Osta a l'é fondà anviron dël 23 aGC da Terensi Varon, ant ël leu anté ch'a-i era sò acampament, con ël nòm Augusta Praetoria.
Terensi Varon a fà ëdcò fabriché l'arch d'onor a l'intrada dla sità.
La sità roman-a a l'era sircondà da 'n retàngol ëd muraje, orientà vers ij quatr pont cardinaj.
Le muraje nòrd e sud a mzuravo 724 méter ëd longhëssa, cole a est e a òvest a j'ero ëd 572 méter.
Ij rampar a j'ero àot 8,50 méter an mojen-a e a j'ero arvestì an pera da la part esterna.
Ansima a-i era 'n parapèt àot 1,80 méter ch'a protegìa ël senté 'd ronda, largh 4,17 méter.
Da la pòrta pretòria a est a la pòrta decuman-a a òvest a-i passava la via pretòria, ch'a mzurava 9,46 méter ëd larghëssa.
La sità a l'era formà da eut gran retàngoj, quatr a nòrd e quatr a sud dla via pretòria.
An sità a-i ero ëdcò j'edifissi pùblich: teatro, anfiteatro, fòro e ij bagn për fé j'aque.
Dël teatro, a nòrd ëd la pòrta pretòria, a-i resta ancor na muraja massissa àuta 22 méter, a quatr pian, con dë fnestre quadrà e arquà: a podìa ten-e pì che 3.000 përson-e.
L'anfiteatro a l'era a nòrd dël teatro; ant jë scrit ëd l'età ëd mes a l'é ciamà Palatium Rotundum, visadì Palass Ariond.
Ël fòro a l'era 'n gran pòrti dobi ch'a sarava 'n retàngol ch'a mzurava 86,80 méter da est a òvest e 95,20 méter da nòrd a sud.
As treuva a òvest dël leu anté ch'al di d'ancheuj a-i é la catedral.
Lë spassi andrinta al retàngol a l'avìa a sò sènter un templi a ses colòne e d'àutri doi templi a j'ero butà an facia a cost-sì, pogiand-se a le muraje anterne ëd cost ëspassi.
N'àutr templi, consacrà a Dian-a, a l'era anté che ancheuj as treuva la catedral.
Scond na tradission, Pilat a sarìa passà për Osta an andasend an esili a Vienne.
N'àutra tradission a fortiss ël passage a Osta dl'apòstol Pé.
Con lë spantiesse dël cristianésim as ancamin-o a costruì dle cese.
La pì antica a l'é la catedral, ch'as treuva ant la cripta dla catedral dël di d'ancheuj: a l'é dël IV sécol, con travaj pì tard testimonià da la varietà djë stij dij capitej (bisantin, romànich e via fòrt).
A l'ancamin la comunità cristian-a d'Osta a dipendìa dal vësco ëd Vërsèj, Eusebi.
Dël 364 Eusebi a ancaria Eustassi d'esse ël prim vësco d'Osta.
La diòcesi a l'era sufraganta 'd Milan.
Ëd cost perìod Osta a pija 'l tìtol ëd sità, qualìfica dàita a le sede episcopaj: ansima a vàire monede merovinge stampà a Osta as les Austa Civitat fit. Austa.
Apress ch'a-i dròca l'Amper roman, la Val d'Osta a resta sota d'àutre dominassion, dont la pì amportanta a l'é cola dij Borgond.
L'aministrassion sivila e giudissiaria a l'era però gestìa daj vësco, tanme cont.
Ël tìtol ëd cont d'Osta a l'é goernà daj vësco fin-a a Oger Moriset (1411-1433); peui a passa ai Savòja.
Ant ël 1032 la val as treuva già an tra ij possediment d'Umbert Biancaman e a restrà ai Savòja për pì 'd neuv sécoj.
Dël 1191 Tomà I a conced a Osta ël papé dle franchise: la sità as angagia a esse fidela ai Savòja e ël cont a-j conced na fòrta autonomìa.
An sità a-i é l'Università dla Val d'Osta.
Tuti j'agn, a la fin ëd gené, a-i é an sità la Fera ëd Sant Ors (Foire de Saint-Ours), fera ch'a armonta a l'ann 1001.
