[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Irak

państwo w Azji
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Rkt2312 (dyskusja | edycje) o 22:10, 23 paź 2022. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.

Irak, Republika Iraku (arab. العراق, trl. Al-'Irāq, trb. Al-Irak; جمهورية العراق, trb. Dżumhurijjat al-Irak, kurd. كۆماری عێراق, trl. Komarî 'Êraq, trb. Komari Erak; asyr. ܩܘܛܢܝܘܬܐ ܕܥܝܪܐܩ) – państwo arabskie na Bliskim Wschodzie, leżące nad Zatoką Perską.

{{{nazwa}}}
Herb Flaga
Godło Iraku flaga Iraku
Dewiza: لله أكبر
trb. Allāhu Akbar
Hymn:
موطني
trb. Mawtini
[[Plik:{{{hymn audio}}}|200px]]
Konstytucja

Konstytucja Iraku

Stolica

Bagdad

Powierzchnia

438 317[a]

Populacja
• liczba ludności


45 407 895
(2024)

Domena internetowa

.iq

PKB ({{{pkb rok}}})
 • całkowite 
 • na osobę


233 mld USD[1]
{{{pkb na osobę}}}

Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Region Iraku
Zdjęcie satelitarne Iraku

Etymologia

Nazwa w języku arabskim العراق (al-ʿIrāq) poświadczona została już w VI wieku. Spośród kilkunastu etymologii, jedna odnosi się do starożytnego miasta Uruk w południowej Mezopotamii (sum. unug/unuki; akad. Uruk; bibl. Erech), inna zaś do arabskiego słowa ’araqa, „spocony, głęboko zakorzeniony, dobrze podlany” (dobrze nawodniony obszar mógł robić wrażenie na Arabach pochodzących z pustynnych terenów Półwyspu Arabskiego)[2].

Arabski podróżnik Al-Masudi (zm. 956) twierdził, że nazwa pochodzi od arabskiego określenia „żurawia studziennego” i zwracał uwagę na wielkie rzeki przepływające przez Irak. We wczesnych wiekach islamu terminem „Al-Irakani” („dwa Iraki”) określano miasta Al-Basra i Al-Kufa. Zdaniem J. Głodka najbardziej uzasadnione jest wyprowadzenie nazwy kraju z języka akadyjskiego, w którym słowo irak oznacza „kraj nasłoneczniony, słońca”[3].

Historia

Osobny artykuł: historia Iraku.

Na terenach zajmowanych przez dzisiejszy Irak, około 3500 roku p.n.e. rozwinęła się starożytna cywilizacja Sumerów (Mezopotamia), później narodziły się tam cywilizacje babilońska i asyryjska, podbite w pierwszej połowie VI w. p.n.e. przez Achemenidów. Po podbojach Aleksandra Macedońskiego w latach 334–321 p.n.e. tereny te weszły w skład jego imperium, a następnie były najważniejszą prowincją imperium Seleucydów. Następnie władali tam Partowie i Sasanidzi. W VII wieku n.e. tereny te zostały opanowane przez Arabów i stanowiły centrum arabskiego kalifatu. Od XVI wieku panowali tam Turcy osmańscy, walcząc o te ziemie z Persją. W 1917 terytorium Iraku zostało zajęte przez wojska brytyjskie pod dowództwem gen. Stanleya Maude’a (cytat: Przychodzimy jako wyzwoliciele, nie zdobywcy). Od 1918 Irak stał się brytyjskim terytorium mandatowym Ligi Narodów. Antybrytyjskie powstanie stłumiono. Brytyjczycy osadzili na tronie emira Abd Allaha Fajsala.

Irak kolonialny

W 1921 w Iraku proklamowano monarchię konstytucyjną[4][5], z dwuizbowym parlamentem, pod panowaniem Haszymidów a królem Iraku został obrany Abdullah, jednak funkcję tę objął jego brat Fajsal[6], który rządził pod brytyjskim protektoratem (w charakterze odszkodowania Abdullahowi powierzono władzę w Jordanii). Faktyczna władza w Iraku należała do urzędników brytyjskich[7].

Osobny artykuł: zamieszki w Iraku (1931).

Elity brytyjskiego Iraku składały się głównie z sunnitów[8]. W 1930, z inicjatywy premiera Nuri as-Sa’ida, podpisano traktat brytyjsko-iracki regulujący wzajemnie relacje na okres dwudziestu lat. Na mocy traktatu iracki monarcha przejął kontrolę nad sprawami wewnętrznymi i obronnością kraju. Wielka Brytania zachowała w Iraku swoje bazy wojskowe i zastrzegła sobie prawo do korzystania z infrastruktury militarnej kraju na wypadek wybuchu wojny[9]. Traktat został odrzucony przez irackie społeczeństwo jako niewystarczający. Wpływy brytyjskie umocniły się, gdy w 1931 rząd zgodził się na udzielenie brytyjskiej Iraq Petroleum Company wyłącznej koncesji na poszukiwania i eksploatację ropy w Iraku północno-wschodnim[10][11]. Probrytyjska polityka rządu spowodowała niezadowolenie opozycji skupionej w Partii Bractwa Narodowego powodując stłumione przez rząd i Brytyjczyków zamieszki i strajki. Niezależnie od protestów Bractwa Narodowego trwały wystąpienia kurdyjskie, które również zostały stłumione z pomocą sił kolonialnych[12]. Po upadku wystąpień coraz większe wpływy w opozycji uzyskała Iracka Partia Komunistyczna[7].

