Wołyńska Brygada Kawalerii

Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej Brygadzie Kawalerii „Równe” nazwę „Wołyńska Brygada Kawalerii”^[2][3]. Pierwszym dowódcą Wołyńskiej BK został dotychczasowy dowódca BK „Równe”, płk dypl. Adam Korytowski, który w marcu 1938 awansował na generała brygady. W czerwcu 1939 na stanowisko dowódcy brygady został wyznaczony płk dypl. Julian Filipowicz, dotychczasowy dowódca 3 Pułku Strzelców Konnych w Wołkowysku.

Organizacja pokojowa w latach 1937–1939

• dowództwo Wołyńskiej Brygady Kawalerii w Równem
• 19 pułk Ułanów Wołyńskich im. gen. Edmunda Różyckiego w Ostrogu
• 21 pułk Ułanów Nadwiślańskich w Równem
• 2 pułk strzelców konnych w Hrubieszowie
• 2 dywizjon artylerii konnej im. gen. Józefa Sowińskiego w Dubnie
• 8 szwadron pionierów w Równem
• 4 szwadron łączności w Równem

Pododdziały przydzielane podczas mobilizacji:

• 11 Batalion Strzelców
• 21 Dywizjon Pancerny
• 82 bateria przeciwlotnicza^[4].

Dowódcy brygady

• gen. bryg. Adam Korytowski (31 III 1930 – 5 VII 1939 → zastępca dowódcy OK IV)
• płk dypl. kaw. Julian Filipowicz (VII - IX 1939)

Szefowie sztabu

• mjr dypl. kaw. Stanisław II Krogulski (VI 1930^[5] - XI 1932 → Sztab Główny^[6])
• ppłk dypl. kaw. Janusz Bokszczanin (1 XI 1932^[7] - 22 XII 1934 → zastępca dowódcy 7 puł.)
• rtm. dypl. Feliks Guzowski (od 22 XII 1934^[8])
• mjr dypl. kaw. Wilhelm Lewicki (1937 - IX 1939)

I oficerowie sztabu

• kpt. dypl. art. Stanisław Koszutski (do VIII 1939 → kwatermistrz brygady

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939 roku^[9][a]

• dowódca brygady – gen. bryg. Adam Korytowski
• szef sztabu – mjr dypl. Wilhelm Lewicki
• I oficer sztabu – kpt. dypl. art. Stanisław Paweł Koszutski
• II oficer sztabu – rtm. Bogdan Possart
• dowódca łączności – kpt. łączn. Izydor Stanisław Malinowski
• oficer intendentury – kpt. int. z wsw Mieczysław Parniewski

 

Wołyńska Brygada Kawalerii pod dowództwem płk. dypl. Juliana Filipowicza została zmobilizowana w ramach mobilizacji alarmowej 14-17 sierpnia i 18-19 sierpnia jej zasadnicze siły przybyły w rejon Radomska^[4]. Brygada wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Piotrków” w Armii „Łódź”. W skład brygady włączono ponadto pod koniec sierpnia 12 Pułk Ułanów Podolskich ze składu Kresowej Brygady Kawalerii, którego pokojowym garnizonem była Białokrynica k. Krzemieńca, z uwagi na wcześniejsze zmobilizowanie pułku od macierzystej brygady^[4]. W miejsce 11 batalionu strzelców, który przybył w rejon rozwinięcia dopiero 31 sierpnia, przed walkami 1 września dowódcy brygady podporządkowano także czasowo IV batalion 84 Pułku Piechoty z 30 DP^[4].

1 i 2 września

1 września udanie broniła się w lasach na północ od Kłobucka pod wsiami Mokra, Mokra II i Mokra III przed natarciem niemieckiej 4 Dywizji Pancernej gen. por. Georga Hansa Reihardta (bitwa pod Mokrą). Tego dnia brygada straciła ok. 400 ludzi i 5 dział, niszcząc około 150 pojazdów nieprzyjaciela, w tym 76 czołgów. Walka ta uchroniła czasowo 7 Dywizję Piechoty od jej okrążenia od strony północnej przez niemiecką 4 Dywizję Pancerną.

