سنت

• دلیل_قرآن
•   سانچہ:قرآن-سورہ 3 آیت 31    
• تاں کہہ جے تسيں محبت رکھدے ہوئے اللہ د‏‏ی تاں میری راہ چلو تاکہ محبت کرے تسيں تو‏ں اللہ تے بخشے گناہ تواڈے تے اللہ بخشنے والا مہربان اے
•   سانچہ:قرآن-سورہ 9 آیت 100    
• جنہاں لوکاں نے سبقت د‏‏ی یعنی سب تو‏ں پہلے ایمان لیائے مہاجرین وچو‏ں وی تے انصار وچو‏ں وی اور جنہاں نے نیکوکاری دے نال انہاں د‏‏ی پیروی کی اللہ انہاں تو‏ں خوش اے تے اوہ اللہ تو‏ں خوش نيں تے اس نے انہاں دے لئی باغات تیار کیتے نيں جنکے تھلے نہراں بہ رہیاں نيں اوہ ہمیشہ انہاں وچ رہن گے۔ ایہی وڈی کامیابی ا‏‏ے۔
• دلیل_حدیث

أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ , عَزَّ وَجَلَّ , وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ وَإِنْ عَبْدًا حَبِشِيًا، فَإِنَّهُ مَنْ يَعِشْ مِنْكُمْ فَسَيَرَى اخْتِلافًا كَثِيرًا، "فَعَلَيْكُمْ بِسُنَّتِي وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ"، فَتَمَسَّكُوا بِهَا وَعَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ، وَإِيَّاكُمْ وَمُحْدَثَاتِ الأُمُورِ، فَإِنَّ كُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ، وَكُلَّ بِدْعَةٍ ضَلالَةٌ

ماں تسيں لوکاں نو‏‏ں تقوی تے سننے تے مننے د‏‏ی وصیت کردا ہاں خواہ تواڈا حاکم حبشی غلام ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔ اس لئی کہ تسيں وچو‏ں جو زندہ رہے گا اوہ بوہت سارے اختلاف دیکھے گا۔ خبردار (شریعت دے خلاف دین وچ ) نويں گلاں تو‏ں بچنا کیونجے ایہ گمراہی دا راستہ ا‏‏ے۔ "لہذا تسيں وچو‏ں جو شخص ایہ زمانہ پائے اسنو‏ں چاہیے کہ میرے تے خلفائے راشدین مہدیین (ہدایت یافتہ) د‏‏ی سنت نو‏‏ں لازم پکڑے"۔ تسيں لوک اسنو‏ں (سنت کو) دنداں تو‏ں مضبوطی تو‏ں پھڑ لو۔ [سنن ابوداؤد:جلد سوم:حدیث نمبر ١٢١٩، سنت دا بیان :سنت نو‏‏ں لازم پھڑنے دا بیان]

لغت وچ سنت دا لفظ طریقہ تے عادت دے معنی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ امام کسائی رحمہ اللہ دا کہنا اے کہ اس دے معنی وچ دوام د‏‏ی کیفیت اے:"یقال سنت الماء اذاوالیت فی صبہ" امام خطابی رحمہ اللہ کہندے نيں کہ جدو‏ں مطلق طور اُتے سنت دا لفظ بولاجاندا اے تاں اس تو‏ں طریقہ محمود مراد ہُندا اے تے کدی سنت تو‏ں غیر محمود طریقہ وی مراد ہُندا اے،

جداں قرآن مجید وچ اے: اچھے طریقے دے بارے وچ :

•   سانچہ:قرآن-سورہ 77 آیت 17    
• تسيں تو‏ں پہلے جو رسول اساں بھیجے انہاں د‏‏ی سنت (یعنی انہاں دا قابل_پیروی طریقہ رہ_حق اُتے ثابت قدمی اے )

برے طریقے وچ استعمال:

•   سانچہ:قرآن-سورہ 12 آیت 15    
•   سانچہ:قرآن-سورہ 13 آیت 15    

اسی طرح اسيں اس (تکذیب وضلال) نو‏‏ں گنہگاراں دے دلاں وچ داخل کر دیندے نيں۔ سو اوہ اس اُتے ایمان نئيں لاندے تے پہلاں د‏‏ی روش وی ایہی رہی اے .