Królestwo Iraku

3 października 1932 proklamowano formalną niepodległość[4][5] Królestwa Iraku, które wstąpiło też zaraz do Ligi Narodów. Mimo to Irak wciąż pozostawał zależny od Wielkiej Brytanii[5]. W 1933 (zaledwie rok po ogłoszeniu niepodległości) zmarł król Fajsal[6] a następcą został jego syn Ghazi I, który rządził tylko do 1939, kiedy to umarł, a nowym królem został jego syn Fajsal II, mający wówczas 4 lata[6]. Dopóki nie uzyskał pełnoletniości, władzę regencką sprawował jego stryj 'Abd al-Ilah. W 1933 miejsce miał nieudany bunt Asyryjczyków, zakończony zmasakrowaniem tysięcy cywilnych mieszkańców[13][14]. W 1935 premier kraju został Jasin al-Haszimi będący zwolennikiem panarabizmu. Jego rządy związane były z dalszym ignorowaniem mniejszości etnicznych, represjami opozycji, zwiększeniem siły służb bezpieczeństwa i stłumieniem rebelii szyickiej z 1936 oraz powstania jezydów w Dżabal as-Sindżar[15][16]. Rządy al-Haszimiego zakończył wojskowy zamach stanu z 1936. Przywódca puczu Bakr Sidki misję sformowania rządu przekazał Hikmatowi Sulajmanowi. Rządy Sulajmana charakteryzowały się odrzuceniem panarabizmu i chęcią modernizacji kraju[17]. Liberalne obietnice gabinetu nie zostały jednak spełnione, a opozycja i związki zawodowe zostały poddane represjom[18]. Krótkie rządy Sulajmana przerwała interwencja panarabskich wojskowych w 1937[19].

W ciągu kolejnych kilku lat największe wpływy w irackiej polityce mieli wojskowi, w szczególności tzw. złoty czworobok tworzony przez pułkowników o panarabskich i antybrytyjskich poglądach, z Salah ad-Dinem as-Sabbaghem na czele. Sytuacja na irackiej scenie politycznej skomplikowała się po śmierci króla Ghaziego w kwietniu 1939 i nominowaniu regenta (w imieniu małoletniego Fajsala II) Abd al-Ilaha, zwolennika ścisłej współpracy Iraku z Wielką Brytanią. Panarabskie i proniemieckie stronnictwo oficerów i popierających ich polityków, z których najważniejszym był Raszid Ali al-Kilani, rywalizowało ze zwolennikami orientacji probrytyjskiej (regent, Nuri as-Sa’id). Kulminacją konfliktu stronnictw był zamach stanu zorganizowany przez złoty czworobok[20][21]. Odpowiedzią Wielkiej Brytanii była zbrojna interwencja, w wyniku której Irak czasowo trafił pod okupację armii brytyjskiej, a w 1943 dołączył do koalicji aliantów[7]. Po zakończeniu wojny Irak wziął udział w I wojnie izraelsko-arabskiej (po zakończeniu której z Iraku wyjechało koło 130 tysięcy Żydów)[7][22]. W 1953 król Fajsal II uzyskał pełnoletniość, ale jego stryj-regent nadal starał się wpływać na politykę kraju[6].

W latach 1948–1958 miało miejsce mnóstwo demonstracji i niepokojów. W ostatnich latach istnienia monarchii irackiej rząd poszerzył w kraju brytyjskie i amerykańskie interesy gospodarcze, przyznając tamtejszym firmom koncesje na wydobycie ropy naftowej. W 1955 Irak podpisał Pakt Bagdadzki[5], a w 1958 połączył się z Jordanią, tworząc Federację Arabską[7].

Rewolucje w 1958 i 1963

 
Abd as-Salam Arif i Abd al-Karim Kasim
Osobne artykuły: rewolucja w Iraku (1958), zamach stanu w Iraku (luty 1963) i zamach stanu w Iraku (listopad 1963).

W 1958 odbył się republikański przewrót wojskowy, w czasie którego na pałacowym podwórzu zastrzelono króla i księcia regenta. Nowy rząd rewolucyjny zniósł instytucje tzw. ancien régime (monarchię i parlament) oraz proklamował republikę i rozwiązał federację z Jordanią[5]. Ustanowiono dyktaturę generała Abd al-Karim Kasima stojącego na czele puczu. Pucz doprowadził do izolacji politycznej Iraku w regionie, co skłoniło kraj do poszukiwaniu nowych sojuszników w bloku wschodnim[23]. W porewolucyjnym rządzie doszło do rozłamu na skutek sporów w kursie polityki zagranicznej Iraku – Kasim opowiadał się za pełną niezależnością kraju, w wojsku istniała natomiast silna sympatyzująca z baasizmem frakcja zwolenników zjednoczenia świata arabskiego pod egidą Egiptu[24].

