà la Persia; sinaquai è la collecziun vegnida transponida en l’arab ed enritgida cun elements da l’islam. La versiun scritta la pli veglia ch’è sa mantegnida fin oz deriva dal 15avel tschientaner.

Als raquintaders da paraulas pon tranter auter vegnir attribuids ils bards ch’han da lur vart cuntinuà cun ina cultura da raquintar ch’era gia avant maun en il territori linguistic e cultural indogerman.

Ina furma speziala dal raquintader da paraulas represchenta il raquintader viagiant resp. il chantadur ambulant. Quels han fatg part dal pievel viagiant enfin vers ils onns 1930. E tar tscherts pievels, sco tranter auter tar ils Berbs en l’Africa dal Nord, è la tradiziun da raquintar sa mantegnida fin oz sco part impurtanta dal patrimoni cultural immaterial.

Ma er en ils pajais industrialisads è naschì ils davos decennis in nov moviment che s’engascha per il mantegniment e la tradiziun dal raquintar (cf. p.ex. la Societad europeica da paraulas u er la Societad svizra da paraulas).^[3]

Raquintaders da paraulas maisterils che rimnavan er paraulas datti probablamain dapi ch’i dat paraulas. Els han contribuì essenzialmain a la naschientscha e la tradiziun da paraulas e da collecziuns da paraulas.

Tar ils pli enconuschents rimnaders da paraulas – ch’èn per part gia vegnids menziunads survart – tutgan il Talian Giambattista Basile (1575–1632), il Franzos Charles Perrault (1628–1703), ils Tudestgs Johann Karl August Musäus (1735–1787), Benedikte Naubert (1756–1819), ils frars Grimm (1785–1863)/(1786–1859), Ernst Moritz Arndt (1769–1860), Ludwig Bechstein (1801–1860), il Norvegiais Peter Christen Asbjørnsen (1812–1871), il Russ Aleksandr Nikolajewitsch Afanassjew (1826–1871) sco er il pedagog svizzer Otto Sutermeister (1832–1901). Las paraulas da ‹Las milli ed ina notgs› furman in’impurtanta collecziun da paraulas orientalas. Ed ina survista da paraulas da tut il mund porscha la retscha ‹Die Märchen der Weltliteratur› ch’è vegnida fundada da Friedrich von der Leyen (1873–1966).

Il temp da raquintar paraulas en la cuminanza dal vitg eran las lungas sairas d’atun e d’enviern. La rimnada da paraulas en il territori alpin ha cumenzà pir en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. Dapi lura han ins però rimnà e documentà passa 500 paraulas rumantschas e passa 1000 ditgas or da la Rumantschia (cf. ils suandants exempels da paraulas e da ditgas). En il territori rumantsch han raquintadras e raquintaders profilads pudì vegnir registrads anc en il 20avel tschientaner.^[4]

Tar parodias da paraulas sa tracti d’adattaziuns parodisticas da las paraulas las pli enconuschentas (resp. d’elements stilistics da paraulas). Il cuntegn po sa tegnair ferm a l’original u er variar fitg. Medemamain po ina parodia sa referir ad ina singula paraula u a pliras a medem temp. Talas parodias èn er daventadas popularas en furma da film.

Tar paraulas d’art sa tracti da creaziuns sapientivas da vart da poets e scripturs; ellas vegnan perquai er numnadas en autras linguas ‹paraulas scrittas› u ‹paraulas d’autur›. Per part sa refereschan questas paraulas a motivs da la tradiziun da las paraulas popularas; il pli savens vegnan però inventadas novas istorgias fantasticas. Cun las paraulas popularas restan quellas tuttina colliadas tras lur aspects miraculus ed irreals. Lur cuntegn vegn surtut determinà da la concepziun dal mund e da las ideas d’ina persuna individuala; daspera èn paraulas d’art er suttamessas a las tendenzas generalas dal temp e dals moviments litterars correspundents. En il decurs da la romantica ha la paraula d’art cuntanschì in’emprima culminaziun ed ha er survegnì impuls che duevan esser decisivs per ses ulteriur svilup. En la romantica tempriva empruvavan ils auturs da sviluppar creaziuns artisticas genuinas che surmuntavan ils cunfins da las paraulas tradiziunalas. Tras quai na sa laschan lur cuntegn e lur muntada betg eruir be uschia. Quai è sa midà tar ils auturs da la romantica tardiva ch’han puspè preferì il tun da paraula pli simpel e popular.