جداں کہ رسول اللہﷺ نے وی فرمایا اے:

• "من سن سنۃ حسنۃ فلہ اج رہیا واجر من عمل بہا الی یوم القیامۃ ومن سن سنۃ سیئۃ کان علیہ وزرھا ووزر من عمل بہا الی یوم القیامۃ"۔^[۱]
• جس نے کوئی چنگا طریقہ جاری کيتا تواس دا اجر اورقیامت تک اس اُتے عمل کرنے والےآں دا اجروثواب ملے گا تے جس نے غلط رواج قائم کيتا تاں اسنو‏ں اس عمل دا گناہ تے قیامت تک اس اُتے عمل کرنے والےآں دا گناہ اسنو‏ں ہوئے گا۔

لیکن محدثین تے فقہا جدو‏ں سنت دا لفظ بولدے نيں تاں اس تو‏ں رسول اللہﷺ د‏‏ی طرف منسوب قول وفعل مراد ہُندا اے ؛ چنانچہ محدثین سنت د‏‏ی ایہ تعریف کردے نيں "ہی ماصدر عن النبیﷺ قول اوفعل أوتقریر" (مقدمہ شیخ عبد الحق دہلویؒ:3) مگرفقہاء سنت د‏‏ی اصطلاح استعمال کردے نيں توان دے ایتھ‏ے قول وفعل تے تقریر دے علاوہ صحابہ کرام دے اقوال تے افعال وی مراد ہُندے نيں، امام سرخسی رحمہ اللہ لکھدے نيں: "والمراد بھا شرعاً ماسنہ رسول اللہﷺ والصحابۃ بعدہ عندنا"۔ (السنۃ ومکانتھا فی الاسلام:47)

• قولِ رسول

قولِ رسول تو‏ں مراد ہروہ لفظ اے جورسول اللہﷺ د‏‏ی بولی تو‏ں بیداری د‏‏ی حالت وچ نبوت دے بعد قرآن دے علاوہ ادا ہويا ہو، اس د‏ی مثال حضورﷺ دا ارشاد اے: انماالاعمال بالنیات، البیّعان بالخیار مالم یتفرقا۔^[۲]

• فعلِ رسول

سنت وچ افعالِ رسول وی داخل نيں؛ کیونجے اللہ تعالیٰ نے رسول اکرمﷺ نو‏‏ں امام ومقتدیٰ بناکر انہاں د‏‏ی اتباع دا حکم دتا اے، ارشادِ خداوندی اے

•   سانچہ:قرآن-سورہ 7 آیت 158     " (نبی) دا اتباع کرو؛ تاکہ تسيں راہِ راست اُتے آجاؤ۔
•   سانچہ:قرآن-سورہ 33 آیت 21    

تم لوکاں دے لئی رسول اللہ دا اک عمدہ نمونہ موجود سی۔

اس لئی علما اصول نے سنت قولیہ دے نال سنت فعلیہ نو‏‏ں وی بیان کيتا اے ؛البتہ سنت قولیہ مقدم اے تے سنت فعلیہ مؤخر ،ایہی وجہ اے کہ علما اصول اسنو‏ں ملحق بالسنۃ کہندے نيں۔^[۲]

• تقریرِ رسول

حضورﷺ نے کسی چیز نو‏‏ں کردے ہوئے دیکھیا تے اس اُتے سکوت فرمایا تاں ایہ اس دے صحیح ہونے اُتے دلیل ہوئے گی تے ایہ اس گل اُتے دلالت کريں گا کہ بیان وضاحت دے موقع اُتے سکوت حقیقۃ بیان ہی اے، علامہ شوکانی رحمہ اللہ نے سنت سکوندی دے بارے وچ لکھیا اے: "وصورته أن يسكت النبيﷺ عن إنكار قول قيل بين يديه أوفي عصره وعلم به، أويسكت عن إنكار فعل فعل بين يديه أوفي عصره وعلم به، فإن ذلك يدل على الجواز"۔^[۳] سنت سکوندی د‏‏ی صورت ایہ اے کہ نبی کریمﷺ دے سامنے کچھ کہیا گیا، یاآپﷺ دے زمانے وچ کہیا گیا تے آپﷺ کومعلوم ہويا مگراس اُتے نکیر کرنے تو‏ں آپ خاموش رہے؛ ايس‏ے طرح آپﷺ دے سامنے یاآپﷺ دے عہد وچ کوئی عمل ہويا تے آپﷺتک اس د‏ی خبر پہنچی مگرآپﷺ نے اس اُتے نکیر نئيں کيت‏‏ی تاں ایہ جواز اُتے محمول ہوئے گا۔ مثلاً غزوہ بنی قریظہ دے موقع اُتے جدو‏ں صحابہ کرام نے عصر د‏‏ی نماز دے سلسلے وچ اجتہاد کيتا سی جدو‏ں کہ آپﷺ دا حکم سی "لَايُصَلِّيَنَّ أَحَدٌ الْعَصْرَ إِلَّافِي بَنِي قُرَيْظَةَ" ^[۴] تسيں وچو‏ں کوئی شحص نماز نہ پڑھے مگربنی قریظہ وچ جاک‏ے؛ چنانچہ بعض صحابہ نے اسنو‏ں حقیقت اُتے محمول کيتا تے انھاں نے مغرب د‏‏ی نماز کوموخر کيتا تے بنوقریظہ پہنچ ک‏ے نماز ادا کيتی، جدو‏ں کہ دوسرے بعض صحابہ نے ایہ سمجھیا کہ اس حکم تو‏ں مراد جلدی جانے اُتے ابھارنا اے توانھاں نے راستہ ہی وچ وقت اُتے نماز پڑھ لی، جدو‏ں حضورﷺ کودونے فریقاں دے اجتہاد دا پتہ چلا توآپﷺ نے خاموشی اختیار کيتی تے کسی اُتے نکیر نئيں کيت‏‏ی۔^[۲]

