[go: up one dir, main page]
Neidio i'r cynnwys

Gwlad Pwyl

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Gwlad Pwyl
Rzeczpospolita Polska
ArwyddairDychmyga! Edit this on Wikidata
Mathgwladwriaeth sofran, gwlad, gwlad sy'n ffinio gyda'r Môr Baltig, gwladwriaeth olynol Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlPolans Edit this on Wikidata
PrifddinasWarsaw Edit this on Wikidata
Poblogaeth38,382,576 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 11 Tachwedd 1918 (gwladwriaeth sofran) Edit this on Wikidata
AnthemNid yw Gwlad Pwyl ar Ben Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethDonald Tusk Edit this on Wikidata
Cylchfa amserCET, UTC+01:00, UTC+2, Europe/Warsaw, CEST Edit this on Wikidata
NawddsantAdalbert o Brag, Stanislaus o Szczepanów Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Pwyleg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolCanolbarth Ewrop, Dwyrain Ewrop, yr Undeb Ewropeaidd, Ardal Economeg Ewropeaidd Edit this on Wikidata
Arwynebedd312,683 km² Edit this on Wikidata
GerllawY Môr Baltig, Afon Oder, Afon Neisse, Jizera, Divoká Orlice, Opava, Olza, Orava, Białka, Dunajec, Poprad, Afon Bug, Afon Vistula, Noteć Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaTsiecia, yr Almaen, Wcráin, Slofacia, Belarws, Lithwania, Rwsia Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau52°N 19°E Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolCabined Gwlad Pwyl Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholSenedd Gwlad Pwyl Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Arlywydd Gwlad Pwyl Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethAndrzej Duda Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Prif Weinidog Gwlad Pwyl Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethDonald Tusk Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$679,442 million, $688,177 million Edit this on Wikidata
Arianzłoty Edit this on Wikidata
Canran y diwaith3 ±2 canran Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant1.29 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.876 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Gweriniaeth yng nghanolbarth Ewrop yw Gweriniaeth Gwlad Pwyl (Rzeczpospolita Polska) neu Gwlad Pwyl (Polska). Mae'n ffinio ar Yr Almaen yn y gorllewin, Gweriniaeth Tsiec a Slofacia yn y de, Yr Wcráin a Belarws yn y dwyrain, a Lithwania a Rhanbarth Kaliningrad, sy'n rhan o Rwsia, yn y gogledd. Mae Gwlad Pwyl ar lan y Môr Baltig. Warszawa (Warsaw) yw'r brifddinas. Mae Gwlad Pwyl yn Yr Undeb Ewropeaidd ac yn aelod o NATO.

Mae Gwlad Pwyl yn ymestyn o'r traethau ar hyd y Môr Baltig yn y gogledd i fynyddoedd Sudetes a Carpatiau yn y de. Mae Lithwania a Rwsia (Oblast Kaliningrad) yn ffinio â'r wlad i'r gogledd-ddwyrain, Belarus a'r Wcráin i'r dwyrain, Slofacia a'r Weriniaeth Tsiec i'r de, a'r Almaen i'r gorllewin.[1]

Mae hanes gweithgaredd dynol ar bridd Gwlad Pwyl yn rhychwantu miloedd o flynyddoedd. Trwy gydol y cyfnod hynafol hwyr roedd ynddi wahanol ddiwylliannau a llwythau yn ymgartrefu ar wastadedd helaeth Canol Ewrop. Fodd bynnag, y Polaniaid Gorllewinol oedd yn dominyddu'r rhanbarth ac a roddodd eu henw i Wlad Pwyl. Gellir olrhain sefydlu gwladwriaeth Gwlad Pwyl i 966, pan gofleidiodd rheolwr paganaidd teyrnas Gristnogol a'i throsi'n wlad Babyddol. Sefydlwyd Teyrnas Gwlad Pwyl yn 1025 ac ym 1569 cadarnhaodd ei chysylltiad gwleidyddol hirsefydlog â Lithwania trwy arwyddo Undeb Lublin. Ffurfiodd yr undeb hwn y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd, un o'r mwyaf o ran maint a phoblogaeth drwy Ewrop yr 16eg a'r 17g gyda system wleidyddol ryddfrydol unigryw ac a fabwysiadodd gyfansoddiad modern cyntaf Ewrop, sef Cyfansoddiad 3 Mai 1791.[2][3][4]

Ar ddiwedd y 18g rhannwyd y wlad gan wladwriaethau cyfagos ond adenillodd ei hannibyniaeth ym 1918 gyda Chytundeb Versailles. Ar ôl cyfres o wrthdaro tiriogaethol, fe adferodd y wlad ei safle fel chwaraewr allweddol yng ngwleidyddiaeth Ewrop. Ym Medi 1939, cychwynnodd yr Ail Ryfel Byd gyda goresgyniad Gwlad Pwyl gan yr Almaen, ac yna'r Sofietiaid yn goresgyn Gwlad Pwyl yn unol â Chytundeb Molotov-Ribbentrop. Bu farw oddeutu chwe miliwn o ddinasyddion Gwlad Pwyl, gan gynnwys tair miliwn o Iddewon y wlad, yn ystod y rhyfel.[5] Fel aelod o'r Bloc Dwyreiniol, cyhoeddodd Gweriniaeth Pobl Gwlad Pwyl ar unwaith fod yn un o brif lofnodwyr Cytundeb Warsaw yng nghanol tensiynau byd-eang y Rhyfel Oer. Yn sgil digwyddiadau 1989, yn benodol trwy ymddangosiad a chyfraniadau’r mudiad undebol Solidarność, diddymwyd y llywodraeth gomiwnyddol ac ailsefydlodd Gwlad Pwyl ei hun fel gweriniaeth ddemocrataidd.