L’autur da paraulas d’art ch’è vegnì recepì il pli ferm en il 19avel tschientaner è stà Wilhelm Hauff (1802–1827). Ses cudeschs da paraulas ‹Die Karawane›, ‹Der Scheich von Alexandria› e ‹Das Wirtshaus im Spessart› èn cumparids durant trais onns successivs. Ils emprims dus giogan en l’orient, il terz en il nord pli criv. Tut las paraulas da Hauff èn segnadas da l’aspect d’aventura che sa lascha declerar tras la fascinaziun da l’autur sez per la scuverta dal nov e nunenconuschent.

In dals auturs da paraulas d’art ils pli populars è il Danais Hans Christian Andersen (1805–1875) ch’è vegnì influenzà dals frars Grimm e da las paraulas d’art tudestgas. Sias emprimas ovras èn anc tegnidas en in tun popular, ma bainprest ha el sviluppà in stil tut agen. Cuntrari a las paraulas popularas, che giogan en in lieu betg determinà, descriva el detagliadamain il lieu d’acziun da sias istorgias e sa stenta da restar en sia moda da raquintar datiers al mund dals uffants. Ses raquints èn segnads d’ina lingua simpla e natirala ed èn tegnids en in tun da raquintar insistent. Andersen vuleva laschar entrar en la realitad da la vita da mintgadi elements miraculus, ma senza crear ina discrepanza tranter quests dus munds, sco quai ch’igl era savens il cas tar ils romantichers. Tant en il Danemarc sco er en Germania èn ils raquints dad Andersen surtut vegnids recepids sco paraulas per uffants. Tenor l’autur sa drizza si’ovra percunter a tut las vegliadetgnas.

Las paraulas dad Oscar Wilde (1854–1900) èn segnadas da critica sociala (cf. la versiun rumantscha da ‹Il prinzi ventiraivel ed autras paraulas›). Confurm a l’idea da la romantica sviluppescha el maletgs ideals, metta quels però en cuntrast cun realitads crudaivlas, ubain ch’el crititgescha or da la perspectiva da la persuna che vegn nizzegiada or l’egoissem e la superfizialitad dals regents.

Edith Nesbit (1858–1924) maina ses lecturs en in mund miraculus ed a la fin puspè enavos en la realitad. Cun sia davosa ovra ‹Wet Magic› ha l’autura er persequità intents da la pedagogia da pasch. En il medem stil è tegnida l’ovra ‹Peterchens Mondfahrt› (versiun rumantscha: ‹Pederin sgola sin la glina›) da Gerdt von Bassewitz (1878–1923). Quella maina ils lecturs da la chombra d’uffants en in mund celestial cun caracter da fantasy. Impressiunantas èn surtut la balladas da bainvegni dals spierts da la natira allegorics en il chastè da la diala da la notg.

Per ses roman en furma da paraula ‹Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige› ha Selma Lagerlöf (1858–1940) retschet il Premi da Nobel per litteratura (1909). In cuntegn cumparegliabel han las aventuras da Pinocchio da Carlo Collodi (1826–1890): en omaduas istorgias da cuntinuaziun vegn in uffant maltratg educà tras experientschas dolurusas.

Sper las numerusas paraulas pli novas che s’orienteschan a las paraulas orientalas, paraulas da Grimm u paraulas d’art dal 19avel tschientaner sa laschan er las istorgias da fantasy actualas attribuir en in tschert senn a las paraulas d’art. Er qua ed en retschas da films sco ‹Star Wars› cumparan caracteristicas ch’èn tipicas per las paraulas, sco per exempel indicaziuns dal temp e dal lieu vaira diffusas u il happy end.

Cuntrari a las paraulas popularas sa tracti tar paraulas d’art da la creaziun d’in scriptur concret. Savens surpiglian las paraulas d’art stil, temas ed elements da las paraulas popularas; ellas n’èn però ni caracterisadas d’ina furma da raquintar unidimensiunala ni d’abstracziuns stereotipas dal temp, dal lieu e da las persunas ch’ageschan. Medemamain vegnan psicologisadas las figuras e lur problems; i vegn pia rut cun il schema en alv e nair ed er betg preschentà explicitamain ina morala. Paraulas d’art han savens ina structura enchastrada (paraula en la paraula); ellas sa differenzieschan er en quest reguard fermamain da las paraulas popularas cun lur structura simpla e lineara.