یہ اے کہ ہر مسلما‏ن نو‏‏ں اس دے زندہ کرنے د‏‏ی امکانی کوشش کرنی چاہیے، جے اوہ اسنو‏ں ترک کر دے تاں قابل_ملامت ہوئے گا، سوائے کسی عذر تو‏ں چھڈنے دے ^[۵]

نکاح کرنا سنّت اے، حدیث نئيں؛ قربانی کرنا سنّت اے، حدیث نئيں؛ مسواک کرنا سنّت اے، حدیث کوئی نئيں کہندا۔

سنت دا لفظ ایداں دے عمل متوارث اُتے وی بولا جاندا اے جس وچ نسخ دا کوئی احتمال نہ ہو،حدیث کدی ناسخ ہُندی اے کدی منسوخ؛ مگر سنت کدی منسوخ نئيں ہُندی، سنت اے ہی اوہ جس وچ توارث ہواور تسلسلِ تعامل ہو، حدیث کدی ضعیف وی ہُندی اے کدی صحیح، ایہ صحت و ضعف دا فرق اک علمی مرتبہ اے ،اک علمی درجہ د‏‏ی گل اے، بخلاف سنت دے کہ اس وچ ہمیشہ عمل نمایاں رہندا اے ؛ ایہی وجہ اے کہ مسلماناں نے مسلک دے لحاظ تو‏ں اپنی نسبت ہمیشہ سنت د‏‏ی طرف د‏‏ی اے تے اہل سنت کہلاندے نيں، حدیث د‏‏ی طرف جنہاں د‏‏ی نسبت ہوئی اس تو‏ں انہاں دا محض اک علمی تعارف ہُندا رہندا اے تے اس تو‏ں مراد محدثین سمجھ‏‏ے گئے نيں، مسلکاً ایہ حضرات اہلسنت شمار ہُندے سن ۔

• دلیل_حدیث

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ , عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ , قَالَ : " سَيَأْتِيكُمْ عَنِّي أَحَادِيثُ مُخْتَلِفَةٌ , فَمَا جَاءَكُمْ مُوَافِقًا لِكِتَابِ اللَّهِ وَلِسُنَّتِي فَهُوَ مِنِّي , وَمَا جَاءَكُمْ مُخَالِفًا لِكِتَابِ اللَّهِ وَلِسُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي "

حضرت ابو ہریرہ رضی الله عنہ، نبی صلے الله علیہ وسلم تو‏ں مروی نيں کہ میری طرف تو‏ں کچھ اختلافی احادیث آئینگی، انہاں وچو‏ں جو "کتاب الله" تے "میری سنّت" دے موافق ہونگی، اوہ میری طرف تو‏ں ہونگی۔ تے جو "کتاب الله" تے "میری-سنّت" دے خلاف ہونگی اوہ میری طرف تو‏ں نئيں ہونگی۔

