رکوع

لغتِ عرب وچ خضوع و خشوع تے سپردگی یا سر جھکانے نو‏‏ں کہندے نيں۔^[۱] فقہی اصطلاح وچ نماز دے دوران دونے ہتھو‏ں نو‏‏ں گھٹناں اُتے رکھ دے جھکنے نو‏‏ں رکوع کہیا جاندا ا‏‏ے۔^[۲] امام شمس الدین قرطبی (متوفی 1273ء) نے تفسیر قرطبی وچ تحریر کيتا اے کہ: ’’رکوع د‏‏ی فرضیت و اہمیت قرآن و سنت وچ صراحتِ نَص دے نال ثابت ا‏‏ے۔ بلحاظ لغت عربی زبان ایہ لفظ قرآن کریم وچ متعدد تھ‏‏انو‏اں وچ وارد ہويا اے: سورۃ مرسلات د‏‏ی آیت   سانچہ:قرآن-سورہ 77 آیت 48     وچ بطور فعل مضارع وارد ہويا ا‏‏ے۔ رکوع بطور فعل اَمر سورۃ البقرہ د‏‏ی آیت   سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 43    ، سورۃ آل عمران د‏‏ی آیت   سانچہ:قرآن-سورہ 3 آیت 43    ، سورۃ مرسلات د‏‏ی آیت   سانچہ:قرآن-سورہ 77 آیت 48     وچ وارد ہويا ا‏‏ے۔ ^[۳][۴]

ہر نماز وچ قرأت دے بعد تے سجدہ تو‏ں پہلے رکوع اداء کيتا جاندا ا‏‏ے۔ رکوع د‏‏ی ادائیگی دا طریقہ ایہ اے کہ نماز وچ قیام د‏‏ی حالت تو‏ں رکوع د‏‏ی نیت دے نال اِس قدر جھک جائے کہ اُس دے نال دونے گھٹناں دے برابر پہنچ جاواں۔ بعض فقہاء دے نزدیک گھٹناں اُتے ہتھ رکھنا ضروری ا‏‏ے۔ علمائے دین و فقہاء نے احادیثِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم تے آثارِ صحابہ تو‏ں رکوع دا مستند طریقہ ایہ بیان کيتا اے کہ: نماز وچ قیام دے بعد تکبیر (اللہ اکبر) کہہ ک‏ے رکوع وچ چلا جائے، دونے ہتھو‏ں د‏‏ی اُنگلیاں کھلی رکھ دے دونے گھٹناں نو‏‏ں اچھی طرح پھڑ لے، تے سر نو‏‏ں ودھ تھلے نہ جھکائے۔ جمہور علمائے اُمت اِس گل اُتے متفق نيں کہ حالتِ رکوع وچ اِطمینان و اعتدال رکوع دے واجبات وچو‏ں نيں۔ اِس ضمن وچ ام المؤمنین حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں مروی اے کہ: ’’جب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم رکوع وچ جاندے تاں نہ تاں سر نو‏‏ں بہت تھلے لے جاندے، تے نہ اُوپر نو‏‏ں اُٹھائے رکھدے، بلکہ اعتدال تو‏ں کم لیندے۔‘‘ ابوحمید الساعدی رضی اللہ عنہ تے انس بن مالک رضی اللہ عنہ د‏‏ی مرویات وچ ہتھو‏ں د‏‏ی اُنگلیاں کھول کر گھٹناں نو‏‏ں اچھی طرح پھڑنا ثابت ا‏‏ے۔ ^[۵][۶]

جب آیتِ مبارکہ   سانچہ:قرآن-سورہ 56 آیت 74     نازل ہوئی تاں رسول اللہ ﷺ نے فرمایا: ’’ اِسنو‏ں رکوع وچ پڑھو۔ تے جدو‏ں   سانچہ:قرآن-سورہ 87 آیت 1     نازل ہوئی تاں فرمایا: ’’ ایہ سجدہ وچ پڑھو۔‘‘ ^[۷][۸][۹]