Paraulas d’art èn pia per ordinari pli vastas e concepidas litterarmain a moda pli pretensiusa, ellas lavuran savens cun metafras e porschan descripziuns detagliadas tant da las persunas sco er dals eveniments. Cuntrari a las paraulas popularas na fineschan ellas betg necessariamain a moda ventiraivla (cf. p.ex. ‹La pitschna sirena› dad Andersen). Sco ulteriura caracteristica sa drizzan paraulas d’art vaira ferm ad in public creschì, quai che sa mussa savens en il nivel linguistic elevà. En l’introducziun dal roman cun caracter da paraula ‹Il Pitschen Prinzi› dad Antoine De Saint-Exupéry (cf. la versiun rumantscha) vegn per exempel accentuà explicitamain ch’il cudesch sa drizzia tant ad uffants sco er a creschids.

Paraulas d’art èn derasadas dapi l’antica (p.ex. Apuleius: ‹Amor e Psica›, segund tschientaner s.C.). Las emprimas paraulas d’art dal temp modern èn da chattar en la collecziun ‹Le piacevoli notti› da l’autur talian Straparola. Las paraulas da dialas dal rococo franzos èn er vegnidas recepidas en il territori da lingua tudestga dal temp da la classica da Weimar, surtut tras Christoph Martin Wieland en la collecziun ‹Dschinnistan›. La paraula ‹Lulu oder die Zauberflöte› ha inspirà Emanuel Schikaneder al libretto da l’opera ‹Die Zauberflöte› da Wolfgang Amadeus Mozart. Johann Wolfgang Goethe ha scrit trais paraulas d’art: ‹Das Märchen› (en ‹Unterhaltungen deutscher Ausgewanderten›), ‹Der neue Paris› (en ‹Dichtung und Wahrheit›) e ‹Die neue Melusine› (en ‹Wilhelm Meisters Wanderjahre›).

Impurtants auturs da la paraula d’art a partir dal 19avel tschientaner èn gia vegnids menziunads en la part introductiva. I suonda qua ina survista dals svilups dals dus davos tschientaners en furma concisa: Paraulas d’art han scrit blers auturs da la romantica, en Germania tranter auter Ludwig Tieck (‹Der blonde Eckbert›, 1797), Novalis (las paraulas en il raquint ‹Die Lehrlinge zu Sais› da 1798–1799 ed en il fragment dal roman ‹Heinrich von Ofterdingen› dal 1800), Friedrich de la Motte Fouqué (‹Undine›, 1811), E.T.A. Hoffmann ch’ha tematisà l’opposiziun tranter la realitad poetica da las paraulas e la realitad da la vita da mintgadi prosaica (‹Der goldne Topf›, 1814), Adelbert von Chamisso (‹Peter Schlemihls wundersame Geschichte›, 1813, cf. er la versiun rumantscha) e Clemens Brentano (‹Gockel, Hinkel und Gackeleia›, 1838). Sumegliantamain stgaffeschan las paraulas plain fantasia dal romanticher franzos Charles Nodier in mund che cuntrastescha il bizar ed il mirveglius.

Er la litteratura da l’epoca da la restauraziun (1815–48) è ritga da paraulas d’art. Bleras dad ellas han cuntanschì la popularitad da paraulas popularas. En la Germania dal temp dal Biedermeier vala quai surtut per las paraulas da Wilhelm Hauff ‹Die Geschichte von Kalif Storch›, ‹Der Zwerg Nase›, ‹Die Geschichte von dem kleinen Muck› e per la ‹Historie von der schönen Lau› dad Eduard Mörike. En il Danemarc ha Hans Christian Andersen scrit in grond dumber da paraulas d’art ch’appartegnan ozendi a la litteratura mundiala (t.a. ‹Ils novs vestgids da l’imperatur›, ‹La pitschna sirena›, ‹L’andina trida› u ‹La regina da la naiv›).

Er poets che vegnan attribuids al realissem han scrit paraulas d’art, en il territori tudestg per exempel Theodor Storm (‹Die Regentrude›) e Gottfried Keller (‹Spiegel, das Kätzchen›). Vers la fin dal 19avel tschientaner, durant l’epoca da la neoromantica, ha Oscar Wilde stgaffì en l’Engalterra sias ovras poeticas en furma da paraula (t.a. ‹Il prinzi ventiraivel ed autras paraulas› ed ‹A House of Pomegranates›).