Mae Gwlad Pwyl yn farchnad ddatblygedig,[6] ac yn bŵer canol. Mae ganddi'r chweched economi fwyaf yn yr Undeb Ewropeaidd yn ôl CMC enwol a'r bumed fwyaf yn ôl CMC (PPP).[7] Mae ei safonau byw, diogelwch a rhyddid economaidd yn uchel iawn,[8][9][10] yn ogystal ag addysg brifysgol am ddim a system gofal iechyd cyffredinol effeithiol.[11][12] Mae gan y wlad 17 o Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO, 15 ohonynt yn ddiwylliannol.[13] Mae Gwlad Pwyl yn aelod-wladwriaeth yn Ardal Schengen, ac o'r Undeb Ewropeaidd, yr Ardal Economaidd Ewropeaidd, y Cenhedloedd Unedig, NATO, yr OECD, y Menter Tri Môr a Grŵp Visegrád.

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Mae enw brodorol y wlad Polska yn deillio o lwyth Lechitig o'r enw y Polaniaid Gorllewinol, a oedd yn byw ym masn afon Warta o ganol y 6g ymlaen.[14] Mae enw'r llwyth ei hun yn deillio o'r Slafeg *poľe ‘cae, maes’ o'r Indo-Ewropeg *pleh₂- ‘gwastadedd’.[14][15] Mae'r geirdarddiad yma'n disgrifio topograffeg y rhanbarth i'r dim: tirwedd gwastad.[16] Ffurfiwyd yr enw Saesneg Poland yn y 1560au o'r Almaeneg Pole ‘Pwyliad’ a'r ôl-ddodiad land, gan ddynodi pobl neu genedl.[17][18] Cyn hynny, defnyddiwyd y ffurf Ladin Polonia yn helaeth ledled Ewrop yr Oesoedd Canol.[19] Cofnodir y gair Cymraeg 'Pwyliaid' (y bobl) a 'Pwyl' (y wlad) ill dau yn 1816.

Mewn rhai ieithoedd, megis Hwngari, Lithwaneg, Perseg a Hen Norwyeg, enw'r wlad yn deillio o "Lechia", sydd yn ei dro'n deillio o "Lech", rheolwr chwedlonol ar lwythau Gwlad Pwyl (Lechites),[20] neu o'r Lendiaid a drigodd yn ne-ddwyrain eithaf Gwlad Pwyl heddiw.[14] Mae tarddiad enw'r llwyth yn gorwedd yn yr hen air Pwyleg lęda (plaen), sy'n gytras o'r Almaeneg "das Land", Sbaeneg "landa" a'r Saesneg "land".[21] I ddechrau, defnyddiwyd y ddau enw Lechia a Polonia yn gyfnewidiol wrth gyfeirio at Wlad Pwyl gan groniclwyr yn ystod yr Oesoedd Canol Cynnar ac Uchel.[22][23]

Rhaghanes a chynhanes

[golygu | golygu cod]
Anheddiad diwylliant Lwsataidd o'r Oes Efydd yn Biskupin, 8g CC

Ymsefydlodd bodau dynol hynafol cyntaf Oes y Cerrig a rhywogaethau Homo erectus yn yr ardal a elwir heddiw'n 'Wlad Pwyl' tua 500,000 o flynyddoedd yn ôl, er i'r hinsawdd elyniaethus ddilynol atal bodau dynol cynnar rhag sefydlu gwersylloedd mwy parhaol.[24] Mae tystiolaeth bod grwpiau achlysurol o Neanderthaliaid (helwyr-casglwyr) wedi treiddio i ranbarthau de Gwlad Pwyl yn ystod y cyfnod rhyngrewlifol Eemaidd (128,000–115,000 BCE) ac yn y milenia dilynol.[25] Roedd dyfodiad Homo sapiens a bodau dynol modern anatomegol yn cyd-daro â'r diffyg parhad hinsoddol ar ddiwedd y Cyfnod Rhewlifol Olaf (10,000 CC), pan ddaeth hinsawdd Gwlad Pwyl fwyn, ac yn bosib ei gwladychu.[26] Nododd cloddiadau archaelolegol Neolithig ddatblygiad eang yma, yn yr oes honno; darganfuwyd y dystiolaeth gynharaf drwy Ewrop o wneud caws a ellir ei ddyddio i 5500 CC, a hynny yn Kuyavia Gwlad Pwyl,[27] ac mae'r pot Bronocice wedi'i endorri gyda'r darlun cynharaf hysbys o'r hyn a all fod yn gerbyd olwyn (3400 CC).[28]