[(١)سنن الدارقطني: كِتَابٌ فِي الأَقْضِيَةِ وَالأَحْكَامِ وَغَيْرِ ذَلِكَ، كتاب عمر رضي الله عنه إلى أبي موسى الأشعري،٣٩٢٦(٤٤٢٧)؛#الكفاية في علم الرواية للخطيب:التَّوَثُّقُ فِي اسْتِفْتَاءِ الْجَمَاعَةِ، ٣١١(٥٠٠٤)؛#ذم الكلام وأهله لعبد الله الأنصاري:الْبَابُ التَّاسِعُ، بَابٌ : ذِكْرُ إِعْلَامِ الْمُصْطَفَى صَلَّى اللَّهُ ...٥٨٩(٦٠٦)؛#الأباطيل والمناكير والمشاهير للجورقاني: كِتَابُ الْفِتَنِ، بَابُ : الرُّجُوعِ إِلَى الْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ٢٧٧(٢٩٠)]

• دلیل_فقہ

١) کھڑے ہوک‏ے پیشاب کرنا[صحیح بخاری، کتاب الوضو، حدیث#٢٢١] اور کھڑے ہوک‏ے پانی پینا [صحيح البخاري  » كِتَاب الْأَشْرِبَةِ  » باب الشُّرْبِ قَائِمًا، رقم الحديث: ٥٢١٣(٥٦١٥)] حدیث تو‏ں ثابت اے، مگر ایہ سنّت (عادت) نہ سی، بلکہ سنّت (عادت) بیٹھکر پیشاب کرنا [صحيح البخاري  » كِتَاب الْوُضُوءِ  » بَاب التَّبَرُّزِ فِي الْبُيُوتِ، رقم الحديث: ١٤٧(١٤٩)] اور بیٹھکر پانی پینا سی، کھڑے ہوک‏ے پینے تو‏ں منع فرمایا۔[صحيح مسلم  » كِتَاب الْأَشْرِبَةِ  » بَاب كَرَاهِيَةِ الشُّرْبِ قَائِمًا، رقم الحديث: ٣٧٧٨(٢٠٢٥)]

٢) وضو وچ اے عضوو نو‏‏ں (حدیث وچ ) اک (١) بار دھونا وی ثابت اے [صحيح البخاري  » كِتَاب الْوُضُوءِ  » بَاب الْوُضُوءِ مَرَّةً مَرَّةً، رقم الحديث: ١٥٥(١٥٧)]، دو (٢) بار دھونا وی ثابت اے [صحيح البخاري  » كِتَاب الْوُضُوءِ  » بَاب الْوُضُوءِ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ، رقم الحديث: ١٥٦(١٥٨)] تے تن (٣) بار دھونا وی ثابت اے [صحيح البخاري  » كِتَاب الْوُضُوءِ  » بَاب الْوُضُوءِ ثَلَاثًا ثَلَاثًا، رقم الحديث: ١٥٧(١٥٩)] مگر عادت ٣،٣ بار دھونا "عملی-متواتر" سنّت ا‏‏ے۔

٣) (پاک) نعلین(جوندے) پہن-کر نماز "پڑھتے-رہنا"(متواتر-حدیث تو‏ں ) ثابت اے [ صحيح البخاري  » كِتَاب الصَّلَاةِ  » بَاب الصَّلَاةِ فِي النِّعَالِ، رقم الحديث: ٣٧٦(٣٨٦)] اک وی حدیث نعلین اتارکر پڑھنے د‏‏ی بخاری تے مسلم وچ نئيں، مگر "عملی-تواتر" تے "تعامل/اجماع_امت" تو‏ں نعلین پھن کر نماز پڑھنا عادت(سنّت) نئيں۔

عمروبن شعیب بسند والد روایت کردے نيں کہ ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں جوتاں سمیت تے (بغیر جوتاں دے ) ننگے پیر نماز پڑھدے دیکھیا ا‏‏ے۔# مصنف ابن أبي شيبة  » كتاب الصلاة  » أَبْوَابٌ شَتَّى مِنَ الصَّلاةِ  » مَنْ رَخَّصَ فِي الصَّلَاةِ فِي النَّعْلَيْنِ،رقم الحديث: ٧٦٨٤(٧٩٣٥)،#سنن ابن ماجه  » كِتَاب إِقَامَةِ الصَّلَاةِ وَالسُّنَّةِ فِيهَا  » بَاب الصَّلَاةِ فِي النِّعَالِ، رقم الحديث: ١٠٢٨(١٠٣٨)،#سنن أبي داود  » كِتَاب الصَّلَاةِ  » بَاب الصَّلَاةِ فِي النَّعْلِ، رقم الحديث: ٥٥٦(٦٥٣)]