Il gener da la paraula d’art è er sa mantegnì durant l’entir 20avel tschientaner e fin il di dad oz. Manfred Kyber è vegnì enconuschent tras sias paraulas d’animals; remartgablas èn er las paraulas grotescas e fantasticas da Richard Hughes. Medemamain ha Hermann Hesse scrit intginas paraulas satiricas ed J.R.R. Tolkien paraulas d’art plain umor.

Cun volver apparentamain il dies a la realitad exteriura èsi pussaivel da transportar en la paraula d’art cuntegns ch’intendan ina critica sociala. Quai è per exempel il cas en las paraulas da Goethe dal 1795 che crititgeschan a moda simbolica las relaziuns socialas en Frantscha dal temp suenter la Revoluziun. In auter exempel furman las paraulas da Gerhart Hauptmann (1941) che cuntegnan ina critica zuppada envers l’igiena da razza naziunalsocialistica e l’uschenumnada eutanasia.

La paraula d’art po er crescher a furmas pli vastas sco il roman da paraula, il drama da paraula u l’opera da paraula. Questas furmas pli lungas èn surtut sa sviluppadas dapi la popularisaziun da la litteratura da fantasy ad in gener derasà vastamain. Sper divers exempels gia menziunads fan er part da questas furmas da transiziun ed adattaziun ils suandants classichers da la litteratura: William Shakespeare: ‹The Winter’s Tale› (1623), Jonathan Swift: ‹Ils viadis da Gulliver› (1726), Charles Dickens: ‹A Christmas Carol› (1843), Lewis Carroll: ‹Alice’s Adventures in Wonderland› (1865), Michael Ende: ‹Die unendliche Geschichte› (1979).

1. ↑ Almut-Barbara Renger: Zwischen Märchen und Mythos: die Abenteuer des Odysseus und andere Geschichten von Homer bis Walter Benjamin. Eine gattungstheoretische Studie. Metzler, Stuttgart e.a. 2006, p. 106–128.
2. ↑ Ibid., p. 106–128 e 145–248.
3. ↑ Pagina d’internet da la Societad svizra da paraulas.
4. ↑ Tenor Gion Deplazes: Funtaunas, istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel. Tom 1, Lia rumantscha, Cuira, 1993, p. 28.