Dechreuodd yr Oes Efydd gynnar yng Ngwlad Pwyl tua 2400 CC, tra cychwynnodd yr Oes Haearn tua 750 CC.[29] Yn ystod yr Oesoedd Efydd ac Haearn, daeth y diwylliant Lwsataidd a gysylltir yn agos gyda'r diwylliannau Celtaidd Hallstatt a La Tène, yn arbennig o amlwg. Y darganfyddiad archeolegol enwocaf o gynhanes a rhaghanes Gwlad Pwyl yw anheddiad caerog Biskupin (sydd bellach wedi'i ailadeiladu fel amgueddfa awyr agored), yn dyddio o ddiwylliant Lwsataidd diwedd yr Oes Efydd, tua 748 CC.[30]

Trwy gydol hynafiaeth (400 CC-500 OC), daeth llawer o grwpiau ethnig hynafol gwahanol i boblogi tiriogaeth Gwlad Pwyl heddiw, yn enwedig llwythau Celtaidd, Sgythiaidd, Germanaidd, Sarmataidd, Slafaidd a Baltig.[31] At hynny, cadarnhaodd canfyddiadau archeolegol bresenoldeb y Llengoedd Rhufeinig.[32]

Daeth llwythau Gwlad Pwyl i'r amlwg yn ystod y Cyfnod Ymfudo yng nghanol y 6g.[33] Tarddiad Slafaidd Gorllewinol a Lechitig oedd y rhain yn bennaf, ond roeddent hefyd yn cynnwys grwpiau ethnig a fu'n byw yn yr ardal am filoedd o flynyddoedd.[34] Efallai bod y cymunedau cynharach wedi bod yn gysylltiedig â diwylliannau hynafol Wielbark a Przeworsk.[35][36]

Arglwyddiaeth y Piast

[golygu | golygu cod]
Gwlad Pwyl o dan lywodraeth Dug Mieszko I, yr oedd ei dderbyniad o Gristnogaeth Orllewinol a Bedydd Gwlad Pwyl wedi hynny yn nodi dechrau'r wladwriaeth yn 966

Dechreuodd Gwlad Pwyl ffurfio yn endid daearyddol ac ieithyddol unigryw tua chanol y o dan linach Piast. Derbyniodd rheolwr cyntaf Gwlad Pwyl, Mieszko I, Gristnogaeth y Gorllewin fel y grefydd haeddiannol dan adain yr Eglwys Ladin gyda'r hyn a elwir yn "Bedydd Gwlad Pwyl" yn 966 OC.[37] Bedyddiwyd Mieszko ar 14 Ebrill 966 a Christnogwyd y wlad yn dilyn hynny. Yn 1000, cynhaliodd Boleslaus I Ddewr (Bolesław Chrobry), gan barhau â pholisi ei dad Mieszko, gyngres ddiplomyddol bwysig, a sefydlodd y metropolis Gniezno ac yna esgobaethau yn Kraków, Kołobrzeg, ac Wrocław.[38] Cydsyniodd Otto III, Ymerawdwr Rhufeinig Sanctaidd, i greu esgobaethau a rhoi regalia brenhinol Boleslaus a replica o'r Picell Sanctaidd, a ddefnyddiwyd ar gyfer ei goroni fel Brenin cyntaf Gwlad Pwyl tua 1025.[39] Ehangodd y deyrnas yn sylweddol trwy gipio rhannau o Lwsatia o'r Almaen, Moravia oddi wrth y Tsieciaid, Hwngari Uchaf a'r taleithiau dwyreiniol.[40][41] Collodd ei fab, Mieszko II Lambert, y teitl fel brenin a ffodd yng nghanol y brwydrau am bŵer yn 1031, ond cafodd ei adfer fel dug yn 1032.[42] Arweiniodd yr aflonyddwch at drosglwyddo'r brifddinas i Kraków yn 1038 gan Casimir I yr Adferwr (Kazimierz Odnowiciel).[43]

Y darlun cyfoes cynharaf hysbys o frenin Pwylaidd, y Brenin Mieszko II Lambert o Wlad Pwyl, a deyrnasodd rhwng 1025 a 1031

Daeareg

[golygu | golygu cod]
Morskie Oko wrth odre Mynyddoedd Tatra yn ne Gwlad Pwyl sydd ar gyfartaledd yn 2,000 metr (6,600 tr) mewn drychiad

Mae strwythur daearegol Gwlad Pwyl wedi cael ei lunio gan wrthdrawiad cyfandirol Ewrop ac Affrica dros y 60 miliwn o flynyddoedd, ac yn fwy diweddar, gan rewlifiannau Cwaternaidd gogledd Ewrop.[44] Lluniodd y ddwy broses yma y Sudetes a'r Mynyddoedd Carpathia. Mae'r Jura Pwylaidd, y Pieniny, a'r Tatras Gorllewinol yn galchfaen, gan fwyaf, ond mae'r Tatras Uchel, y Beskids, a mynyddoedd Karkonosze yn wenithfaen a basalts yn bennaf. Mae gan Gadwyn Jura Gwlad Pwyl rai o'r ffurfiannau creigiau hynaf ar gyfandir Ewrop.[45]