Kasima obalono w wyniku przewrotu w 1963. Buntownicy kierowali się panarabizmem oraz antykomunizmem (oskarżając Kasima o zbyt dobre relacje z lokalnym ruchem komunistycznym)[7]. Na czele puczu stanął jeden z puczystów z 1958, Abd as-Salam Arif. Za organizację puczu odpowiedzialne było panarabskie skrzydło wojska i partia Baas[25]. Wojsko wkrótce pozbyło się z rządu radykalnych baasistów[26] a rząd składał się głównie ze zwolenników naseryzmu[27]. W okresie rządów wojskowych trwała walka z partyzantami kurdyjskimi[28]. W 1966, po śmierci Abd as-Salama Arifa w wypadku, władzę objął jego brat, generał Abd ar-Rahman Arif[29], który, aby uspokoić partię Baas tekę premiera powierzył należącemu do niej gen. Tahirowi Jahji. W 1967 kraj przystąpił do wojny izraelsko-arabskiej[30].

Rządy Baas

W okresie al-Bakra
Osobne artykuły: partia Baas, partia Baas (Irak) i zamach stanu w Iraku (1968).

Rządy Jahji i Arifa nie spełniły jednak oczekiwań partii Baas. Baasiści zorganizowali w 1968 kolejny zamach stanu, w następstwie którego przejęli pełnię władzy[31]. Faktycznym liderem państwa irackiego stał się Ahmad Hasan al-Bakr, który został prezydentem, premierem, dowódcą armii oraz przewodniczącym nowo utworzonej Rady Dowództwa Rewolucji. W skład rządu al-Bakra oprócz przedstawicieli partii Baas weszło 9 niezależnych nacjonalistów oraz trzech ministrów kurdyjskich[32] a elita państwa została zdominowana przez świeckich sunnitów[33]. Nowy rząd natychmiast przystąpił do walki z opozycją – represje dotknęły głównie komunistów i inne grupy lewicowe niesprzymierzone z baasizmem w wydaniu al-Bakra[34]. Prześladowania, przy entuzjazmie Irakijczyków, dotknęły też nieliczną społeczność żydowską po wykryciu przez rząd rzekomego syjonistycznego spisku[35].

Do 1971 r. al-Bakr i jego kuzyn Saddam Husajn pozbyli się wewnątrzpartyjnej konkurencji[36] co umożliwiło im przeprowadzenie serii wewnętrznych reform obejmujących między innymi reformę rolną i nacjonalizację złóż ropy naftowej i własności zachodnich firm paliwowych[37]. Reformy utrzymane w lewicowym stylu i wprowadzenie Karty Narodowej definiującej system Iraku jako socjalistyczny nie doprowadziły jednak do większego przeobrażenia gospodarki irackiej, w której wciąż przeważał wolny rynek. Rząd dzięki zwiększonym przychodom z ropy zmechanizował rolnictwo, utworzył nowe zakłady pracy oraz rozbudował infrastrukturę doprowadzając do wzrostu poziomy życia obywateli[7][38].

W pierwszej fazie rządów al-Bakr doprowadził do pogorszenia i w konsekwencji zerwania stosunków dyplomatycznych z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Coraz trudniejsze relacje łączyły przez to Irak z prozachodnimi rządami regionu[39] oraz sąsiednią Syrią (mimo faktu, że rządził w niej inny odłam partii Baas)[40]. Skrajnie negatywne relacje pozostawały natomiast relacje na linii Irak-Izrael, które pozostawały szczególnie wrogie po tym gdy w 1973 w trakcie wojny Jom Kipur Irak wysłał jednostki pancerne walczące z izraelską armią[41], a w 1978 al-Bakr potępił egipsko-izraelskie rozmowy pokojowe[7]. Coraz lepsze były natomiast relacje iracko-radzieckie[42]. Układy z ZSRR spowodowały pogorszenie relacji z USA, które zdecydowały się m.in. finansować w latach 1973–1975 kurdyjskich rebeliantów walczących z rządem[43]. Pod wpływem al-Bakra, Irak z czasem oddalił się od ZSRR i rozpoczął proces poprawy stosunków z USA[44]. Po niemalże całkowitym zdystansowaniu się od ZSRR (dzięki szybkiego wzbogaceniu się Irak nie potrzebował już radzieckiej pomocy gospodarczej) kraj prowadził niezależną politykę opierając się głównie na współpracy z Arabią Saudyjską i Kuwejtem, nie rezygnując przy tym z agresywnej retoryki antyizraelskiej[45].

Najpoważniejszym problemem wewnętrznym Iraku pod rządami al-Bakra w latach 1973–1974 pozostawała kwestia kurdyjska. Kurdowie pod wodzą Mustafy Barzaniego. Walki trwały one do 1975, gdy Iran wycofał się z udzielania Kurdom pomocy[46] na mocy porozumienia w Algierze. Iran w zamian za zrzeczenie się przez Irak prawa do części szlaku wodnego w Szatt al Arab wycofał swoje wsparcie dla Kurdów[47].

