Zygmunt I Stary

Po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka Zygmunt udał się do Wilna, gdzie wbrew postanowieniom unii mielnickiej z 1501 roku, która zakładała wspólną elekcję polsko-litewską, został przez litewską radę wielkoksiążęcą 13 września 1506 roku obrany i 20 października 1506 roku wyniesiony na tron litewski. 8 grudnia 1506 roku na sejmie piotrkowskim Zygmunt został obrany przez Senat^[3] na króla polskiego, przybył z Wilna do Krakowa 20 stycznia 1507 i został koronowany 24 stycznia 1507 roku w katedrze na Wawelu przez prymasa Polski abpa Andrzeja Boryszewskiego^[4].

W lutym 1507 roku nakłonił sejm litewski do przyjęcia uchwały o gotowości do wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Dwuletnia wojna litewsko-moskiewska (1507–1508) umocniła litewski stan posiadania na wschodzie^[2].

Sytuację wewnętrzną w ówczesnej Polsce charakteryzowały szerokie uprawnienia izby poselskiej, potwierdzone i poszerzone w przywileju nihil novi z roku 1505^[2]. Na skład tego ciała król nie miał wpływu, odmiennie niż w odniesieniu do senatorów, których sam mianował. Dlatego też sprawując rządy Zygmunt I korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi^[2]. Pomimo że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, Zygmunt uznawał autorytet norm prawnych, odznaczał się legalizmem, więc zwoływał coroczne sejmy^[5], z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną. Jednakże niepowodzeniem skończyły się próby stworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów^[6]. Na sejmie w Prudniku w 1506 wymógł uchwałę o przeciwdziałaniu rozbojom na Śląsku^[7]. Zaciągnięto wówczas 200 żołnierzy lekkiej jazdy, przeznaczonej do chwytania złodziei i gwałcicieli^[8].

Prawdopodobnie związek ze sprawami podatkowymi miał nieudany zamach na życie króla, dokonany 5 maja 1523 roku. Tożsamości niedoszłego królobójcy – który strzelił do władcy przechadzającego się wieczorem krużgankami zamku na Wawelu – i jego ewentualnych mocodawców nigdy nie ustalono. Niejasne pozostały też motywy zamachu. Pewną poszlakę może stanowić jedynie fakt ogłoszenia przez Zygmunta I trzy tygodnie wcześniej edyktu podatkowego „o czopowym”, gdyż podatek ten monarcha nałożył bez zgody sejmu^[9].

Do sukcesów można zaliczyć częściowe oddłużenie skarbu. Zygmunt I oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publicznych od skarbu królewskiego. Wzmocnił działalność mennicy krakowskiej, zabiegał o uporządkowanie przepisów dotyczących dochodów z eksploatacji żup solnych i kopalni, wydał statut dla Ormian (1519), zasady procesowe (1523), zamierzał ujednolicić prawo w całym kraju (correctura iurium, zwana korekturą Taszyckiego, 1532, odrzucona przez sejm w roku 1540).

Za namową swojej żony – Bony, uzyskał przyznanie, za swego życia, swemu małoletniemu synowi Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie (1522), jak i tronu polskiego (1529) (w wyniku elekcji vivente rege). W 1530 Zygmunt August został koronowany na króla Polski^[10]. Był to pierwszy i zarazem ostatni, tego typu wybór władcy na tron królewski w Polsce^[6].

Osiągnięciami były: włączenie Mazowsza do Polski (po wygaśnięciu w 1526 męskiej linii książąt mazowieckich) jako województwa mazowieckiego (1529), oraz wprowadzenie do sejmu posłów mazowieckich sejmików ziemskich.

W latach 1530 i 1538 król wydał dwa statuty, określające zasady wyboru monarchy, którymi ustanowił raz na zawsze elekcję viritim. Na elekcję mógł przybyć każdy kto by chciał (unusquisque qui vellet) a elekcja ma być wolna (electio Regis libera)^[11].

Dla poparcia krajowej Almae Matris, zakazał w 1534 roku specjalnym edyktem, cofniętym już kilka lat później, wyjazdów na uniwersytety zagraniczne, a w 1544 roku nadał przywilej szlachectwa zasłużonym dwudziestoletnią pracą nauczycielską profesorom Akademii Krakowskiej^[12].