Mae gan Wlad Pwyl dros 70 o fynyddoedd sydd dros 2,000 metr (6,600 tr) mewn drychiad, pob un wedi'i leoli yn y Tatras.[46] Pwynt uchaf Gwlad Pwyl yw copa gogledd-orllewinol Mynydd Rysy sy'n 2,499 metr. Wrth ei droed mae llynnoedd mynydd Czarny Staw (Llyn Du) a Morskie Oko (Llygad y Môr).[47] Mae'r ucheldiroedd nodedig eraill yn cynnwys Mynyddoedd Pieniny a Groes Sanctaidd, Mynyddoedd y Byrddau a nodwyd am eu ffurfiannau creigiau anarferol, y Bieszczady yn ne-ddwyrain pellaf y wlad lle mae'r copa uchaf Tarnica, sy'n 1,346 m,[48] a Mynyddoedd Gorce y gyda'u pwynt uchaf, Turbacz yn 1,312 metr.[49] Pwynt uchaf y massif Sudeten yw Mynydd Śnieżka sy'n 1,603 m, ac sy'n cael ei rannu gyda'r Weriniaeth Tsiec.[50]

Mae'r pwynt isaf yng Ngwlad Pwyl yn 1.8 metr (5.9 tr) islaw lefel y môr - yn Raczki Elbląskie, ger Elbląg yn Delta Vistula.

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae'r rhan fwyaf o Wlad Pwyl yn wastatir a thir isel, ac yn rhan o Wastatir Mawr Ewrop. Yn y gogledd ymestynna Gwastatir Arfordirol y Baltig ar hyd yr arfordir â'r Môr Baltig. Yn yr ardal hanesyddol a elwir Pwyl Fechan (Małopolska) mae tiroedd uwch a llwyfandir a leolir i'r gogledd o Fynyddoedd Sudety yn y de-orllewin a'r Carpatiau yn y de-ddwyrain. Saif yr ardal o'r Carpatiau a elwir y Tatra ar y ffin â Slofacia, a dyma copa uchaf Gwlad Pwyl, Mynydd Rysy (2499 m). Prif afonydd y wlad yw'r Vistula a'r Oder.

Dyfroedd

[golygu | golygu cod]
Y Vistula yw'r afon hiraf yng Ngwlad Pwyl, sy'n llifo ar hyd a lled y wlad am 1,047 cilomedr (651 milltir).

Yr afonydd hiraf yw'r Vistula 1,047 km, yr Oder, sy'n rhan o ffin orllewinol Gwlad Pwyl ac sy'n 854 km o hyd, ei llednant, y Warta, sy'n 808 km a'r Bug, un o lednentydd y Vistula sy'n 772 km. Mae'r Vistula a'r Oder yn llifo i'r Môr Baltig, fel y mae nifer o afonydd llai ym Mhomerania.[51] Mae dyfrffyrdd hir Gwlad Pwyl wedi cael eu defnyddio ers y cyfnod cynnar ar gyfer llongau; mentrodd y Llychlynwyr i fyny afonydd Gwlad Pwyl yn eu llongau.[52] Yn yr Oesoedd Canol ac yn y cyfnod modern cynnar, roedd cludo nwyddau i lawr y Vistula tuag at Gdańsk ac ymlaen i rannau eraill o Ewrop yn bwysig iawn.[53]

Gyda bron i ddeng mil o gyrff dŵr caeedig megis llynnoedd dros 1 hectar (2.47 acr) yr un, mae gan Wlad Pwyl un o'r niferoedd uchaf o lynnoedd yn y byd. Yn Ewrop, dim ond y Ffindir sydd â dwysedd mwy o lynnoedd.[54] Y llynnoedd mwyaf, sy'n gorchuddio mwy na 100 km sgwar yw Llyn Śniardwy a Llyn Mamry ym Masuria yn ogystal â Llyn Łebsko a Llyn Drawsko ym Mhomerania. Y llyn gyda'r dyfnder mwyaf - o fwy na chan metr yw Llyn Hańcza yn Ardal y Llyn Wigry, i'r dwyrain o Masuria yn Voivodeship Podlaskie.

Mae Ardal Llynnoedd Masurian, a leolir yn rhanbarth Masuria yng Ngwlad Pwyl, yn cynnwys mwy na 2,000 o lynnoedd.

Mae arfordir Baltig Gwlad Pwyl oddeutu 770 km o hyd ac yn ymestyn o Świnoujście ar ynysoedd Usedom a Wolin yn y gorllewin i Krynica Morska ar y Vistula yn y dwyrain.[55] Ar y cyfan, mae gan Wlad Pwyl arfordir llyfn, sydd wedi'i siapio gan symudiad parhaus tywod gan geryntau a gwyntoedd. Mae'r erydiad a'r dyddodiad parhaus hwn wedi ffurfio clogwyni, twyni a phenrhynau.