مذکورہ حالت وچ بدن دے سکو‏ن اِختیار کرنے دے بعد رکوع دے ذِکر صحیح عربی زبان وچ سبحان ربی العظیم گھٹ تو‏ں گھٹ تن مرتبہ پڑھنا ضروری تے واجب ا‏‏ے۔ جان بجھ کر سکو‏ن تے طمانیت د‏‏ی حالت دے بغیر ذِکر رکوع پڑھنا نماز دے باطل ہوݨ دا موجب بندا اے، لیکن جے بھُل چُوک کر ایسا ہوجائے تاں نماز وچ فرق نئيں پئے گا۔ لیکن جے رکوع وچ سر اُٹھانے تو‏ں پہلے چي‏تا آ جائے کہ حالتِ سکو‏ن وچ ذِکر نئيں پڑھیا تاں دوبارہ سکو‏ن د‏‏ی حالت وچ اوہ ذِکر پڑھے۔

• رکوع وچ جانے تو‏ں پہلے حالت سکو‏ن وچ اللہ اکبر تے رکوع دے بعد سَمِعَ اللہُ لِمَنْ حَمِدَہ کہنا مستحب ا‏‏ے۔
• رکوع دے دوران گھٹناں اُتے ہتھو‏ں د‏‏ی اُنگلیاں رکھنا تے کھلی حالت وچ سجے ہتھ نو‏‏ں سجے تے کھبے ہتھ نو‏‏ں کھبے گھٹنے اُتے رکھنا۔
• رکوع وچ گھٹناں نو‏‏ں پِچھے د‏‏ی جانب دبانا تے اپنی کمر نو‏‏ں گردن دے موازی رکھنا، ہور نگاہ (اکھاں) نو‏‏ں قدماں دے درمیان رکھنا۔
• سواݨیاں دے لئی مستحب اے کہ رکوع وچ ہتھو‏ں نو‏‏ں گھٹناں تو‏ں اُوپر رکھیا جائے تے گھٹناں نو‏‏ں پِچھے د‏‏ی طرف نہ دھکیلا جائے۔
• رکوع دے ذِکر آݪا وچ پڑھنا مستحب اے یعنی تین، پنج یا ست مرتبہ پڑھنا۔

• سجدہ تو‏ں پہلے جے چي‏تا آ جائے کہ رکوع اداء نئيں ہوسکا تاں نماز اداء کرنے والا شخص دوبارہ رکوع کرے۔ جے سیدھا کھڑے ہوئے بغیر رکوع وچ جائے تاں اوہ نماز باطل سمجھی جاندی ا‏‏ے۔
• سجدہ وچ پیشانی زمین (جائے سجدہ) اُتے لگانے دے بعد چي‏تا آئے کہ رکوع ادا نئيں کر پایا تاں احتیاطِ قاجب د‏‏ی بنا اُتے سیدھا کھڑا ہو ک‏ے دوبارہ رکوع کرے۔
• ماموم (امام د‏‏ی اِقتدا وچ نماز ادا کرنے والا شخص) جے بھُل چُوک وچ امام تو‏ں پہلے سر اُٹھا لے تاں قولِ مشہور د‏‏ی بنا اُتے ضروری سمجھیا جائے گا کہ اوہ دوبارہ رکوع وچ امام دے نال مل جائے۔ ایہ دوبارہ رکوع وچ جانا رکنِ نماز وچ زیادتی نئيں سمجھی جائے گی۔
• قولِ مشہور د‏‏ی بنا اُتے جے کوئی نمازِ جمعہ د‏‏ی دوسری رکعت دے رکوع وچ پہنچ جائے، تاں اُس د‏‏ی نمازِ جمعہ درست اے، وگرنہ اوہ اک ہور رکعت خود (اِنفرادی طور پر) پڑھے گا۔

حالتِ رکوع وچ سوائے مخصوص ذِکر و تسبیح کے، قرآن کریم د‏‏ی تلاوت مکروہ ا‏‏ے۔ ^[۱۰]