Król uporządkował gospodarkę celną („nowe cło”), dbał o rozwój miast królewskich, odzyskał dla skarbu liczne kompleksy dóbr koronnej domeny królewskiej, znajdujące się pod zastawem. W działalności finansowej króla wspierała królowa Bona, dążąca do powiększenia dóbr królewskich, także w drodze zakupów i poprawy efektywności gospodarowania.

W rokoszu lwowskim 1537 roku (tzw. wojna kokosza) pospolite ruszenie zwołane na wyprawę na Wołoszczyznę wysunęło postulaty uporządkowania praw średniej szlachty niezadowolonej z działań dworu (Egzekucja Praw). Żądania szlachty skierowane były przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kościelnych, tzw. incompatibilitas), oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu („osiadłości”), sprzeciwiano się również wydatnej roli w życiu politycznym królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji politycznej i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu „nowemu cłu”. Wobec braku zdecydowania wśród przywódców szlachty (byli nimi Mikołaj Taszycki, Jan Sierakowski oraz Piotr i Marcin Zborowscy)^[13], po długotrwałych rokowaniach rokosz zakończył się kompromisem. Szlachta rozjechała się do domów, nie angażując się w wyprawę wojenną organizowaną przez króla (magnaci twierdzili, że jedynym wynikiem rokoszu miało być wyjedzenie drobiu w okolicy obozu, stąd pogardliwa nazwa „wojna kokosza”)^[14].

W 1540 roku Bernard Pretwicz ujawnił Bonie zawiązanie domniemanego spisku przez Marcina Zborowskiego, popartego przez 700 przedstawicieli szlachty wielkopolskiej. Spiskowcy po śmierci Zygmunta I Starego mieli zebrać wojsko i zmusić Zygmunta II Augusta do zagwarantowania ich przywilejów oraz odebrania duchowieństwu trzeciej części jego uposażenia, przeznaczając ją na obronę. Zborowski wszystkiego się wyparł, a nieznani sprawcy ciężko poranili Pretwicza^[15].

W czasach jego panowania sejm wydał w 1538 roku ustawę o przymusie wyzbycia się przez mieszczan posiadłości ziemskich, co spowodowało w konsekwencji zubożenie mieszczan. W 1543 roku sejm wydał ustawę odbierającą chłopom prawo wykupywania się od poddaństwa oraz zaostrzającą kary za opuszczenie wsi bez zgody pana.

Rozwaga i pokojowe usposobienie, przejawiające się też w tym, że Zygmunt I Stary starał się unikać konfliktów, sprawiły, że w chwili śmierci cieszył się ogólnym szacunkiem w kraju i za granicą. Król dożył 81 lat, co wiązało się z tym, że w kilku ostatnich latach życia nie wpływał już aktywnie na politykę, o której decydowała jego żona królowa Bona Sforza^[16]. Okres jego panowania określany jest w kulturze jako złoty wiek w Polsce^[17].

W 1520 roku wydał w Toruniu edykt, w którym zakazał przywozić, sprzedawać lub używać książek niejakiego Marcina Lutra, w których się wiele tak przeciw Stolicy Apostolskiej, jako też ku zamieszaniu porządku publicznego, podkopaniu religii i całego stanu kościelnego mieści^[18]. Edykt Zygmunta I Starego z 1523 roku głosił, że każdy, kto by owe dzieła luterskie wprowadzał, sprzedawał, kupował, czytał; albo zasady Lutra głosił, bronił lub pochwalał, aby prócz spalenia samychże książek, on także śmiercią na stosie i konfiskatą dóbr wszystkich ukarany został^[19].

Król czynnie wystąpił przeciw szerzącemu się w zrewoltowanym Gdańsku i innych miastach Prus Królewskich luteranizmowi. W kwietniu 1526 roku przybył do Gdańska na czele wojska. Przeprowadził w tym mieście procesy sądowe i wydawał wyroki. Kaznodzieje luterańscy, którzy nie uciekli z Gdańska zostali skazani na karę śmierci i zabrani do Malborka. 14 przywódców rewolty gdańskiej z Jerzym Wendlandem na czele, zostało ściętych 13 czerwca 1526 roku na Długim Targu. Król ogłosił Statuta Sigismundi, zgodnie z którymi zwolennicy reformacji mieli opuścić miasto w ciągu 14 dni, a księża sprzyjający nowej religii w ciągu 24 godzin. Rozpoczęły się procesy ok. 200 duchownych i zakonników, którym zarzucano złamanie ślubów czystości. Przywrócono nabożeństwa katolickie, a także prywatne msze^[20].