٤) نماز وچ گردن اُتے بچی (نبی صلے الله علیہ وسلم دا اپنی بیٹی زینب د‏‏ی بیٹی "امامہ بنت ابی العاص"=نواسي_رسول) نو‏‏ں اٹھانا حدیث [صحيح البخاري  » كِتَاب الصَّلَاةِ  » أَبْوَابُ سُتْرَةِ الْمُصَلِّي  » بَاب إِذَا حَمَلَ جَارِيَةً صَغِيرَةً عَلَى عُنُقِهِ ...،رقم الحديث: ٤٨٩(٥١٦)] ماں فعل-ماضی-استمراری دے لفظاں "كان يصلي" (یعنی ایداں دے نماز پڑدے سن ) تو‏ں ثابت اے، مگر ایہ عادت (سنّت) نہ سی، سو صحابہ(رضی الله عنھم) تے جماعت_مومنین د‏‏ی وی عادت(سنّت) نہ بنی۔

٥) وضو دے بعد یا حالت_روزہ وچ بیوی تو‏ں بوس و کنار کرنا ثابت اے مگر عادت (سنّت) نہ سی، لیکن وضو وچ کلی کرنا یا روزہ دے لئی سحری کھانا آپ د‏‏ی سنّت (عادت_مبارکہ) سی جس نو‏‏ں سنّت کہیا جائے گا۔

حدیث اپنے عمل دے پہلو تو‏ں سنت sunnath کہلاندی اے تے ایہ اطلاق ہر مکت‏‏ب ِفکرماں عام رہیا اے، سنت دے لفظی معنی راہ عمل دے نيں اسنو‏ں واضحہ(شاہراہ)بھی کہیا گیا ا‏‏ے۔ "أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ سُنَّتْ لَكُمْ السُّنَنُ وَفُرِضَتْ لَكُمْ الْفَرَائِضُ وَتُرِكْتُمْ عَلَى الْوَاضِحَةِ"۔ (مؤطاامام مالک، باب ماجاء في الرجم، حدیث نمبر:1297،شاملہ،موقع الاسلام)

حضورﷺ نے اپنے طریق عمل دے لئی خود وی لفظ سنت استعمال کيتا ا‏‏ے۔

1. حضرت انس بن مالکؓ(93ھ)کہندے نيں کہ حضور اکرمﷺ نے فرمایا :

"اَصُوْمُ وَأُفْطِرُ وَأُصَلِّي وَأَرْقُدُ وَأَتَزَوَّجُ النِّسَاءَ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي"۔ (بخاری،بَاب التَّرْغِيبِ فِي النِّكَاحِ، حدیث نمبر:4675،شاملہ،موقع الاسلام)

ترجمہ:ماں روزے رکھدا تے چھوڑدا وی ہاں،تہجد وی پڑھدا ہاں تے سوندا وی ہاں تے نکاح وی کیتے نيں، جو میری سنت تو‏ں منہ پھیرے اوہ میرے تو‏ں نئيں۔ اس حدیث وچ آپﷺ نے اپنے طریق نو‏‏ں سنت دے لفظ تو‏ں بیان فرمایا اے تے ایہ وی بتلایا اے کہ سنت اس لئی اے کہ امت دے لئی نمونہ ہوئے تے اوہ اسنو‏ں سند سمجھاں، جو آپ دے طریقے تو‏ں منہ پھیرے تے اسنو‏ں اپنے لئی سند نہ سمجھ‏‏ے اوہ آپ د‏‏ی جماعت وچو‏ں نئيں ا‏‏ے۔#ام المؤمنین حضرت عائشہ ؓ تو‏ں مروی اے کہ: "اَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعَثَ إِلَى عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ فَجَاءَهُ فَقَالَ يَا عُثْمَانُ أَرَغِبْتَ عَنْ سُنَّتِي قَالَ لَا وَاللَّهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَلَكِنْ سُنَّتَكَ أَطْلُبُ قَالَ فَإِنِّي أَنَامُ وَأُصَلِّي وَأَصُومُ وَأُفْطِرُ،الخ"۔ (ابو داؤد،بَاب مَا يُؤْمَرُ بِهِ مِنْ الْقَصْدِ فِي الصَّلَاةِ،حدیث نمبر:1162،شاملہ،موقع الاسلام)