2 września – po wycofaniu się – Brygada stawiła całodzienny opór niemieckiej 4 Dywizji Pancernej pod Ostrowami, znów ponosząc duże straty.

3 września

Po stoczeniu pomyślnej walki z 4 DPanc w lasach w rejonie m. Ostrowy brygada wycofała się do rejonu Brzeźnicy Nowej celem zabezpieczenia wschodniego skrzydła armii. Nocą oderwała się bez trudności od nieprzyjaciela i o świcie osiągnęła rejon: Łękińsko, Łękawa i Janów Nowy. W ciągu dnia główne siły brygady odpoczywały. Wieczorem brygada otrzymała od dowódcy armii zadanie zorganizować wypad w rejon Kamieńska na rozmieszczone tam zgrupowanie wojsk pancernych i zmotoryzowanych, a następnie miała przejść do odwodu w rejonie Głupice – Drużbice. 12 pułk ułanów i 11 batalion strzelców miał działać na kierunku Rozprzy, a 2 pułk strzelców konnych na Kamieńsk. Po zbliżeniu się do Kamieńska 2 psk spieszył się i wszedł do miasta bez otwierania ognia. Zapalił cysterny z materiałami pędnymi, zadał również nieprzyjacielowi straty w ludziach i wycofał się bez strat własnych^[11].

 

5 września

Ześrodkowana w drugim rzucie GO „Piotrków” Wołyńska Brygada Kawalerii 5 września stanowiła odwód dowódcy Armii i nie brała udziału w walce całością sił. W rejonie Gór Borowskich walczył jej 11 batalion strzelców^[12].

6 września

Brygada w dalszym ciągu pozostawała w drugim rzucie GO „Piotrków” i była ześrodkowana w rejonie: Wadlew – Parok – Rawicz – Józefów. Dowódca brygady zachowywał gotowość pododdziałów do manewru na lewe skrzydło 30 DP w razie uderzenia na tym kierunku XVI KPanc. Ponadto systemem patroli prowadził rozpoznanie w rejonie Piotrkowa. 1 batalion strzelców po poniesionych stratach rozkazem dowódcy brygady został wyłączony ze składu 30 DP i odesłany na tyły^[13].

7 września

Wołyńska Brygada Kawalerii broniła się na południe od Andrespola z przednim skrajem obrony na rubieży: Giemzów – południowy skraj lasu Leśne – Odpadki – Wygoda – Bukowiec. Stanowisko dowodzenia Wołyńskiej Brygady Kawalerii rozwinięto w rejonie Bukowca (przed pierwszorzutowymi oddziałami). Jej ugrupowanie bojowe było cofnięte o około 14 km w stosunku od lewego skrzydła 30 DP. Z tego względu GO „Piotrków” nie miała ani jednolitego systemu obronnego, ani zabezpieczonego lewego skrzydła 30 DP^[14][b].

Oddziały brygady już od wczesnych godzin rannych były atakowane przez zmotoryzowany oddział rozpoznawczy niemieckiej 19 DP. Około 10.00 obrona 12 pułku ułanów zaczęła pękać i szwadrony przeszły do działań opóźniających. W tym czasie płk Filipowicz rozpoczął przegrupowanie całości sił brygady w kierunku północnym. Wycofanie Wołyńskiej BK spowodowało odsłonięcie lewego skrzydła 30 DP^[15]. Po południu gen. Thommée nakazał kontynuowanie działań opóźniających w kierunku na Brzeziny i rzekę Mrogę. Wołyńska Brygada Kawalerii miała osłaniać przegrupowanie 30 DP z kierunku wschodniego i bronić się do północy na rubieży Stróża – Bukowiec – Zielona Góra, następnie przegrupować się do rejonu Dąbrówka – Poćwiardówka. Ponadto otrzymała zadanie osłony ześrodkowujących się 2., 28. i 30 DP. Później miała się przegrupować w rejon lasów Przyłęk Duży z zadaniem osłony lewego skrzydła GO „Piotrków”^[16].