W okresie Saddama Husajna

W 1979 r. prezydentem został Saddam Husajn. Przeprowadził on czystkę w szeregach Rady Dowództwa Rewolucji, przeprowadził pogrom komunistów (co doprowadziło do utworzenia komunistycznej partyzantki Al-Ansar) oraz znacząco poprawił relacje Iraku ze światem zachodnim[7][48]. Na rok po przejęciu władzy przez Saddama Husajna odbyły się pierwsze powszechne wybory, w których kobiety zyskały prawo głosu. W tym samym czasie doszło do znacznego pogorszenia się relacji z Iranem ogarniętym rewolucją islamską[7].

Osobny artykuł: wojna iracko-irańska.

Iran, chcąc rozszerzyć rewolucję islamską, rozpoczął zaopatrywanie w broń radykalnych organizacji szyickich, takich jak Zew Islamu. Przez kraj przetoczyła się fala rebelii szyickich i fali zamachów terrorystycznych[49]. W 1980 Saddam Husajn przypuścił atak zbrojny na Iran. Podejmując tę decyzję, zamierzał na trwałe rozwiązać na korzyść Iraku długotrwały spór graniczny oraz zawładnąć bogatymi złożami ropy w rejonie Szatt al-Arab[4][5], przyłączyć do Iraku Chuzestan, czyniąc tym samym swój kraj nie tylko potęgą regionalną, ale i państwem przewodzącym całemu światu arabskiemu. Zamierzał również położyć kres rewolucji islamskiej i ingerencji Iranu w sprawy wewnętrzne Iraku[50]. Saddam Husajn spodziewał się błyskawicznego zwycięstwa[51], jednak zamiast tego wojna przeciągnęła się do 1988 i zakończyła brakiem rozstrzygnięcia, przynosząc Irakowi wiele strat i długów[52].

W trakcie wojny z Iranem Irak korzystał z pomocy Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich, co oznaczało częściowe wyrzeczenie się dotychczasowego laicyzmu państwa[53]. Również w 1988 wojsko irackie przeprowadziło przeciwko Kurdom operację Al-Anfal, której ofiarą padło, według różnych źródeł, od 50 tys. do 200 tys. osób[54][55][56].

Osobne artykuły: agresja Iraku na Kuwejt, I wojna w Zatoce Perskiej, Republika Kuwejtu, operacja Pustynna Burza i powstanie w Iraku (1991).

Próbę zdobycia nowych terenów roponośnych Irak ponowił w sierpniu 1990, kiedy to przypuścił agresję na Kuwejt i początkowo utworzył zależną Republikę Kuwejtu, a następnie włączył państwo do Iraku jako prowincję. Choć większość rodaków i przedstawicieli innych Arabów uznało atak za sukces rządu to interwencja nie spodobała się rządom europejskim, a także części rządów arabskich[57]. Na podstawie decyzji ONZ-u wojska z USA, Wielkiej Brytanii i innych państw wyparły latem 1991 siły irackie z Kuwejtu. W odwecie za atak w trakcie wojny rząd Iraku zbombardował kilka miast izraelskich. Na Irak nałożono surowe gospodarcze embargo a kraj znalazł się w dyplomatycznej i ekonomicznej izolacji[58]. Husajn czując, że zagrożone były jego rządy, na nowo wdrożył kampanię terroru i inwigilacji społeczeństwa. Stłumił także powstania szyitów i Kurdów, które wybuchły wiosną 1991[59], nie zatrzymał jednak ogłoszenia w 1992 utworzenia na terenie irackiego Kurdystanu autonomicznego tworu państwowego[7].

Wraz z międzynarodową blokadą Irak zaczął coraz bardziej popadać w kryzys. W 1993 i 1996 lotnictwo amerykańskie zbombardowały irackie wyrzutnie rakietowe na północy kraju, tereny na południu i okolice Bagdadu z powodu nierespektowania przez Irak ustaleń ONZ dotyczących zakazu prowadzenia badań jądrowych i kontroli zbrojeń. Co prawda w 1996 ONZ zezwoliła na eksport ograniczonej ilości ropy naftowej (program „ropa za żywność”) jednak już w 1997 i 1998 Irak uniemożliwił pracę zespołom komisji ONZ ds. rozbrojenia[7]. U progu XXI wiek doszło do liberalizacji systemu politycznego, przeprowadzono reformy konstytucji oraz wprowadzono amnestię dla więźniów[60].

XXI wiek (wojna w Iraku)

Osobny artykuł: II wojna w Zatoce Perskiej.