Yn nyffryn afon Pilica yn Tomaszów Mazowiecki mae ffynnon carst naturiol - ac unigryw - o ddŵr sy'n cynnwys halwynau calsiwm, sy'n ardal warchodol, yng Ngwarchodfa Natur y Ffynhonnau Glas, ym Mharc Tirwedd Sulejów. Mae'r tonnau coch yn cael eu hamsugno gan ddŵr, felly dim ond glas a gwyrdd sy'n cael eu hadlewyrchu o waelod y ffynnon, gan roi lliw arbennig i'r dŵr.[56]

Defnydd Tir

[golygu | golygu cod]
Caeau gwenith yng Ngwlad Pwyl Fwyaf

Mae coedwigoedd yn gorchuddio tua 29.6% o arwynebedd tir Gwlad Pwyl ar sail safonau rhyngwladol.[57] Mae ei ganran gyffredinol yn dal i gynyddu, gyda choedwigoedd Gwlad Pwyl yn cael eu rheoli gan y rhaglen genedlaethol ailgoedwigo (KPZL), gyda'r nod o gynyddu gorchudd coedwig i 33% yn 2050. Y cyfadeilad coedwig mwyaf yng Ngwlad Pwyl yw'r Silesia Isaf.[57]

Mae dros 1% o Wlad Pwyl, wedi'i warchod o fewn 23 parc cenedlaethol Pwylaidd.[58] Rhagwelir tri pharc cenedlaethol arall ar gyfer Masuria, y Jura Pwylaidd, a'r Beskids dwyreiniol. Yn ogystal, mae gwlyptiroedd ar hyd llynnoedd ac afonydd yng nghanol Gwlad Pwyl wedi'u diogelu'n gyfreithiol, fel y mae ardaloedd arfordirol y gogledd. Ceir 123 o ardaloedd wedi'u dynodi'n barciau tirwedd, ynghyd â nifer o warchodfeydd natur ac ardaloedd gwarchodedig eraill o dan rwydwaith Natura 2000., sef prosiect Ewropeaidd.[59]

Yn 2017, roedd oddeutu 16,400,000 hectar (164,000 km2) o dir, dros hanner cyfanswm arwynebedd Gwlad Pwyl, yn dir fferm amaethyddol.[60]

Bioamrywiaeth

[golygu | golygu cod]
Mae Coedwig Białowieża, coetir hynafol yn nwyrain Gwlad Pwyl a Safle Treftadaeth y Byd UNESCO, yn gartref i 800 o fuail.

Gellir dweud fod Gwlad Pwyl yn perthyn i dalaith Canol Ewrop yn y Rhanbarth Circumboreal yn y Deyrnas Boreal. Yn ôl y Gronfa Byd-eang ar gyfer Natur, mae tiriogaeth Gwlad Pwyl yn perthyn i dri Ecoranbarth Palearctig y goedwig gyfandirol sy'n rhychwantu ecoranbarthau llydanddail tymherus Canol a Gogledd Ewrop ac ecoranbarthau coedwig gymysg, yn ogystal â choedwig gonwydd mynyddig y Carpathia. Y coed collddail mwyaf cyffredin a geir ledled y wlad yw derw, masarn, a ffawydd; y conwydd mwyaf cyffredin yw pinwydd, sbriws a ffynidwydd.[61] Amcangyfrifir bod 68.7% o'r holl goedwigoedd yn gonwydd.[62]

Yn hanesyddol mae Gwlad Pwyl wedi bod yn gartref i rywogaethau prin o anifeiliaid, yn ogystal â'r ddwy famal Ewropeaidd fwyaf: y bual Ewropeaidd (żubr) a'r cynfual (tur). Diflannodd cynfual olaf yr Ewrop ym 1627 yng Nghoedwig Jaktorów Pwyl, tra goroesodd y bual hyd yr 20g yn Białowieża yn unig. Mae wedi cael ei ailgyflwyno i wledydd eraill ers hynny.[63] Mae rhywogaethau gwyllt eraill yn cynnwys yr arth frown yn Białowieża, yn y Tatras, ac yn y Beskids; y blaidd llwyd a'r lyncs Ewrasiaidd mewn amrywiol goedwigoedd; yr elc yng ngogledd Gwlad Pwyl; a'r afanc ym Masuria, Pomerania, a Podlaskie.[64]

Gwlad Pwyl sy'n gartref i'r boblogaeth fwyaf o giconiaid gwynion yn Ewrop.