8 września

Rano brygada przyjęła w lesie na zachód od Woli Cyrusowej następujące ugrupowanie: 2 pułk strzelców konnych bronił się w północnej części lasu; 21 pułk ułanów rozwinął pododdziały w północno-zachodni skraj tego lasu, ubezpieczając się plutonem kolarzy w Poćwiardówce. Odwód stanowiły 12. i 19 pułk ułanów oraz 21 dac^[17]. O 7.00 przed przednim skrajem obrony brygady obrony brygady pojawił się oddział rozpoznawczy niemieckiej 10 DP. Idące za nim zasadnicze siły dywizji pod przykryciem ognia artylerii rozwinęły sie i przeszły do natarcia na środkową część lasu, gdzie obrona polskiej brygady była najsłabsza. Oddziałom niemieckim udało się wyjść na tyły 2 psk. Pułk przeszedł więc do działań opóźniających w kierunku północno-wschodnim poza masyw leśny. Osamotniony 21 pułk ułanów, atakowany ze wszystkich stron, stawiał przeważającym siłom nieprzyjaciela wyjątkowo silny opór na kolejnych rubieżach obrony. W Poćwiardówce został rozbity jego pluton kolarzy^[18].

Około 15.00 Niemcy wyprowadzili natarcie z kierunku Strykowa uderzając na Wołyńską BK i 36 pułk piechoty. Zaatakowane oddziały polskie odrzuciły niemiecką piechotę. Wówczas do działania weszło lotnictwo. Także niemiecka artyleria zintensyfikowała ostrzał. O 17.30 niemiecka 10 DP przeszła do kolejnego natarcia. Pierwszorzutowy 21 pułk ułanów, odcięty od sił głównych brygady, ponosił największe straty. W tym też czasie został czasowo okrążony 1 szwadron, który jednak zdołał się przebić przez niemieckie szyki bojowe. Działania obronne 21 p.uł. wsparły drugorzutowe 12. i 19 pułków ułanów oraz 21 dywizjon pancerny. Nie mogąc uderzeniami czołowymi złamać oporu, niemiecka piechota zaczęła oskrzydlać broniące się oddziały brygady. W związku z tym brygada przeszła do działań opóźniających^[19].
Przed 19.00 płk Filipowicz wydał rozkaz oddziałom (bez 21 p.uł.) do przegrupowania się za Mrogę przez Kołacin. 21 pułk ułanów walczył bez łączności i w całkowitym oderwaniu d sił głównych brygady. Pod naporem nieprzyjaciela dokonywał manewru w kierunku północno-wschodnim. W walkach pod Wolą Cyrusową odniósł kontuzję dowódca 19 p.uł. ppłk dypl. Pętkowski, a dowódca 2 dak, ppłk Kamiński, został ranny. Poległo kilkudziesięciu ułanów, a wśród nich dowódca 1/2 dak, kpt. Kawecki. Na prośbę dowódcy Wołyńskiej BK, gen. Thommee zmienił rejon ześrodkowania brygady z przewidywanego w lesie Przyłęk Duży na Chlebów^[19].

9 września

Po walkach w lesie na zachód od Woli Cyrusowej i nocnym przegrupowaniu brygada ześrodkowała się w lesie pod Chlebowem. Rano do sił głównych dołączył też 21 pułk ułanów. Na rozkaz dowódcy GO brygada maszerować miała dalej na wschodni brzeg Rawki w rejon Suliszewa. W rejonie ześrodkowania Wołyńskiej Brygady Kawalerii przegrupowywały się też 2 i 28 DP^[20]. W wyniku mylnej oceny przeciwnika^[c] brygada samowolnie (bez informowania gen. Thommée) wycofała się przez Miedniewice, Szymanów i Kampinos do Puszczy Kampinoskiej^[22].

W południe oddziały brygady rozpoczęły przegrupowanie. Po wykonaniu 60-kilometrowego marszu, ześrodkowała się 10 września w rejonie na północny zachód od Kampinosu. Tak głębokie przegrupowanie się brygady wyłączyło ją ze składu GO gen. Thommee i pozbawiło dowódcę GO manewrowego odwodu^[21].