W 2003 r., po długich dyskusjach i pod pretekstem naruszenia przez Irak rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 687 i późniejszych umów ONZ w sprawie zawieszenia broni w 1991 r., kraj ten zaatakowała kierowana przez USA koalicja niemająca mandatu ONZ, której celem było obalenia Saddama Husajna. Głównym argumentem koalicji usprawiedliwiającym atak było twierdzenie, że Irak posiada broń chemiczną i biologiczną, a także wspiera terroryzm[7]. 13 lipca 2003 amerykański cywilny administrator Iraku Paul Bremer utworzył Iracką Radę Zarządzającą, do której weszli przedstawiciele najważniejszych żyjących w kraju grup wyznaniowych i etnicznych[61]. Skład Rady nie został wyłoniony w wyborach, lecz ustalony po konsultacjach między Amerykanami i wybranymi formacjami opozycyjnymi[62]. W marcu 2004 Tymczasowa Rada Zarządzająca przyjęła tymczasową konstytucję, a w czerwcu 2004 władza w kraju została teoretycznie przekazana Irakijczykom. Rada została rozwiązana, ale wojska koalicji pozostały w Iraku bezterminowo. W Iraku najważniejsze siłą polityczną stali się szyici, wśród których ukształtowały się dwie frakcje: umiarkowane pod przywództwem ajatollaha Ali as-Sistaniego, który z entuzjazmem przyjął amerykańską interwencję i określa się jako demokratę[63], oraz skrajnie antyamerykańska Muktady as-Sadra[7][64].

Po obaleniu rządu Saddama Husajna w kraju wybuchła antyamerykańska wojna partyzancka. Główną osią oporu były tereny sunnickie[7]. Na czele powstania stali głównie byli baasiści, którzy za swój cel uznali obronę islamu w wydaniu sunnickim[65]. Do powstania przyłączyły się antyamerykańskie formacje szyickie (Armia Mahdiego) sympatyzujące z as-Sadrem[64]. Wkrótce wojna przeciwko Amerykanom przerodziła się w walki pomiędzy grupami sunnickimi i szyickimi, w łonie których także dochodziło do animozji[7][64].

W styczniu 2005 odbyły się wybory parlamentarne zbojkotowane przez większość sunnitów. Wybory wygrał popierany przez as-Sistaniego szyicki Zjednoczony Sojusz Iracki, który zdobył 48% głosów. W kolejnych miesiącach Irak został przekształcony w republikę federacyjną. W nowym państwie sunnici zostali zmarginalizowani politycznie na skutek debasyfikacji oraz padli ofiarą represji ze strony szyitów[66]. Wybory parlamentarne w Iraku w 2010 potwierdziły dominację szyitów, po raz kolejny doszło w nich do wykluczenia ze startu wielu działaczy sunnickich[67][68].

Osobne artykuły: Państwo Islamskie, wojna w Iraku (od 2014) i międzynarodowa interwencja przeciwko Państwu Islamskiemu.

Po wycofaniu się amerykańskich sił okupacyjnych w grudniu 2011 sytuacja w kraju była daleka od stabilnej, a głównym problem były spory na tle religijnym, które targały krajem. Konflikt religijny był obecny także na najwyższych szczeblach władz. Dzień po wycofaniu się ostatniego amerykańskiego żołnierza z Iraku, 19 grudnia 2011, szyickie władze wydały nakaz aresztowania sunnickiego wiceprezydenta Iraku Tarika al-Haszimiego pod zarzutem planowanych zamachów bombowych na rząd Nuri al-Malikiego[69]. Konflikt religijny w Iraku napędzany był ponadto przez wojnę domową w Syrii, gdzie przeciwko rządzącym alawitom walczyli sunnici, w tym radykalne grupy dżihadystyczne z ugrupowaniem Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie na czele[70]. Dżihadyści z Islamskiego Państwa w Iraku i Lewancie wykorzystali walki sunnickich plemion przeciwko rządowi w 2013 do ataku na tereny irackie[71]. Oddziały dżihadystów opanowały szerokie obszary kraju, a po ataku na Mosul, premier Iraku próbował nieudolnie ogłosić stan wyjątkowy[72]. W wyniku ofensywy Islamskiego Państwa w Iraku i Lewancie Irak de facto rozpadł się na trzy części kontrolowane przez sunnickich dżihadystów, Kurdów i szyickie władze centralne. Sukcesy dżihadystów w Iraku doprowadziły do interwencji w kraju międzynarodowej koalicji przeciwników Państwa Islamskiego.

Geografia

Osobny artykuł: geografia Iraku.

Terytorium Iraku dzieli się na cztery główne strefy geograficzno-klimatyczne. Środkową i południową część kraju zajmuje płaska i rozległa Nizina Mezopotamska. Jest to najżyźniejszy i najbardziej zaludniony obszar Iraku. Na północnym zachodzie przechodzi ona w półpustynną i płaską wyżynę Al-Dżazira, urozmaicona pasmami wzniesień. Na zachodzie i południowym zachodzie od Niziny Mezopotamskiej rozciąga się wyżynny i pustynny obszar, który łączy się na zachodzie z Pustynią Syryjską, a na południowym zachodzie z pustynią Wielki Nefud. Północną i północno-wschodnią część Iraku stanowi górzysta kraina (Kurdystan) z najwyższym w kraju szczytem Cheekha Dar (3611 m) w paśmie Zagros.

Terytorium kraju przecinają dwie wielkie rzeki zachodniej Azji: Eufrat i Tygrys, które na południu łączą się w rzekę Szatt al-Arab i uchodzą do Zatoki Perskiej. Obie rzeki mogą być przyczyną znacznych powodzi, zwłaszcza od marca do maja, kiedy poziom wód przekracza nawet czterdziestokrotnie najniższe wartości z września-października. Na obszarach pustynnych występują liczne zbiorniki wodne. Na południu od Niziny Mezopotamskiej występują płytkie jeziora i rozlewiska oraz liczne bagna. W miejscu, gdzie Eufrat łączy się z Tygrysem, do lat 90. istniało ok. 20 tys. km² jezior, stawów, trzcinowisk i bagien, z których w wyniku celowego osuszania zniknęło około 95%[73].