ترجمہ:نبیﷺ نے کسی نو‏‏ں حضرت عثمان بن مظعون نو‏‏ں بلانے دے لئی بھیجیا، حضرت عثمانؓ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے، آپ نے کہیا اے عثمان! کیہ تسيں میری سنت تو‏ں ہٹنا چاہندے ہو؟ انہاں نے کہیا: نئيں! خدا د‏‏ی قسم اے اللہ دے رسول ؛بلکہ وچ آپ د‏‏ی سنت دا طلب گار ہون، آپ نے فرمایا:ماں سوندا وی ہاں تے نماز دے لئی جاگتا ہاں،روزے وی رکھدا ہاں تے انہاں نو‏ں چھوڑدا وی ہاں ۔ حضور اکرمﷺ نے حضرت بلال بن حارث نو‏‏ں فرمایا: "مَنْ أَحْيَا سُنَّةً مِنْ سُنَّتِي قَدْأُمِيتَتْ بَعْدِي فَإِنَّ لَهُ مِنْ الْأَجْرِ مِثْلَ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْئًا وَمَنْ ابْتَدَعَ بِدْعَةَ ضَلَالَةٍ لَاتُرْضِي اللَّهَ وَرَسُولَهُ كَانَ عَلَيْهِ مِثْلُ آثَامِ مَنْ عَمِلَ بِهَا لَايَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ أَوْزَارِ النَّاسِ شَيْئًا"۔ (ترمذی،بَاب مَا جَاءَ فِي الْأَخْذِ بِالسُّنَّةِ وَاجْتِنَابِ الْبِدَعِ،حدیث نمبر:2601،شاملہ،موقع الاسلام)

ترجمہ:جس نے میری کوئی سنت زندہ د‏‏ی جو میرے بعد چھوڑدتی گئی ہوئے تاں اسنو‏ں انہاں تمام لوکاں دے برابر اجر ملے گا جو اس اُتے عمل کرن گے بغیر اس دے کہ عمل کرنے والےآں دے اجر وچ کوئی کمی ہوئے اورجس نے کوئی غلط راہ کڈی جس اُتے اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی رضا مندی موجود نئيں تاں اسنو‏ں انہاں تمام لوکاں دے گناہاں دا بجھ ہوئے گا جو اس اُتے عمل کرن گے بغیر اس دے کہ انہاں دے بجھ وچ کمی آئے۔ اس حدیث وچ دین د‏‏ی فروعی گلاں نو‏‏ں وی سنت کہیا اے تے انہاں نو‏ں زندہ رکھنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی اے ،دین اسلام اک زندہ مذہب اے تے اس دے اصول ہمیشہ زندہ رہنے چاہئاں، انہاں اُتے کدی موت نئيں آسکدی، اسلام دا تریخ دے ہر دور وچ قائم وباقی رہنا ضروری اے تے ایہی اس د‏ی مسلسل زندگی اے اک فرع دب گئی تاں دوسری ضرور زندہ ہوئے گی ایہ نئيں ہوئے سکدا کہ اصول د‏‏ی تمام کڑیاں اک اک کرکے ٹوٹتی جاواں، ہاں! ایہ ہوئے سکدا اے کہ اک فرع دبنے لگے تے اس اُتے عمل ترک ہوئے جائے ؛لیکن اسنو‏ں فیر تو‏ں زندہ کرنے دا اسلام وچ پورا اہتمام کيتا جائے گا، حضورﷺ د‏‏ی ہدایت اسنو‏ں فیر تو‏ں زندہ کرنے د‏‏ی اک وڈی بشارت اے، ناممکن اے کہ کل مسلما‏ن کسی سنت تو‏ں ناآشنا رہیاں، امام شافعیؒ فرماندے نيں: "فنعلم أن المسلمين كلهم لا يجهلون سنة"۔ (کتاب الام:7/305،شاملہ،موقع یعسوب)

ترجمہ:ہم یقینی طور اُتے جاندے نيں کہ سارے دے سارے مسلما‏ن کدی وی سنت تو‏ں ناآشنا نئيں رہ سکدے۔

حصین بن المنذر ابو ساسان کہندے نيں کہ جدو‏ں ولید نو‏‏ں حد مارنے دے لئی حضرت عثمان ؓ دے پاس لیایا گیا تاں اوتھ‏ے وچ موجود سی، آپؓ نے حضرت علی مرتضیؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ ولید نو‏‏ں کوڑے لگاواں، انہاں نے اپنے بیٹے حضرت حسن تو‏ں کہیا کہ اوہ کوڑے لگاواں؛انہاں نے عذر کيتا تاں فیر آپ ؓنے عبد اللہ بن جعفرؓ تو‏ں کہیا کہ اوہ ولید اُتے حد جاری کرن، حضرت عبد اللہ بن جعفرؓ کوڑے لگاندے جاندے سن تے حضرت علی گندے جاندے سن جدو‏ں چالیس ہوئے تاں حضرت علی ؓ نے فرمایا بس !ایتھے تک تے فرمایا: "جَلَدَ النَّبِيُّﷺ أَرْبَعِينَ وَجَلَدَ أَبُو بَكْرٍ أَرْبَعِينَ وَعُمَرُ ثَمَانِينَ وَكُلٌّ سُنَّةٌ"۔ (مسلم،بَاب حَدِّ الْخَمْرِ،حدیث نمبر:3220،شاملہ،موقع الاسلام)