Mae anifeiliaid hela fel ceirw coch, iyrchod, a baeddod gwyllt i'w cael yn y mwyafrif o goetiroedd. Mae Dwyrain Gwlad Pwyl yn gyfoethog o goedwigoedd hynafol, fel Coedwig Białowieża, nad yw gweithgaredd dynol na diwydiannol wedi aflonyddu dim arnynt. Ceir hefyd ardaloedd coediog mawr ym mynyddoedd, Gwlad Pwyl Fwyaf, Pomerania, Tir Lubusz, a Silesia Isaf. Ar hyn o bryd Voivodeship Lubusz yw'r dalaith fwyaf coediog yn y wlad; Mae 52% o'i diriogaeth yn goedwigoedd.[65]

Mae Gwlad Pwyl hefyd yn fagwrfa sylweddol i amrywiaeth o adar mudol Ewropeaidd.[66] Mae chwarter y boblogaeth fyd-eang o'r Ciconia gwyn (40,000 o barau bridio) yn byw yng Ngwlad Pwyl,[67] yn enwedig yn ardaloedd y llynnoedd a'r gwlyptiroedd ar hyd y Biebrza, yr Narew, a'r Warta, sy'n rhan o warchodfeydd natur neu barciau cenedlaethol.

Economi

[golygu | golygu cod]

Mae economi Gwlad Pwyl yn gymysgedd o ddiwydiannau cynradd ac eilaidd. Tyfir rhyg, gwenith, haidd, ceirch, tatws, a betys siwgr. Yn ardal Silesia mae'r ardal lo gyfoethocaf yn Ewrop. Prif ddiwydiannau eilaidd y wlad yw adeiladu llongau, gweithgynhyrchu ceir, peiriannau ac offer trydanol, prosesu bwyd, a tecstilau.

Demograffeg

[golygu | golygu cod]

Yn hanesyddol, bu'r diriogaeth sydd heddiw o fewn ffiniau Gwlad Pwyl yn gartref i nifer o grwpiau ethnig. Cafodd y boblogaeth Iddewig ei difa bron yn gyfangwbl yn yr Holocost, a chafodd y niferoedd uchel o Almaenwyr ethnig eu gyrru allan o'r wlad wedi diwedd yr Ail Ryfel Byd. Bellach, mae Pwyliaid ethnig yn cyfrifo am 98% o'r boblogaeth, ac Almaenwyr yn cyfrifo am ryw 1% arall.

Pwyleg yw iaith y wlad. Mae'n perthyn i'r gangen orllewinol o deulu'r ieithoedd Slafonaidd.