Zobacz też: Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Iraku.

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział administracyjny Iraku.

Irak dzieli się na 18 prowincji nazywanych muhafazami (w nawiasach podano stolice prowincji):

  1. Bagdad (Bagdad)
  2. Salah Ad-Din (Tikrit)
  3. Dijala (Bakuba)
  4. Wasit (Al-Kut)
  5. Majsan (Al-Amara)
  6. Basra (Basra)
  7. Zi Kar (An-Nasirijja)
  8. Al-Musanna (As-Samawa)
  9. Al-Kadisijja (Ad-Diwanijja)
  1. Babilon (Al-Hilla)
  2. Karbala (Karbala)
  3. An-Nadżaf (An-Nadżaf)
  4. Al-Anbar (Ar-Ramadi)
  5. Niniwa (Mosul)
  6. Dahuk (Dahuk)
  7. Irbil (Irbil)
  8. Kirkuk (Kirkuk)
  9. As-Sulajmanijja (As-Sulajmanijja)

 

z czego trzy północno-wschodnie prowincje: As-Sulajmanijja, Dahuk i Irbil tworzą autonomiczny Region Kurdystanu.

Demografia

Podział etniczny

Statystyki demograficzne

lipiec 2016[a]
Liczba ludności 38 146 025
Współczynnik urbanizacji 69,5% (2015)
Ludność według wieku
0 – 14 lat 39,88% (mężczyzn 7 766 832; kobiet 7 445 633)
15 – 24 lat 19,07% (mężczyzn 3 703 302; kobiet 3 572 702)
25 – 54 lat 33,7% (mężczyzn 6 499 345; kobiet 6 354 506)
55 – 64 lat 3,96 (mężczyzn 720 976; kobiet 720 976)
ponad 64 lata 3,39% (mężczyzn 574 521; kobiet 717 907)
Średni wiek
W całej populacji 19,9 lat
Mężczyzn 19,6 lat
Kobiet 20,2 lat
Przyrost naturalny 2,87%
Współczynnik urodzeń 30,9 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów 3,8 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji 1,5 migrantów/1000 mieszkańców
Umieralność niemowląt
W całej populacji 37,5 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej 40,6 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej 34,2 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji 74,9 lat
Mężczyzn 72,6 lat
Kobiet 77,2 lat
Rozrodczość 4,06 urodzeń/kobietę

Wzrost liczby ludności

Dane Banku Światowego[74]

Ludność (tys.) Rok
7290 1960
9918 1970
13 653 1980
17 478 1990
23 575 2000
27 018 2005
30 868 2010
36 423 2015

Podział religijny

Struktura religijna kraju w 2014 roku[75]:

Zobacz też: Świadkowie Jehowy w Iraku

Ustrój polityczny

Osobny artykuł: Ustrój polityczny Iraku.

Gospodarka

Bogactwa naturalne

Największym bogactwem naturalnym Iraku są bogate złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Pod koniec lat 80. XX wieku roczne wydobycie plasowało Irak na drugim miejscu wśród bliskowschodnich producentów ropy naftowej. Dzięki dochodom uzyskiwanym z jej sprzedaży w XX wieku kraj systematycznie unowocześniał się, rozwijając swą infrastrukturę i tworząc nowe gałęzie przemysłu. Poza ropą naftową i gazem ziemnym Irak posiada bogate złoża siarki (Miszrak), fosforytów (Akaszot) i metali kolorowych.

Rolnictwo

W rolnictwie jest zatrudnionych 13% ludności zawodowo czynnej, która dostarcza taką samą część produktu krajowego brutto. Ponieważ kraj nie jest samowystarczalny pod względem żywnościowym, produkty rolne są głównym towarem sprowadzanym z zagranicy. Do głównych roślin uprawnych należą daktyle, bawełna, ryż, pszenica, jęczmień, proso. W okolicach wielkich miast rozwija się warzywnictwo i uprawa owoców. Irak należy, obok Egiptu, do głównych światowych producentów daktyli. Największe plantacje palm daktylowych znajdują się w delcie Tygrysu i Eufratu.