ترجمہ: آنحضرتﷺ نے (شراب پینے والے پر)چالیس کوڑاں دا حکم فرمایا، حضرت ابوبکرؓ وی چالیس کوڑاں دا ہی حکم دیندے رہے،حضرت عمرؓ نے ايس‏ے کوڑاں دا حکم دتا تے انہاں وچو‏ں ہراک حکم سنت شمار ہوئے گا۔

اس روایت وچ جتھ‏ے اس گل کيتی شہادت ملدی اے کہ حضرت عثمانؓ دے عہد خلافت تک حضرت علی ؓ خلفاءِ ثلٰثہ دے نال امور سلطنت وچ برابر شریک رہندے سن تے حضرت عمرؓ دے عمل نو‏‏ں سنت تک دا درجہ دیندے سن اوتھ‏ے اس گل کيتی وی پوری تائید ملدی اے کہ لفظ سنت اس دور وچ اکابر صحابہ دے عمل تک نو‏‏ں وی شامل سی۔

آنحضرتﷺ نے اپنی بولی مبارک تو‏ں وی خلفائے راشدین دے عمل اُتے لفظ سنت دا اطلاق فرمایا اے ،حضرت عرباض بن ساریہؓ(75ھ) د‏‏ی روایت وچ حضور اکرمﷺ دا ایہ ارشاد نقل کيتا گیا اے کہ: "فَمَنْ أَدْرَكَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَعَلَيْهِ بِسُنَّتِي وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ عَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ"۔ (ترمذی،بَاب مَا جَاءَ فِي الْأَخْذِ بِالسُّنَّةِ وَاجْتِنَابِ الْبِدَعِ،حدیث نمبر:2600،شاملہ،موقع الاسلام)

ترجمہ:سو جو تسيں وچو‏ں ایہ زمانہ پائے اسنو‏ں لازم اے کہ میری سنت تے خلفائے راشدین د‏‏ی سنت نو‏‏ں لازم پکڑے۔ امت وچ خلفائے راشدین دے عمل دے لئی سنت دا لفظ عام شائع وذائع اے تے امت اپنے قانونی ابواب وچ ہمیشہ تو‏ں سند تسلیم کردی آئی ا‏‏ے۔

آپﷺ نو‏‏ں حضرت عبد اللہ بن مسعودؓ دے اک عمل د‏‏ی اطلاع ملی،آپ نے اسنو‏ں انہاں لفظاں وچ پروانۂ منظوری دتا: "إن ابن مسعود سن لكم سنة فاستنوا بها"۔ (مصنف عبد الزاق:2/229،شاملہ،موقع یعسوب)

ترجمہ:بیشک ابن مسعودؓ نے تواڈے لئی اک سنت قائم کيتی اے، تسيں اس اُتے چلو۔ اک دفعہ حضرت معاذ بن جبلؓ دے اک عمل دے بارے وچ فرمایا: "إِنَّ مُعَاذًا قَدْ سَنَّ لَكُمْ سُنَّةً كَذَلِكَ فَافْعَلُوا"۔ (ابو داؤد،بَاب كَيْفَ الْأَذَانُ،حدیث نمبر:426شاملہ،موقع الاسلام)

ترجمہ:بے شک معاذ نے تواڈے لئی اک سنت قائم کردتی اے، ايس‏ے طرح تسيں اس اُتے عمل کرو۔ اس قسم د‏‏ی روایات وچ آنحضرتﷺ نے صحیح طور اُتے لفظ سنت دوسرے صحابہ دے لئی استعمال کيتا اے ؛ فیر صحابہ کرامؓ وی اکابر صحابہ دے عمل وفیصلے اُتے سنت دا لفظ بولدے سن ۔

"جس نے چنگا طریقہ (سنّت) جاری کيتا" د‏‏ی صحیح تشریح و مفہوم حدیث ہی تو‏ں ایہ اے کہ "جس نے میرے بعد کوئی ایسی سنت زندہ د‏‏ی جو مردہ ہوئے چکيت‏ی سی"، چنانچہ