W 1534 roku wydał edykt, nakazując natychmiastowy powrót poddanym odwiedzającym Marcina Lutra lub przebywającym w państwach protestanckich, zabraniając wyjazdu w celu pobierania nauki na uczelniach różnowierczych^[21].

 

W polityce zagranicznej Zygmunt I Stary przede wszystkim przeciwstawiał się okrążeniu przez wrogów. Wielkie Księstwo Litewskie było zagrożone atakiem ze strony Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W wyniku nierozstrzygniętej wojny litewsko-moskiewskiej 1507-1508 utrzymano jeszcze status quo, jednak już wojna prowadzona w latach 1512-1522 doprowadziła do utraty w 1514 Smoleńska (mimo świetnego zwycięstwa polsko-litewskiego w bitwie pod Orszą w 1514), a w 1522 roku Nowogrodu Siewierskiego. Jednocześnie Wasyl III sprzymierzył się w 1514 roku przeciwko Rzeczypospolitej z cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem, a brak akceptacji przez cesarstwo postanowień pokoju toruńskiego z 1466 umożliwiał wyłamywanie się przez wielkich mistrzów krzyżackich z lennej zależności względem Polski. Obawiano się także konsekwencji podpisanego w Moskwie przymierza z 1514 roku między wielkim księciem moskiewskim Wasylem III, a nowym wielkim mistrzem krzyżackim, Albrechtem Hohenzollernem. Z tego powodu Zygmunt Stary postanowił pójść na ustępstwa wobec Habsburgów i współdziałając z bratem, królem Czech i Węgier Władysławem II Jagiellończykiem, doprowadził do rozbicia antypolskiego sojuszu państw habsburskich i państw skandynawskich pod panowaniem dynastii oldenburskiej. Zjazd wiedeński w 1515 roku, zakończony cofnięciem przez cesarza poparcia dla Moskwy i uznaniem praw Polski do lenna Prus, rozwiązał ręce Zygmuntowi I na północy^[22].

Konflikt z hospodarem mołdawskim Bogdanem zakończyło podpisanie 23 stycznia 1510 roku traktatu pokojowego w Kamieńcu Podolskim, mocą którego Bogdan zrezygnował ze starania się o rękę Elżbiety, a sporna sprawa Pokucia została oddana do rozstrzygnięcia Władysławowi węgierskiemu^[23].

Niekorzystną konsekwencją zjazdu było utracenie przez Jagiellonów tronów Czech i Węgier po śmierci Ludwika II Jagiellończyka w 1526 r. Mimo tego, że Zygmunt Stary po namowach żony wysunął swoją kandydaturę do korony czeskiej i węgierskiej po Ludwiku Jagiellończyku, to król i jego posłowie działali opieszale^[24]. Dodatkowo w 1527 roku król zabronił szlachcie polskiej udzielenia pomocy węgierskiemu kandydatowi Janowi Zapolyi przeciwko Habsburgom, co stało w sprzeczności z realistyczną polityką prowadzoną przez Bonę Sforzę^[24]. W konsekwencji zachodnie Węgry i Czechy zostały przejęte przez Ferdynanda I Habsburga i we władaniu jego rodziny pozostały do 1918 roku. Zygmunt, jako prawny opiekun małoletniego Ludwika II Jagiellończyka, przyczynił się do wyboru Karola V Habsburga na cesarza rzymskiego w 1519 roku^[25].

W wyniku wojny z zakonem krzyżackim (1519-1521) doszło w 1525 roku do podpisania traktatu krakowskiego. Zaakceptował też przejście majątków i urzędów krzyżackich spod władzy kościelnej pod świecką i przyjął hołd lenny Albrechta jako luterańskiego księcia Prus (hołd pruski 1525). Polsce traktat zapewnił prawo aneksji Prus Książęcych po wygaśnięciu męskiej linii rodu Albrechta, który nie był jeszcze żonaty^[26][27].

Wojna litewsko-moskiewska (1534–1537), mimo zdobycia Staroduba (1535), nie przywróciła Wielkiemu Księstwu Litewskiemu Smoleńska. Mocą zawartego w roku 1537 pokoju Litwa zachowała zdobyty Homel. Walki trwały również z Tatarami krymskimi w latach 1510–1512, 1516, 1519, 1521, 1524, 1526–1528, 1537 (ich najazdy odpierano przy pomocy obrony potocznej i „podarków”).