Infrastruktura i transport

Transport kolejowy

Historia

Budowie kolei w Iraku, w początkach XX wieku, towarzyszyły zabiegi dyplomatyczne i sieć intryg co najmniej kilku państw, przede wszystkim Wielkiej Brytanii, Turcji, Rosji, Niemiec i Austrii. Rodziło to znaczące napięcia międzynarodowe. Ostatecznie pierwszą linię Karbala–Bagdad–Irbil otwarto w 1912. Miała ona rozstaw szyn 1000 mm. Linia ta przetrwała do 1988, kiedy to została zamknięta. Najważniejszą linię kraju stanowi obecnie normalnotorowy trakt, zbudowany w latach 1939–1940 prowadzący od styku granicy Syrii i Turcji w Yurubiyah do Bagdadu. Przedłużenie do Basry oddano do użytku w 1964. W 1968 przedłużono ją do portu w Umm Kasr nad Zatoką Perską. W latach 80. XX w. zbudowano linię z Bagdadu do granicy syryjskiej w Al-Ka’im, przede wszystkim z zamysłem transportowania fosforatów. Normalnotorowe połączenie do Kirkuku otwarto natomiast w 1982. Sześć lat po tym wydarzeniu zaczęto zamykać wspomnianą na wstępie pierwszą linię wąskotorową. Mimo niewielkiego natężenia ruchu na wszystkich liniach, w 1983 rozpoczęto budowę towarowo-pasażerskiej obwodnicy Bagdadu. Kolejowe przejście graniczne w Basrze (z Iranem) nie jest użytkowane. Po 1991 (wojna) plany budowy połączeń z Kuwejtem i Arabią Saudyjską zostały zarzucone i nie wiadomo, czy zostaną kiedykolwiek zrealizowane. Główna linia z Umm Kasr do Bagdadu uległa w latach 1999–2003 znaczącej degradacji. Dodatkowych zniszczeń przysporzyły ataki amerykańskie, które obróciły w ruinę pozostałą część ocalałych urządzeń zabezpieczenia ruchu. W 2003 otwarto ponownie połączenie z Umm Kasr w kierunku stolicy (część do Basry) przy pomocy anglo-amerykańskich batalionów kolejowo-inżynieryjnych.

Tabor

Koleje irackie, w najlepszym swoim okresie, eksploatowały 380 lokomotyw spalinowych (trakcji elektrycznej nie było w Iraku), z czego, w wyniku sankcji ekonomicznych po I wojnie w Zatoce pozostało w ruchu tylko 20 (1991). Dostawy 200 chińskich lokomotyw w 2002 częściowo poprawiły sytuację. Park pasażerski składał się z 430 wagonów, a towarowy z 12 400 jednostek, przeważnie w złym stanie technicznym.

Siły zbrojne

Irak dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[77]. Uzbrojenie sił lądowych Iraku składało się w 2014 z: 357 czołgów, 4,1 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 49 dział samobieżnych, 242 zestawów artylerii holowanej oraz 36 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych[77]. W 2014 marynarka wojenna Iraku dysponowała 57 okrętami obrony przybrzeża[77]. Irackie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 uzbrojenie w postaci m.in. 127 samolotów transportowych, 52 samolotów szkolno-bojowych, 137 śmigłowców oraz 4 śmigłowców szturmowych[77]. Wojska irackie w 2014 liczyły 271,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 528,5 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) irackie siły zbrojne stanowią 68. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 6,1 mld dolarów (USD)[77].

Uwagi

  1. ↑ a b Dane szacunkowe na lipiec 2016, podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (ang.).