Diwylliant

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "Poland". 28 Chwefror 2017.
  2. ↑ Norman Davies, Europe: A History, Pimlico 1997, p. 554: Poland-Lithuania was another country which experienced its 'Golden Age' during the sixteenth and early seventeenth centuries.
  3. ↑ Piotr Stefan Wandycz (2001). The price of freedom: a history of East Central Europe from the Middle Ages to the present. Psychology Press. t. 66. ISBN 978-0-415-25491-5. Cyrchwyd 13 Awst 2011.
  4. ↑ Gehler, Michael; Steininger, Rolf (2005). Towards a European Constitution: A Historical and Political Comparison with the United States (yn Saesneg). Böhlau Verlag Wien. t. 13. ISBN 978-3-205-77359-7. Poland had actually managed to pass a first progressive constitution on 3, Mai 1795; this was Europes first written constitution.
  5. ↑ Tatjana Tönsmeyer; Peter Haslinger; Agnes Laba (2018). Coping with Hunger and Shortage under German Occupation in World War II. Springer. t. 188. ISBN 978-3-319-77467-1.
  6. ↑ "Poland promoted to developed market status by FTSE Russell". Emerging Europe. September 2018. Cyrchwyd 1 Ionawr 2021.
  7. ↑ "The World Factbook — Central Intelligence Agency". www.cia.gov. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-06-04. Cyrchwyd 12 April 2019.
  8. ↑ "Human Development Indicators – Poland". Human Development Reports. United Nations Development Programme. 2020. Cyrchwyd 16 December 2020.
  9. ↑ "World's Safest Countries Ranked — CitySafe". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 April 2017. Cyrchwyd 14 April 2017.
  10. ↑ "Poland 25th worldwide in expat ranking". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2018-11-06. Cyrchwyd 14 April 2017.
  11. ↑ Administrator. "Social security in Poland". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Mawrth 2016. Cyrchwyd 24 April 2017.
  12. ↑ "Healthcare in Poland – Europe-Cities". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 April 2017. Cyrchwyd 24 April 2017.
  13. ↑ UNESCO World Heritage. "Poland". UNESCO World Heritage Centre. Cyrchwyd 29 Gorffennaf 2021.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 Gliński, Mikołaj (6 December 2016). "The Many Different Names of Poland". Culture.pl. Cyrchwyd 31 Mawrth 2019.
  15. ↑ Lehr-Spławiński, Tadeusz (1978). Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój. Warszawa (Warsaw): Państwowe Wydawnictwo Naukowe. t. 64.
  16. ↑ Potkański, Karol (2004). Pisma pośmiertne. Granice plemienia Polan. Volume 1 & 2. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. t. 423. ISBN 9788370634117.
  17. ↑ Harper, Douglas (n.d.). "Poland (n.)". Online Etymology Dictionary. Cyrchwyd 1 Awst 2021.
  18. ↑ Harper, Douglas (n.d.). "Pole (n.)". Online Etymology Dictionary. Cyrchwyd 1 Awst 2021.
  19. ↑ Buko, Andrzej (2014). Bodzia. A Late Viking-Age Elite Cemetery in Central Poland. Leiden: Brill. t. 36. ISBN 9789004281325.
  20. ↑ Łowmiański, Henryk (1976). "Problematyka początków państwa polskiego w nowszych badaniach historycznych". Slavia Antiqua 23: 105–106.
  21. ↑ Małecki, Antoni (1907). Lechici w świetle historycznej krytyki. Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. t. 37. ISBN 9788365746641.
  22. ↑ Theodore Murdock Andersson, Kari Ellen Gade Morkinskinna: The Earliest Icelandic Chronicle of the Norwegian Kings (1030-1157). ISBN 978-0-8014-3694-9
  23. ↑ Wood, Raymond F. (tr.
  24. ↑ Fabisiak, Wojciech (2002). Dzieje powiatu wrocławskiego (yn Pwyleg). Wrocław: Starostwo Powiatowe. t. 9. ISBN 9788391398531.
  25. ↑ Chwalba, Andrzej (2002). Kalendarium dziejów Polski (Chronology of Polish History) (yn Pwyleg). Kraków: Wydawnictwo Literackie. t. 7. ISBN 9788308031360.
  26. ↑ Jurek, Krzysztof (2019). Poznać przeszłość 1. Karty pracy ucznia. Poziom podstawowy (yn Pwyleg). Warszawa (Warsaw): Nowa Era. t. 93. ISBN 9788326736537.
  27. ↑ Subbaraman, Nidhi (December 12, 2012). "Art of cheese-making is 7,500 years old". Nature News. doi:10.1038/nature.2012.12020. ISSN 0028-0836. http://www.nature.com/news/art-of-cheese-making-is-7-500-years-old-1.12020.
  28. ↑ Attema, P. A. J.; Los-Weijns, Ma; Pers, N. D. Maring-Van der (December 2006). "Bronocice, Flintbek, Uruk, Jebel Aruda and Arslantepe: The Earliest Evidence Of Wheeled Vehicles In Europe And The Near East". Palaeohistoria (University of Groningen) 47/48: 10–28 (11).
  29. ↑ Gardawski, Aleksander; Rajewski, Zdzisław; Gąssowski, Jerzy (6 Medi 1957). "Archeologia i pradzieje Polski" (yn Pwyleg). Państwowe Zakł. Wydawn.
  30. ↑ Ring, Trudy; Watson, Noelle; Schellinger, Paul (28 Hydref 2013). Northern Europe: International Dictionary of Historic Places (yn Saesneg). Routledge. ISBN 9781136639449. Cyrchwyd 31 Mawrth 2019.
  31. ↑ Davies, Norman (2001). Heart of Europe. The Past in Poland's Present (yn Saesneg). Oxford: Oxford University Press. t. 247. ISBN 9780192801265.
  32. ↑ Zdziebłowski, Szymon (27 April 2018). "Archeolog: mamy dowody na obecność rzymskich legionistów na terenie Polski". Nauka w Polsce (yn Pwyleg). Ministerstwo Edukacji i Nauki. Cyrchwyd 8 Awst 2021.
