Phallcha
Phallcha[1][2] (genus Gentiana) nisqakunaqa llimphisapa tuktuyuq t'ika yurakunam, tawa pachakmanta aswan rikch'aqmi, phallcha yura rikch'aq aylluman kapuq, tukuy Tiksimuyuntinpi mana nisyu q'uñi puystukunapi wiñaq.
| Phallcha | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||
| Mit'an kamay | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Rikch'aq | |||||||||||||
|
(> 400 rikch'aqkuna) | |||||||||||||
Phallcha yurakunaqa ch'ulla watalla, iskay watalla icha kakuq yuram. Huk rikch'aqkunaqa kakuq raphiyuq, hukkunataq chinkaq raphiyuqmi. Tukuy rikch'aqkunaqa chimpa-chimpa raphiyuqmi. Tuktunkunaqa achka rikch'aqkunapi anqasmi, huk rikch'aqkunapitaq yuraq, q'illu icha puka. Antikunapiqa achka puka t'ikayuq rikch'aqkunam. Phallchap tuktunqa t'inkinakusqa akilla raphiyuq, pila hina t'inkinakusqa t'ika raphiyuqmi. Pichqantin (huk rikch'aqkunapitaq 4-7) raphi muyuyuqmi tuktunkunaqa: 5 akilla raphi ñawch'i, 5 t'ika raphi, ukhunpi kaq sisa raphikunayuq, tiyaq ruru raphintin, tuktu misk'iyuq.
Rikch'aqkuna
llamk'apuyKaymi huk phallcha rikch'aqkuna:
- Chinchamali (Gentiana chamuchui)
- Chunchu wayta (Gentiana scarlatinostriata)
- Pukamaqasqa (Gentiana weberbaueri)
- Witu phallcha, witu,[3] hallu-hallu,[4] p'inqa-p'inqa (Gentiana prostrata)
- P'inqa phallcha, p'inqa-p'inqa[4] (Gentiana sedifolia), Piruwpi, punapi, kawsaq
- Puka p'inqa-p'inqa, p'inqa-p'inqa, hallu-hallu[4] (Gentiana scarlatina)
- Pacha phallcha, puka phallcha[5] (Gentiana acaulis)
- Q'illu phallcha[5] (Gentiana campanuliformis)
- Quchi p'inqa-p'inqa[4] (Gentiana podocarpa)
- (Gentiana primuloides)
- (Gentiana sandienses)
- hukkunapas
Rikch'akuna
llamk'apuy-
Gentiana clusii
-
Gentiana clausa
-
Gentiana calycosa
-
Gentiana septemfida
Kaypipas qhaway
llamk'apuy- Phallchacha (Gentianella)
Pukyukuna
llamk'apuy- ↑ Fortunato L. Herrera y Garmendia (1938): Plantas que curan y plantas que matan de la flora del Cuzco. Revista Universitaria 75: 4–76. p. 55, 58.
- ↑ Bruce Mannheim: A Nation Surrounded (1998). In: Elizabeth Hill Boone and Tom Cummins (eds.): Native Traditions in the Postconquest World. Washington, D.C., 1998. 383-420. p. 393, 394: Hanaq pachap kusikuynin.
- ↑ Guadalupe Fernández de Lara Cajo (2003): Circuito turístico del Complejo Hidroenergético del Mantaro - centro de investigación y extensión agropecuaria Mantacra-Huancavelica (tesis). Gentiana prostrata "huito".
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Proyecto de conservación de la biodiversidad en el sistema TDPS, cedefoa, La Paz, Bolivia (2001)
- ↑ 5,0 5,1 Louis Girault: Kallawaya - guérisseurs itinérants des Andes. Recherches sur les pratiques médicinales et magiques. Paris 1984. p. 84. kellu, puka phallcha.