Przypisy

  1. ↑ a b c d e Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2017: International Monetary Fund: World Economic Outlook, April 2018. [dostęp 2018-05-04]. (ang.).
  2. ↑ Online Etymology Dictionary. Etymonline.com. [dostęp 2017-02-25]. (ang.).
  3. ↑ Dziekan M.: Historia Iraku. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2002, s. 9. ISBN 978-83-89899-82-8.
  4. ↑ a b c Praca zbiorowa, Encyklopedia popularna, PWN Warszawa 1982, s. 299.
  5. ↑ a b c d e f Praca zbiorowa red. naczelny Jan Łysek, Polityczny Atlas świata Nowe czasy, RSW „Prasa-Książka_Ruch” Wydawnictwo Współczesne, Warszawa 1990, s. 128.
  6. ↑ a b c d Praca zbiorowa, Encyklopedia popularna, PWN Warszawa 1982, s. 202.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Irak. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-05-04].
  8. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 72–73.
  9. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 91 i 93-95.
  10. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 96–97.
  11. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 100.
  12. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 101–103.
  13. ↑ International Federation for Human Rights – „Displaced persons in Iraqi Kurdistan and Iraqi refugees in Iran”, 2003.
  14. ↑ Joseph Yacoub, La question assyro-chaldéenne, les Puissances européennes et la SDN (1908–1938), 4 cz., thèse Lyon, 1985, s. 156.
  15. ↑ Dziekan M.: Historia Iraku. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2002, s. 158. ISBN 978-83-89899-82-8.
  16. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 117.
  17. ↑ Charles Tripp, Historia Iraku, Katarzyna Pachniak (tłum.), Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, s. 119–121, ISBN 978-83-05-13567-2, OCLC 751411083.
  18. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 122–123.
  19. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 124–125.
  20. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 130 i 134-137.
  21. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 16.
  22. ↑ Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 284, 285. ISBN 978-83-04-05039-6.
  23. ↑ Jamsheer H. A.: Współczesna historia Iraku. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2007, s. 99–103. ISBN 978-83-89899-82-8.
  24. ↑ Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 285–286. ISBN 978-83-04-05039-6.
  25. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 207–208.
  26. ↑ Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 290–291. ISBN 978-83-04-05039-6.
  27. ↑ Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 189. ISBN 978-83-04-05039-6.
  28. ↑ Jamsheer H. A.: Współczesna historia Iraku. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2007, s. 106. ISBN 978-83-89899-82-8.
  29. ↑ Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 291–293. ISBN 978-83-04-05039-6.
  30. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 227–229.
  31. ↑ Jamsheer H. A.: Współczesna historia Iraku. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2007, s. 108. ISBN 978-83-89899-82-8.
  32. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 116.
  33. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 134.
  34. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 118.
  35. ↑ Саддам Хуссейн: на вершине власти [online], webcitation.org [dostęp 2016-03-15].
  36. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 135.
  37. ↑ Malik s. 43–44.
  38. ↑ Malik s. 43.
  39. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 144.
  40. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 249.
  41. ↑ Malik s. 92–93.
  42. ↑ Smolansky, Oleg; Smolansky, Bettie (1991). The USSR and Iraq: The Soviet Quest for Influence. Duke University Press. s. 25. ISBN 978-0-8223-1116-4.
  43. ↑ Tripp, Charles (2010). A History of Iraq. Cambridge University Press. s. 203. ISBN 978-0-521-87823-4.
  44. ↑ Maliks. 44.
  45. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 201–203.
  46. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 169–170.
  47. ↑ Malik s. 74–75.
  48. ↑ Ismael, Tareq Y. The Rise and Fall of the Communist Party of Iraq. Cambridge/New York: Cambridge University Press, 2008. s. 184 i 294.
  49. ↑ Malik s. 75.
  50. ↑ Jarosław Dobrzelewski, Wojna iracko-irańska 1980-1988, Zabrze: Inforteditions, 2014, s. 22, ISBN 978-83-64023-33-0, OCLC 879536991.
  51. ↑ J. Dobrzelewski, Wojna..., s. 294.
  52. ↑ Praca zbiorowa red. naczelny Jan Łysek, Polityczny Atlas świata Nowe czasy, RSW „Prasa-Książka_Ruch” Wydawnictwo Współczesne, Warszawa 1990.
  53. ↑ Malik s. 76–77.
  54. ↑ Farouk-Sluglett i Sluglett 2003 ↓, s. 269–270.
  55. ↑ Jamsheer H. A.: Współczesna historia Iraku. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2007, s. 117–118. ISBN 978-83-89899-82-8.
  56. ↑ Zdanowski J.: Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 478. ISBN 978-83-04-05039-6.
  57. ↑ Malik s. 100–104.
  58. ↑ Malik s. 61–62.
  59. ↑ Tripp 2009 ↓, s. 296–297.
  60. ↑ Malik s. 119.
  61. ↑ Hassan Ali Jamsheer, Współczesna historia Iraku, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2007, s. 139–141, ISBN 978-83-89899-82-8, OCLC 749822044.
  62. ↑ Dodge 2012 ↓, s. 42.
  63. ↑ Coming to terms with Sistani [online], 10 sierpnia 2007 [dostęp 2015-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2007-08-10].
  64. ↑ a b c Muqtada al-Sadr, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-01-01] (ang.).
  65. ↑ Dodge 2012 ↓, s. 55–56.
  66. ↑ Dodge 2012 ↓, s. 62.
  67. ↑ Grzegorz Mazurczak: Trudne wybory 2010. PSZ, 2010-03-06. [dostęp 2010-03-07].
  68. ↑ Irak: Wczesne głosowanie w wyborach parlamentarnych. PSZ, 2010-03-04. [dostęp 2010-03-05].
  69. ↑ Iraq VP Tariq al-Hashemi sentenced to death [online], BBC News, 9 września 2012 [dostęp 2014-06-13] (ang.).
  70. ↑ Irak na krawędzi wojny domowej – kraj znów utonie we krwi? [online], wp.pl, 11 stycznia 2014 [dostęp 2014-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2014-01-14].
  71. ↑ Iraq Update 2014 #1: Showdown in Anbar [online], Institute for the Study of War, 5 stycznia 2014 [dostęp 2014-06-13] (ang.).
  72. ↑ Obama’s Iraq dilemma: Fighting the ISIL puts US and Iran on the same side. [dostęp 2014-06-13].
  73. ↑ Działanie to miało związek z tłumieniem przez Saddama Husajna szyickiego powstania na południu kraju. Iraccy inżynierowie – na jego rozkaz – zbudowali system kanałów, powodując osuszanie terenu Szatt al-Arab. Szacuje się, że wskutek systematycznego osuszania przez 10 lat zniszczono ok. 95% naturalnych rozlewisk; Krzysztof Korzeniewski: Irak (Polish Edition). Wyd. Akademickie „Dialog”, s. 101–102. ISBN 83-88938-66-5.
  74. ↑ Iraq. World Bank. [dostęp 2017-02-25]. (ang.).
  75. ↑ http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Iraq_Religions_2014_lg.png
  76. ↑ W kościele zginęło 10 zakładników – chrześcijan. tvn24.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-02)]..
  77. ↑ a b c d e Iraq. Global Firepower. [dostęp 2014-08-27]. (ang.).

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Irak&oldid=68572289”