  33. ↑ Maciej Kosiński; Magdalena Wieczorek-Szmal (2007). Z mroku dziejów. Kultura Łużycka (PDF) (yn Pwyleg). Muzeum Częstochowskie. Rezerwat archeologiczny (Museum of Częstochowa). tt. 3–4. ISBN 978-83-60128-11-4. Cyrchwyd 9 Ionawr 2013. Możemy jedynie stwierdzić, że kultura łużycka nie tworzyła jednej zwartej całości. Jak się wydaje, jej skład etniczny był niejednorodny.
  34. ↑ Mielnik-Sikorska, Marta (2013), "The History of Slavs Inferred from Complete Mitochondrial Genome Sequences", PLOS ONE 8 (1): e54360, Bibcode 2013PLoSO...854360M, doi:10.1371/journal.pone.0054360, PMC 3544712, PMID 23342138
  35. ↑ Brather, Sebastian (2004). "The Archaeology of the Northwestern Slavs (Seventh To Ninth Centuries)". East Central Europe 31 (1): 78–81. doi:10.1163/187633004x00116.
  36. ↑ Trubačev, O. N. 1985.
  37. ↑ Ramet, Sabrina (2017). The Catholic Church in Polish History. From 966 to the Present. New York: Palgrave Macmillan US. t. 15. ISBN 9781137402813.
  38. ↑ Ożóg, Krzysztof (2009). The Role of Poland in the Intellectual Development of Europe in the Middle Ages. Kraków: Societas Vistulana. t. 7. ISBN 9788361033363.
  39. ↑ Davies, Norman (2005a). God's Playground: A History of Poland, Volume I (arg. 2nd). Oxford: Oxford University Press. tt. 27–28. ISBN 978-0-231-12817-9.
  40. ↑ Kumor, Bolesław; Obertyński, Zdzisław (1974). Historia Kościoła w Polsce. Poznań: Pallottinum. t. 12. OCLC 174416485.
  41. ↑ Gerard Labuda (1992). Mieszko II król Polski: 1025–1034 : czasy przełomu w dziejach państwa polskiego. Secesja. t. 112. ISBN 978-83-85483-46-5. Cyrchwyd 26 Hydref 2014. ... w wersji Anonima Minoryty mówi się znowu, iż w Polsce "paliły się kościoły i klasztory", co koresponduje w przekazaną przez Anonima Galla wiadomością o zniszczeniu kościołów katedralnych w Gnieźnie...
  42. ↑ Krajewska, Monika (2010). Integracja i dezintegracja państwa Piastów w kronikach polskich Marcina Kromera oraz Marcina i Joachima Bielskich9 (yn Pwyleg). Warszawa (Warsaw): W. Neriton. t. 82. ISBN 9788390985213.
  43. ↑ Anita J. Prazmowska (2011). A History of Poland. Palgrave Macmillan. tt. 34–35. ISBN 978-0-230-34537-9. Cyrchwyd 26 Hydref 2014.[dolen farw]
  44. ↑ Marks, Leszek (2011). "Quaternary Glaciations in Poland". Quaternary Glaciations - Extent and Chronology - A Closer Look. Developments in Quaternary Sciences. 15. tt. 299–303. doi:10.1016/B978-0-444-53447-7.00023-4. ISBN 978-0-444-53447-7.
  45. ↑ "Geography & Geology".
  46. ↑ Kondracki, Jerzy (1998). Geografia regionalna Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN 83-01-12479-2.
  47. ↑ "Poland – CIA World Factbook". CIA World Factbook.
  48. ↑ "Tarnica 1346 m – the highest peak of the Bieszczady Mountains | photography, photo gallery". www.worldisbeautiful.eu.
  49. ↑ "Turbacz – szlaki turystyczne". www.szlaki.net.pl.
  50. ↑ "Sněžka/Śnieżka : Climbing, Hiking & Mountaineering : SummitPost". www.summitpost.org.
  51. ↑ "Longest Rivers In Poland". WorldAtlas. Cyrchwyd 31 Mawrth 2019.
  52. ↑ "Co robili wikingowie między Wisłą i Odrą? Nie tylko walczyli". www.national-geographic.pl.
  53. ↑ Timothy Snyder (2003). The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999. Yale University Press. t. 111. ISBN 978-0-300-12841-3. Commonwealth became the breadbasket of Western Europe, wrote Timothy Snyder, thanks to the presence of fertile southeastern regions of Podolia and east Galicia.
  54. ↑ Christine Zuchora-Walske (2013). "The Lakes Region". Poland. ABDO Publishing. t. 28. ISBN 978-1-61480-877-0. Insert: Poland is home to 9,300 lakes. Finland is the only European nation with a higher density of lakes than Poland.
  55. ↑ "PAIH | Terytorium". www.paih.gov.pl. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-07-30. Cyrchwyd 2021-09-26.
  56. ↑ "Blue Springs of Tomaszow Mazowiecki, Tomaszów Mazowiecki, Poland Tourist Information". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 31 December 2016. Cyrchwyd 1 Ionawr 2017.
  57. ↑ 57.0 57.1 "Polish forests". Lasy Panstowe (yn Pwyleg). 5 Mai 2020.
  58. ↑ Brol, Wojchiech (29 Medi 2019). "Ile Jest Parkow Narodowych W Polsce". WBData (yn Pwyleg).
  59. ↑ "Landscape Parks". Polska Organizacja Turystyczna (yn Pwyleg).
  60. ↑ "The area of Poland is 31.3 million ha. How many farms are there?". Gazeta Pomorska. 1 Mawrth 2018.
  61. ↑ "Najpopularniejsze gatunki drzew w Polsce". Marek Gurgul. 15 Aug 2008.
  62. ↑ "W Polsce dominują lasy iglaste, które zajmują niemal 70% powierzchni lasów ogółem". Gospodarz. 10 Jan 2017.
  63. ↑ Carrington, Damian (6 Apr 2011). "Europe's last bison pose a question: what is truly natural?". The Guardian.
  64. ↑ "Bobry na Mazurach". Blog Żeglarski. 1 Apr 2020.
  65. ↑ "GUS: W Polsce przybywa lasów". Portal Samorzadowy. 21 Mar 2017.
  66. ↑ Pępkowska-Król, Aleksandra; Bobrek, Rafał (2020). "Zbliżmy się do ptaków z naszego sąsiedztwa!" (PDF). Spring Alive. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2021-08-12. Cyrchwyd 2021-09-26.
  67. ↑ Kevin Hillstrom; Laurie Collier Hillstrom (2003). Europe: A Continental Overview of Environmental Issues, Volume 4. ABC-CLIO World geography. t. 34. ISBN 978-1-57607-686-6.
gw • sg • go
Aelod-wladwriaethau yr Undeb Ewropeaidd
gw • sg • go
Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (NATO)
Aelodau
Ymgeiswyr
Chwiliwch am Gwlad Pwyl
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Gwlad_Pwyl&oldid=13043989"