Od 1530 roku zaognił się z Mołdawią konflikt o Pokucie, w trakcie którego dochodziło do wzajemnych najazdów i starć, takich jak zwycięstwa hetmana Jana Tarnowskiego pod Ścianką, Gwoźdźcem i Obertynem w 1531 roku, zakończony po kolejnych walkach w 1538 roku układem przyznającym Pokucie Królestwu Polskiemu, jednak Turcja opanowała jednocześnie Mołdawię, co pozbawiło Polskę bufora oddzielającego ją od Imperium Osmańskiego^[28].

W relacjach z Księstwem Pomorskim, w 1513 król nie wykazał inicjatywy, w związku z propozycją księcia Bogusława X złożenia Królestwu Polskiemu hołdu lennego^[24].

Nie najlepiej układały się stosunki Zygmunta Starego z Gdańskiem. Miasto to w drugiej połowie XV wieku zdobyło podstawy dobrobytu, które w wieku XVI i w pierwszej połowie XVII pozwoliły mu osiągnąć szczyt bogactwa i stać się istotnym czynnikiem w sprawach politycznych, gospodarczych, a nawet kulturalnych Rzeczypospolitej. Gdańsk stał się wyłącznym pośrednikiem polskiego handlu morskiego, ale pośrednikiem uciążliwym, co wywoływało rosnące niezadowolenie tak króla, jak i szlachty.

Gdańszczanie byli niechętni próbom prowadzenia przez Polskę samodzielnej polityki morskiej, co skutkowało poparciem udzielanym konkurującemu z Gdańskiem Elblągowi^[29]. Wobec niemożności – ze względów finansowych – realizacji projektu budowy własnej floty wojennej, Zygmunt Stary, zapewne za radą Jana Dantyszka^[30] znającego sprawy morskie, postanowił utworzyć flotę systemem kaperskim. Pierwszy królewski okręt kaperski pod dowództwem gdańszczanina Adriana Flinta^[31] rozpoczął działania na wodach Zatoki Fińskiej w roku 1517. Wkrótce flota polska powiększyła się do kilkunastu okrętów, a Flint został prawdopodobnie jej dowódcą^[32]. Obszarem jej działalności były wschodnie akweny Bałtyku.

W roku 1519, w związku z wojną z Krzyżakami, okręty kaperskie prowadziły również działania na Zatoce Gdańskiej blokując Królewiec. Z portami krzyżackimi utrzymywały kontakty głównie statki holenderskie i duńskie, one też stały się obiektami ataków floty kaperskiej. Flota ta była wspomagana przeciw Krzyżakom przez Gdańsk, który od lat rywalizował z Królewcem. Po zawarciu rozejmu w roku 1521 okręty kaperskie wróciły do zwalczania żeglugi narewskiej, przechwytując kilkanaście statków z ładunkami dla Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. 14 września 1522 roku zawarty został rozejm polsko-moskiewski, a wkrótce potem król Zygmunt rozwiązał flotę kaperską. Okręty w większości przeszły do służby gdańskiej (były to zresztą prawie wyłącznie jednostki gdańskie), by brać udział w uciążliwej wojnie Hanzy z Danią.

Polska flota kaperska została zorganizowana doraźnie, a działalność swą prowadziła krótko. Była zbyt słaba, aby odegrać poważniejszą rolę w wojnie z Moskwą, a wynikało to z faktu, że Zygmunt Stary przywiązywał do spraw morskich znacznie mniejszą wagę, niż się na ogół przypuszcza^[33]. Dopiero pod koniec życia, pod wpływem Bony, król nie przedłużył Gdańskowi długu zastawnego na starostwo puckie. Rada Miasta Gdańska traktowała posiadanie Pucka jako jeden z elementów sprawowania władzy nad wybrzeżem. Miało to swoją tradycję i ustaliło się już w czasach krzyżackich. W Pucku rezydował urzędnik zwany „rybickim”, którego kompetencje obejmowały wszystkie sprawy wynikające z posiadania brzegu morskiego i rybołówstwa^[34]. Gdańsk, który rościł pretensje do posiadania całego wybrzeża Zatoki Gdańskiej, prawował się o starostwo puckie aż po rok 1546, ale w tym czasie król miał już w Prusach Królewskich wielu oddanych sobie ludzi, kompetentnych w sprawach morskich, a zarazem zwolenników aktywniejszej polityki wobec Gdańska.