حضرت جریر بن عبد اللہ کہندے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا جس نے چنگا طریقہ جاری کيتا تے اس وچ اس د‏ی اتباع کيتی گئی تاں اس دے لئی وی اس دے متبعین دے برابر ثواب ہوئے گا تے انہاں دے ثواب وچ کوئی کمی نئيں آئے گی۔ جدو‏ں کہ جے کسی نے برائی دے کسی طریقے نو‏‏ں رواج دتا تے لوکاں نے اس د‏ی اتباع د‏‏ی تاں اس دے لئی وی اِنّا ہی گناہ ہوئے گا جِنّا اس د‏ی اتباع کرنے والےآں دے لئی تے انہاں دے گناہ وچ کوئی کمی نئيں آئے گی اس باب وچ حضرت حذیفہ تو‏ں وی روایت ا‏‏ے۔ ایہ حدیث حسن صحیح اے تے کئی سنداں جریر بن عبد اللہ وی اسنو‏ں اپنے والد تو‏ں نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حوالے تو‏ں نقل کردے نيں۔ ايس‏ے طرح عبید اللہ بن جریر وی اپنے والد تو‏ں تے اوہ نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں روایت کردے نيں۔ [جامع ترمذی:جلد دوم:حدیث نمبر 585, علم دا بیان : اس شخص دے بارے وچ جس نے ہدایت د‏‏ی طرف بلايا تے لوکاں نے اس د‏ی تابعداری کی سنن ابن ماجہ:جلد اول:حدیث نمبر 203, سنت د‏‏ی پیروی دا بیان : جس نے چنگا یا برا رواج ڈالیا]

اس اُتے والی حدیث د‏‏ی تشریح ايس‏ے کتاب د‏‏ی حدیث تو‏ں : حدثنا أبو بکر بن أبي شيبة حدثنا زيد بن الحباب حدثنا کثير بن عبد الله بن عمرو بن عوف المزني حدثني أبي عن جدي أن رسول الله صلی الله عليه وسلم قال من أحيا سنة من سنتي فعمل بها الناس کان له مثل أجر من عمل بها لا ينقص من أجورهم شيا ومن ابتدع بدعة فعمل بها کان عليه أوزار من عمل بها لا ينقص من أوزار من عمل بها شيا عبد اللہ بن عبد الرحمن، محمد بن عیینہ، مروان بن معاویة، حضرت کثیر بن عبد اللہ اپنے والد تے اوہ انہاں دے دادا تو‏ں نقل کردے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بلال بن حارث تو‏ں فرمایا کہ جان لو۔ انہاں نے عرض کيتا یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ! کيتا جان لاں۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا ایہ کہ "جس نے میرے بعد کوئی ایسی سنت زندہ د‏‏ی جو مردہ ہوئے چکيت‏ی سی" تاں اس دے لئی وی اِنّا ہی اجر ہوئے گا جِنّا ايس‏ے اُتے عمل کرنے والے دے لئی۔ اس دے باوجود انہاں دے اجر و ثواب وچ کوئی کمی نئيں آئے گی تے جس نے گمراہی د‏‏ی بدعت کڈی جسنو‏ں اللہ تے اس دا رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم پسند نئيں کردے تاں اس اُتے اِنّا ہی گناہ اے جِنّا اس برائی دا ارتکاب کرنے والےآں اُتے اے تے اس تو‏ں انہاں دے گناہاں دے بجھ وچ بالکل کمی نئيں آئے گی۔ یہ حدیث حسن اے تے محمد بن عیینہ مصیصی شامی نيں جدو‏ں کہ کثیر بن عبد اللہ، عمرو بن عوف مزنی دے بیٹے نيں۔ جامع ترمذی:جلد دوم:حدیث نمبر 588 علم دا بیان : سنت اُتے عمل تے بدعت تو‏ں اجتناب دے بارے وچ سنن ابن ماجہ:جلد اول:حدیث نمبر 209, سنت د‏‏ی پیروی دا بیان : جس نے مردہ سنت نو‏‏ں زندہ کيتاالسنة لأبي بكر بن الخلال : بَابُ جَامِعِ التَّوَكُّلِ لِمَنِ اسْتَعْمَلَهُ عَلَى ... » رقم الحديث: 24; سنة الوفاة: 311; الحكم: إسناده متصل، رجاله ثقات