Sardëgna

Sardënia
Pais	Italia
Lenghe	italian, sard
Provinse	5: [[Provincia ëd Càliari|Càliari], Nùgoro, Oristan, Sàssari, Sud Sardëgna
Capital	Càliari
Popolassion  - total  - densità	1 639 591 ab. (Dzèmber 2013) 68,03 ab./km²
Surfassa  - total	24 100 km²
Comun-e	377
Pressident	Christian Solinas

La Sardëgna a l'é na region autònoma a statù special ch'a fa part dla repùblica italian-a.
Sò cap-leu a l'é Càliari.
A conta 1.639.591 abitant e a l'ha na surfassa ëd 24.100 km².

La Sardëgna a l'é n'ìsola dël Mar Mediterani, la pì gròssa apress la Sicilia.
A l'ha forma quadrangolar e a së spantia antra 28°51'52" e 41°15'42" ëd latitùdin nòrd e antra 8°8' e 9°50' ëd longitùdin est. A l'é bagnà a est e a sud dal mar Tiren, a òvest dal mar ëd Sardëgna e a l'é separà a nòrd da la Còrsica da le boche ëd Bonifass, dont la largëssa mìnima e l'é d'ëë chilòmeter. Soa broa oriental a l'é a 180 chilòmeter da la penìsola d'Orbetel, an sla còsta toscan-a.

Ël teritòri a së spantia an longheur për 270 chilòmeter da nòrd a sud e a l'ha na larghëssa media d'anviron 100 chilòmeter. An corëspondensa dij quatr vértes a l'ha da banda dj'ìsole done le pì gròsse a son Sant Antìoch e San Pé a sud-òvest; Asinara a nòrd-òvest; La Madlen-a e Caprera, compagnà da vàire scheuj, a nòrd-est; e le cite ìsole dij Còj e Serpentara a sud-est.

La formassion ëd la Sardëgna a l'é motobin antica: con la Còrsica, soa orìgin a armonta ai prim temp ëd l'era paleosòica; bon-a part ëd le ròche che a constituisso sò teritòri a aparten-o al cambrian e al siluran. La surtìa dë stragròsse masse magmàtiche e na serie dë s-ciapure an diression da nòrd-est a sud-òvest, ch'a son ancapitaje ant ël carbonìfer, a son a l'adoss dle forme orogràfiche fondamentaj ëd l'ìsola.

Ël 67,9% dla region a l'é fait da colin-e, ël 13,6% da brich e ël 18,5% a l'é an pian. La Sardëgna a l'é caraterisà da na strutura orogràfica s-ciassa e da 'd còste pòch acujente; son a spiega ël longh isolament ëd la popolassion e sò dësvlup conòmich tardiv. Bele che mach ël 13% dël teritòri a sorpassa ij 500 méter d'autëssa, l'ìsola as presenta tanme un tòch ëd tèra grotolù e montagnos, tajà da 'd sorch ch'a van giù drit e ch'a corëspondo a j'antiche linie dë s-ciapura e a coincido con la rej idrogràfica prinsipal.

La region montosa oriental a comprend da nòrd a sud partìe ëd sistema granìtich a dòss ariondà, dont as alvo ëd tansantan dle sime brusche e drite: ël massiss dël Limbara con ponta Balestrieri (1362 méter), canton isolà da la depression dël Coghinas; la partìa dij mont Alà (con ël mont Lerno ëd 1094 méter) che con le caden-e butà ëd garela dël Marghin-e e dël Gocean a constituiss la bordura pì àuta ëd na serie d'autipian ch'a calo viaman vers nòrd-òvest; la caden-a calcaria dël mont Albo (con ponta Catirin-a a 1127 méter).

La lenga natural pì spantià an Sardëgna a l'é 'l sard, con soe varietà logudorèis, parlà ant ël nòrd e ël sénter ëd l'ìsola, campidanèis, spantià a sud. Ij dialèt sassarèis (parlà a Sàssari) e galurèis (parlà an Galura) a son considerà 'd variante dla lenga còrsa.
An Sardëgna as parla ëdcò catalan an Algher e tabarchinu (un dialèt ligurin) ant j'ìsole ëd San Pé e Sant'Antìoch.

Dal 2016 la Sardëgna a l'ha 5 provinse:

• Sità metropolitan-a 'd Càliari, con capleugh Càliari
• Provincia dël Sud Sardëgna, con capleugh Carbònia
• Provincia d'Oristan, con capleugh Oristan
• Provincia ëd Nùoro, con capleugh Nùoro
• Provincia ëd Sàssari, con capleugh Sàssari

Ël Pressident dla Region a l'é Christian Solinas (dal 20/03/2019).

• Sit istitussional