• Kurt Ranke, Rolf Wilhelm Brednich, Hermann Bausinger (ed.): Enzyklopädie des Märchens. Handwörterbuch zur historischen und vergleichenden Erzählforschung. De Gruyter, Berlin e.a. 1977–, ISBN 3-11-005805-7.
• Helga Arend, André Barz (ed.): Märchen – Kunst oder Pädagogik?. (Schriftenreihe Ringvorlesungen der Märchen-Stiftung Walter Kahn, 9), Schneider Verlag Hohengehren, Baltmannsweiler 2009, ISBN 978-3-8340-0569-4.
• Hanns Bächtold-Stäubli (ed.): Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens. 10 toms, Verlag de Gruyter, Berlin e.a. 1927–1942, (reproducziun 1987, ISBN 3-11-011194-2).
• Bruno Bettelheim: Kinder brauchen Märchen. (dtv. Dialog und Praxis 35028), 20. ed., Deutscher Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 1997, ISBN 3-423-35028-8.
• Rudolf Erbler (Rudi alias ‹Das letzte Einhorn?›): Märchen – Gut oder schlecht für Kinder? (PDF; 109 kB) 2006.
• Michael Küttner: Vom Geist aus der Flasche. Psychedelische Handlungselemente in den Märchen der Gebrüder Grimm. (Edition RauschKunde), Pieper's MedienXperimente, Löhrbach 1999, ISBN 3-930442-42-6. (A medem temp: Gießen, Univ., 1993: Psychedelische Handlungselemente in den Märchen der Brüder Grimm).
• Günter Lange (ed.): Märchen – Märchenforschung – Märchendidaktik. (Schriftenreihe Ringvorlesungen der Märchen-Stiftung Walter Kahn, 2), 2. ed., Schneider Verlag Hohengehren, Baltmannsweiler 2007, ISBN 978-3-89676-939-8.
• Max Lüthi: Das europäische Volksmärchen. Form und Wesen. (1947), 11. ed., UTB/Francke, Tübingen/Basilea 1997, ISBN 978-3-8252-0312-2.
• Max Lüthi: Märchen. (Sammlung Metzler 16), elavurà da Heinz Rölleke, 9. ed. cumplettada, Metzler, Stuttgart e.a. 1996, ISBN 3-476-19016-1.
• Doris Mauthe-Schonig, Bruno Schonig, Mechthild Speichert: Mit Kindern lesen im ersten Schuljahr. Anfangsunterricht mit den Geschichten von der kleinen weißen Ente. (Beltz-Praxis), 4. ed., Beltz, Weinheim e.a. 1993, ISBN 3-407-62305-4.
• Doris Mauthe-Schonig: ‹Die kleine weiße Ente hat einen Traum...›. Psychoanalytische Anmerkungen zu einem Grundschulunterricht, in dem regelmäßig Geschichten erzählt werden. En: Jahrbuch für Psychoanalytische Pädagogik, 7, 1995, p. 13–32.
• Burkhard Meyer-Sickendiek: Die Angst im Märchen. En: Burkhard Meyer-Sickendiek: Affektpoetik. Eine Kulturgeschichte literarischer Emotionen, p. 287–318, Königshausen & Neumann, Würzburg 2005, ISBN 3-8260-3065-6.
• Stefan Neuhaus: Märchen. (UTB 2693), Francke, Tübingen e.a. 2005, ISBN 3-8252-2693-X.
• Almut-Barbara Renger: Zwischen Märchen und Mythos. Die Abenteuer des Odysseus und andere Geschichten von Homer bis Walter Benjamin. Eine gattungstheoretische Studie. Metzler, Stuttgart e.a. 2006, ISBN 3-476-01986-1, (a medem temp: Heidelberg, Univ., Diss. 2000).
• Walter Scherf: Märchenlexikon. (Digitale Bibliothek, tom 90), Directmedia Publishing, Berlin 2004, ISBN 3-89853-490-1.
• Rosemarie Tüpker: Musik im Märchen. Reichert-Verlag, Wiesbaden 2011, ISBN 978-3-89500-839-9.
• Joachim Vaross: Achim, der Märchenkönig erzählt. Neue Märchen zur Winter- und Weihnachtszeit. Oculus-Verlag, Lipsia 2010, ISBN 978-3-942567-01-5.
• Oskar Ruf: Die esoterische Bedeutung der Märchen. Knaur, Minca 1992, ISBN 3-426-86007-4.
• Michael Maar: Hexengewisper. Warum Märchen unsterblich sind. Berenberg Verlag, Berlin 2012, ISBN 978-3-937834-53-5.
• Frederik Hetmann: Märchen und Märchendeutung. Erleben & Verstehen. Königs Furt Verlag, Klein Königsförde/Krummwisch 1999, ISBN 3-933939-02-X.
• Hans-Jörg Uther (ed.): Handbuch zu den ‹Kinder- und Hausmärchen› der Brüder Grimm. Entstehung – Wirkung – Interpretation. De Gruyter Verlag, Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031743-5.
• Thomas Post: Volksmärchen, Märchen, Fantastik. E-Publi, Berlin 2015, ISBN 3-737-54003-9.
• Friedmar Apel: Die Zaubergärten der Phantasie. Zur Theorie und Geschichte des Kunstmärchens. (Reihe Siegen, 13), Carl Winter, Heidelberg 1987, ISBN 3-533-02748-1.
• Volker Klotz: Das europäische Kunstmärchen. Fünfundzwanzig Kapitel seiner Geschichte von der Renaissance bis zur Moderne. (dtv 4467), Deutscher Taschenbuchverlag, Minca 1987, ISBN 3-423-04467-5.
• Mathias Mayer, Jens Tismar: Kunstmärchen. (Sammlung Metzler. Gattungen, 155), 4. ed., Metzler, Stuttgart e.a. 2003, ISBN 3-476-14155-1.
• Wührl, Paul-Wolfgang: Das deutsche Kunstmärchen. 3. ed., Schneider Verlag, Hohengehren 2012, ISBN 978-3-834-01061-2.

Commons: Paraula – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Collecziun da paraulas
• Collecziun da paraulas tar Woxikon, enumeradas tenor autur
• Basar da paraulas
• Fundaziun da paraulas svizra