Od 11 września

11 września bez walki przekroczyła Wisłę pod Nowym Dworem Mazowieckim.

 

13 września razem z Nowogródzką Brygadą Kawalerii ruszyła do natarcia na Mińsk Mazowiecki. Wstępnym bojem zdobyła wieś Cyganka i obsadziła linię Cyganka – Choszczówka. Gdy napór nieprzyjaciela wzmógł się, atak Brygady nie tylko został zatrzymany, ale i utraciła ona wieś Cygankę. Było to ostatnia bitwa, w której Wołyńska Brygada Kawalerii występowała jako zwarta jednostka. Dalej część 12 pułku ułanów i 21 pułku ułanów wzięła udział w obronie Warszawy w ramach Zbiorczej Brygady Kawalerii do kapitulacji stolicy 28 września.

Pozostałe oddziały Brygady weszły w skład Frontu Północnego gen. Stefana Dąba-Biernackiego. 22 września weszły na niemiecką 68 Dywizję Piechoty płk. Georga Brauna pod Suchowolą. Następnie walczyły pod Krasnobrodem i Hutą Różaniecką.

• Kwatera Główna Wołyńskiej Brygady Kawalerii
• 19 pułk ułanów
• 21 pułk ułanów
• 2 pułk strzelców konnych
• 2 dywizjon artylerii konnej
• dyon pancerny nr 21
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa nr 82 – dowódca ppor. Józef Jahołkowski
• szwadron kolarzy nr 4 – dowódca por. Stefan Suchodolski
• szwadron pionierów nr 8
• szwadron łączności nr 4 – dowódca por. Jan Kiśluk
• samodzielny pluton karabinów maszynowych nr 4 – dowódca ppor. rez. Kazimierz Kamler^[d]
• pluton konny żandarmerii nr 4 – dowódca ppor. mgr Mieczysław Halardziński
• poczta polowa nr 28
• sąd polowy nr 40 – szef mjr Józef Hoszowski
• drużyna parkowa uzbrojenia nr 241
• park intendentury nr 241 – rtm. st. sp. Ryszard Maria Krystian Bazylewski †1940 Charków^[27]
  • dowódca ambulansu weterynaryjnego – ppor. lek. wet. rez. Czesław Dominik Pawłowski †1940 Charków^[28]
• pluton sanitarny konny nr 86 – dowódca por. rez. Eupacher
• kolumna taborowa kawalerii nr 241
• kolumna taborowa kawalerii nr 242
• kolumna taborowa kawalerii nr 243
• kolumna taborowa kawalerii nr 244
• kolumna taborowa kawalerii nr 245
• kolumna taborowa kawalerii nr 246 – ppor. Wacław Bielawski
• warsztat taborowy nr 241 – dowódca ppor. rez. Eugeniusz Gozda

Pododdziały przydzielone:

• 12 pułk ułanów
• 11 batalion strzelców
• IV batalion 84 pułku Strzelców Poleskich – dowódca mjr Wacław Jakub Sokol
• batalion karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 7 – dowódca kpt. Karol Stanisław Charków
• pociąg pancerny nr 53 – dowódca kpt. Mieczysław Malinowski
• II pluton 66 eskadry obserwacyjnej – dowódca kpt. obs. Leonid Rochowski

•  
  Plakieta WBK 1939–1989
•  
  Pomnik upamiętniający bitwę pod Mokrą

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Убиты в Катыни. Книга Памяти польских военнопленных – узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
• Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie : krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 : organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975.
• Jan Przemsza-Zieliński: Wrześniowa Księga Chwały Kawalerii Polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1995. ISBN 83-11-08380-0.
• Karol Rudy. Mokra. „Technika Wojskowa Historia”. Nr 5/2019, s. 4-19, wrzesień - październik 2019. Magnum X. 
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
• Kazimierz Józef Skrzesiński: Wołyńska Brygada Kawalerii – „Żelazna Brygada”. Grajewo: KJS/EKO-DOM, 2012. ISBN 978-83-932030-1-7.
• Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.