Toscan-a
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
La Toscan-a a l'é na region d'Italia. L'evolussion dël nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]J'etrusch, ch'a popolavo la region durant ël I milegn aGC, a l'han daje sò nòm. A l'é peui dventà Tuscia durant l'arforma aministrativa dl'imperator roman Dioclessian (284-305), peui ant l'Età ëd mes a l'é dventà Toscan-a. Geografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]La Toscan-a a confin-a a nòrd con la Liguria, a nòrd-est con l'Emilia-Romagna, a est con l'Umbria e le Marche e a sud con ël Lassio. A òvest a l'é bagnà dal Mar Lìgur e dal Mar Tireni. Ij fium prinsipal a son: Ël teritòri[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij doi ters dël teritòri dla Toscan-a a l'é constituì da 'd tère agrìcole (anviron 25%) e da foreste (anviron 40%). Clima[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël clima a l'é mediterani, con dj'istà càude, ëd sòlit sëcche, e dj'invern dle vire piuvos. Le temperadure estive, an luj e ost, a peulo rivé a dij livej elevà ant le sità, an particolar a Firense. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]L'età antica[modìfica | modifiché la sorgiss]Durant ël I milegn aGC j'etrusch a popolavo la region. Ël cristianésim[modìfica | modifiché la sorgiss]La region a l'é cristianisà antra ël II e ël IV sécol. Cand dël 313 lë strument ëd Costantin a autorisa la pràtica dël cult cristian, la Tuscia a l'era già organisà an Cese locaj: le numerose sede episcopaj ëd Toscan-a a dato ëdcò lor a costa época. L'età ëd mes[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant l'Età ëd mes a-i é le dominassion dij longobard e dij franch.
Gran part dla Toscan-a meridional a l'é dominà da j'Aldobrandesch. Vers ël 1100 a-i nasso le corporassion an Toscan-a: ij borzoà, ij mërcant e j'artisan e elegio dij cónsoj, dij prior e dj'ansian, duvertand parèj la stra a la sità-repùblica lìbera. La via Francìgena e ël comersi[modìfica | modifiché la sorgiss]La stra prinsipal ch'a gionz l'Euròpa setentrional e sentral con Roma a traversa tuta la Toscan-a: a l'é la via Francìgena. Vàire fator a contribuisso al dësvlup urban: le rèndite procurà dai drit ëd dugan-a, la vèndita dij prodot agrìcoj e artisanaj locaj, l'atività continua dj'obergi e le relassion comersiaj antra ij mërcant forest e le metròpoj. L'Arnassensa[modìfica | modifiché la sorgiss]Apress la mòrt dël darié dij Médici, Gian Gaston (1671-1737), restà sensa ardité, ël granducà ëd Toscan-a a passa sota la ca ëd Loren-a: dël 1737 Fransesch Steo, granduca ëd Loren-a e futur imperator Fransesch I a dventa granduca ëd Toscan-a. A la mòrt ëd chiel-sì, dël 1765, a l'é s`scond fieul, Pero Leopold, ch'a-j suced. Sota l'anfluss austrìach, la Toscan-a e la Lombardìa a son l'oget d'arforme an tuti ij camp e a dvento un model europengh dij Lum. Ij privilege dij tribunaj, le struture giudissiarie arcàiche, ël drit d'arpar ëd le cese, le corporassion d'artisan e d'artista a son abolì; grassie al suvament dij maré toscan, ij teren a l'agricoltura a son ameliorà; ël sistema scolàstich a l'é arformà; la medzin-a e la notomìa a son pi nen confinà ant j'ospidaj, ma mostrà a l'università. L'Arsorgiment[modìfica | modifiché la sorgiss]Durant l'Arsorgiment la Toscan-a a dventa leu ëd rendevó d'òm coltivà, ëd socetà segrete e ëd cospirator. Ij fàit pi armarchèivoj a son la creassion dël Gabinet sientìfich e literari, dël 1821, e la fondassion da part ëd Gian Pietro Vieusseux dël giornal Antologia, ch'a seurt dal 1821 al 1833, andoa ch'as esprimo dë stòrich, scritor e siensià. Ël granduca Leopold II a reagiss ai batibeuj arvolussionari dël 1848 con la repression e l'aplicassion dë mzure dure e as manten al podèj mach con la protession dj'armeje austrìache. Dl'avril 1859 as na scapa; as proclama la repùblica provisòria dantorn al baron Ricasoli. Dal 1865 al 1871 Firense a dventa capital dl'Italia. Conomìa[modìfica | modifiché la sorgiss]La Toscan-a a l'é la prinsipal region torìstica dl'Italia: a acheuj tuti j'agn pi 'd 4 milion ëd visitador. Ës setor a arpresenta un-a dle sorgiss d'intrade pi amportante për la region. A l'é un-a dle grande region agrìcole d'Italia, arnomà an particolar për ël vin, l'euli d'oliva, ij formagg e le specialità da salumerìa. Ël sot-seul a l'é rich ëd mineral ëd fer (Elba e Grosset), ëd màrmol (Carara, Prato e Marema), ëd mercuri (Mont Amiata) e ëd carbon (nòrd ëd Firense). Ij pòrt ëd Livorn, ëd Marin-a ëd Carara, ëd Piombin, ëd Viaregg e ëd Pòrt Sant Ësteo a son dij sènter ëd pësca. Ij vin e la cusin-a[modìfica | modifiché la sorgiss]La Toscan-a a l'é n'amportant produtor ëd vin an Euròpa. Antra ij vin bianch a l'é arnomà la vernaccia. Antra ij vin nèir: ël chianti, ël brunello ëd Montalcino, ël vin nòbil ëd Montepulciano. Na specialità a l'é ël vin sant, un vin doss da serve da aperitiv o con ël doss. Antra le specialità dla cusin-a toscan-a a-i é: la bistëcca a la fiorentin-a (carn ëd beu fàita andé a la grija con l'òss), la tripa a la fiorentin-a (a la sàussa ëd tomàtiche), le papardele a la levr (pasta con sàussa ëd levr), la ribollita (supa ëd còj ai faseuj e a le vërdure), ël risòt nèir (ris a l'anciòstr ëd sepia), lë stocafiss a la livornèisa (merluss sëccà cheit con euli, vin e vërdure), le bruschëtte (fëtte ëd pan brasatà fërtà con l'aj e bagnà d'euli), le sautisse, ël formagg ëd fèja, la mossarela ëd bùfala, ij cantucci (doss a le màndole). Sità e provinse[modìfica | modifiché la sorgiss] La Toscan-a a l'ha 10 provinse:
Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Pressident dla Region a l'é Eugenio Giani (dal 21/09/2020). Anliure esteriore[modìfica | modifiché la sorgiss] |
|||||||||||||||||||||||||