Zygmunt I Stary był wybitnym mecenasem sztuki. Jego zasługą jest bardzo wczesne wprowadzenie sztuki renesansowej do Polski, która (pomijając Węgry) wyprzedziła w tym względzie inne kraje europejskie. Nie będąc jeszcze królem, ufundował renesansowy nagrobek swego brata, króla Jana I Olbrachta w katedrze wawelskiej (ok. 1505). Za jego rządów między innymi przebudowano w tym samym stylu Zamek Królewski na Wawelu, na którym znajduje się największy renesansowy dziedziniec w Europie, a ufundowana przez niego Kaplica Zygmuntowska przy katedrze wawelskiej jest nazywana „perłą toskańskiego renesansu na północ od Alp”. W 1540 roku ufundował także Kapelę Rorantystów – męski zespół wokalny działający w katedrze wawelskiej jeszcze przez wiele lat po jego śmierci^[35].

Portrety Zygmunta I Starego

 

Zygmunt I Stary (z prawej) na drzeworycie Albrechta Dürera z 1515 r.

 

Portret wykonany między 1511 a 1518, przypisywany Hansowi Süß von Kulmbach

 

Portret Zygmunta I jako jednego z Trzech Króli, autorstwa Joosa van Cleve, ok. 1520 r.^[37]

 

Portret autorstwa Andrzeja Mastera z 1546 r.

 

Portret warsztatu Lucasa Cranacha Młodszego, ok. 1555 r.

 

Nagrobek Zygmunta I wykonany jeszcze za życia króla przez Bartolommeo Berrecciego, Kaplica Zygmuntowska na Wawelu

• Czasom Zygmunta Starego poświęcona jest powieść historyczna z serii Dzieje Polski pt. Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik napisana w 1884 roku przez Józefa Ignacego Kraszewskiego^[38] .
• Między latami 1527–1535 wzniesiono w Kozienicach pomnik upamiętniający narodziny króla Zygmunta I Starego. Na pomniku umieszczono łacińskie inskrypcje autorstwa Andrzeja Krzyckiego. Pomnik poddano renowacji w 1702 roku na polecenie starosty kozienickiego Hieronima Lubomirskiego.
• Popiersie Zygmunta Starego znajduje się na Placu Parkowym w Kleszczelach.
• W serialu historycznym Królowa Bona z 1980 r. w reżyserii Janusza Majewskiego rolę Zygmunta grał Zdzisław Kozień.
• W 1994 wyemitowano z jego wizerunkiem aż trzy polskie monety. Jedna z nich to moneta obiegowa o nominale 20 000 złotych. Dwie kolejne to monety kolekcjonerskie o nominale 200 000 zł, obie zostały wykonane ze srebra próby 750, miały średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki. Różnił je, oprócz podobizny króla, także nakład: jedna była w nakładzie 15 000 egzemplarzy^[39], a druga 5 000 sztuk^[39].
• W tym samym 1994 roku wyemitowano z jego wizerunkiem banknot o nominale 200 złotych, wprowadzony do obiegu od 1 stycznia 1995 roku.

• Dzwon Zygmunt
• Miecz Zygmuntowski

• Stanisław Bodniak, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 48–52.
• Paweł Jasienica: Polska Jagiellonów. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983. ISBN 83-06-00305-5.
• Stanisław Matysiak: O stosunku Gdańska do Polski i o ustroju Gdańska 1454-1793. „Przegląd Zachodni”, rocznik X, z.7/8, 1954.
• Tadeusz M. Nowak, Jan Wimmer: Historia oręża polskiego 963-1795. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981. ISBN 83-214-0133-3.
• Stanisław Nowogrodzki, Rządy Zygmunta Jagiellończyka na Śląsku i w Łużycach (1499-1506), Warszawa 1937.
• Wacław Odyniec: Dzieje Prus Królewskich 1454-1772. Warszawa: 1972.
• Henryk Rutkowski: Poczet królów i książąt polskich: Zygmunt I Stary. Warszawa: Czytelnik, 1978.
• Henryk Samsonowicz: Historia Polski do roku 1795. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1976.
• Józef Ignacy Kraszewski: Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik. Warszawa: wyd. M.Arcta, 1929.

• Archiwalia związane z panowaniem Zygmunta I Starego. dziedzictwo.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-30)].
• Petr Kozák, „Pátý princ”: Kníže Zikmund mezi periferií a centrem jagellonského světa
• Kolekcja poświęcona Zygmuntowi I Staremu w bibliotece Polona