W Jezioranach

Pomysłodawcą serialu był ówczesny prezes Radiokomitetu Włodzimierz Sokorski^[2]. Zgodnie z założeniami powieść radiowa miała wychowywać rolników, szerzyć wiedzę o wsi wśród mieszkańców miast i promować nowe metody upraw i działalność Państwowych Gospodarstw Rolnych^[2].

Pierwszy półgodzinny odcinek „radiopowieści” nagrano 20 maja 1960, a do emisji trafił dziewięć dni później^[3]. Autorami scenariusza byli Zofia Posmysz-Piasecka i Władysław Milczarek, a reżyserem Bronisław Dardziński^[3]. Obsadę pierwszego odcinka stanowili Janusz Paluszkiewicz w roli wiejskiego listonosza i narratora powieści, Kazimierz Opaliński w roli nestora rodu Jabłońskich, a także Maria Żabczyńska, Zygmunt Kęstowicz, Bogumił Kłodkowski, Hanna Stankówna, Maria Paluszkiewicz i czternastoletni podówczas Piotr Fronczewski^[4].

Już po pierwszych odcinkach serial zyskał olbrzymią popularność wśród radiosłuchaczy. Niemal od początku nadawania audycji była ona bardziej popularna wśród kobiet^[5] (słuchało jej 25,4% radiosłuchaczek i 17,6% radiosłuchaczy)^[6], ludności wiejskiej i słabiej wykształconej^[7][8]. We wczesnych latach 60. jako ulubiony program radiowy wskazywało ją 20,9% Polaków^[9]. Dekadę później serial nadal był jedną z najpopularniejszych audycji radiowych w kraju^[5]. We wczesnych latach 70. grupa słuchaczy serialu posłużyła do jednych z pierwszych w Polsce badań socjologicznych wpływu audycji radiowych na publiczność^[10].

Od 1961 przez kilkanaście lat listę dialogową kolejnych odcinków drukowano na łamach Dziennika Ludowego^[11]. Gazeta ta również prowadziła rubrykę polemiczną pod nazwą Klub Jezioran, a także rozwijała Kluby Przyjaciół Jezioran w wielu wsiach i miasteczkach Polski^[11]. Po każdej emisji programu odczytywano na antenie wybrane listy od słuchaczy opisujące ich przeżycia, życiowe historie i problemy^[12], ale też zawierające propozycje matrymonialne wobec fikcyjnych kawalerów^[2]; podobnych listów przychodziły „do rodziny Jabłońskich” setki^[11], w sumie – kilkadziesiąt tysięcy^[2].

Serial emitowany był bez przerwy od 29 maja 1960 roku^[13][11] przez dwie dekady, do grudnia 1981, kiedy to po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego autorzy i obsada zadecydowali o zaprzestaniu nagrywania nowych odcinków^[11][2]. Jeziorany powróciły na antenę Polskiego Radia w maju 1983^[11][2].

Współcześnie W Jezioranach pozostaje najczęściej słuchaną audycją literacką Polskiego Radia, incydentalnie słucha jej przeszło 2,5 miliona osób a regularnie – blisko 2 miliony^[2]. Audycja jest również wysoko oceniana przez słuchaczy^[2].

Na przestrzeni lat autorzy kolejnych odcinków starali się przemycać wśród wątków typowo obyczajowych także informacje praktyczne, jak wiedzę o nowych metodach rolniczych czy rządowych planach restrukturyzacji rolnictwa^[14]. Ze względu na tematykę i format, słuchowisko bywa przyrównywane do starszego o dekadę brytyjskiego serialu radiowego The Archers nadawanego przez BBC^[15], a także do Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej^[15]. Jako trwały element polskiej kultury audycja trafiła także do podręczników nauki języka polskiego dla obcokrajowców^[16].

Akcja powieści radiowej toczy się w tytułowych Jezioranach, fikcyjnej wsi^[a] w okolicy Puław w województwie lubelskim. Większość odcinków ma miejsce w teraźniejszości, dzięki czemu scenarzyści mogą wplatać w nią nawiązania do rzeczywistych wydarzeń. Do lat 70. bohaterowie zajmowali się m.in. budową szkoły, remizy, zakładaniem Klubu Rolnika czy sadzeniem tysiąca drzew na Tysiąclecie Państwa Polskiego^[2]. W okresie tzw. pierwszej Solidarności postaci wspominały m.in. o strajkach, postulatach reform i demokratyzacji^[2]. W ostatnim odcinku przed wprowadzeniem stanu wojennego bohaterowie zastanawiali się m.in. czy nauczyciele powinni mieć prawo do strajku^[2]. Obecnie także powieściowy świat wzorowany jest na rzeczywistej Polsce. Z tego względu program bywał oskarżany m.in. o wspieranie samorządowców Polskiego Stronnictwa Ludowego^[17][18].

Podobnie jak Matysiakowie, serial utrzymany jest w konwencji ultrarealistycznej: odcinki zaczynają się bez czołówki (niekiedy któraś postać bądź lektor radiowy „zaprasza do wysłuchania odcinka numer....”), a współcześnie (2018 r.) końcówka zawiera informacje o twórcach i aktorach tworzących dany epizod.

Pierwszym reżyserem był Bronisław Dardziński, po nim słuchowisko reżyserowali Wiesław Opałek (około 1975 r.), Wojciech Maciejewski i Andrzej Pruski^[19]. Od 1994 r. reżyserem pozostaje Jan Warenycia^[19], kierownik literacki Teatru Polskiego Radia. Realizatorami byli kolejno: Jerzy Jeżewski, Andrzej Pruski, Wojciech Truszczyński, Maria Olszewska, Agnieszka Szczepańczyk, a obecnie audycję realizuje Paweł Szaliński^[19].

Na przestrzeni lat zmieniali się również scenarzyści serialu. Obecnie autorami większości odcinków są Andrzej Mularczyk, Teresa Lubkiewicz-Urbanowicz i Marek Ławrynowicz, w przeszłości autorami list dialogowych bywali również Zofia Posmysz-Piasecka (zmarła 8 sierpnia 2022 r.)^[20], Władysław Milczarek i Andrzej Bartosz^[1].

W przeciwieństwie do wielu seriali telewizyjnych, aktorzy użyczający swoich głosów postaciom W Jezioranach nie są etatowymi pracownikami radia i pracują nad nagraniami najwyżej kilka dni w miesiącu. Wielu z nich pracuje nad innymi projektami teatralnymi i filmowymi, co często owocuje problemami z ich dostępnością^[21]. Na przykład Danuta Stenka od 1991 wcielająca się w postać Joli Jabłońskiej przez dłuższy czas nagrywała swoje kwestie osobno, w chwilach wolnych od dni zdjęciowych na planach filmów, a dopiero na koniec jej głos był dogrywany do pozostałych^[21].

W radiopowieści obowiązuje zasada, że śmierć lub odejście aktora grającego którąś z postaci jest równoznaczne ze śmiercią samej postaci^[2]. Przykładowo gdy Andrzej Zaorski nie zdecydował się na powrót do obsady Jezioran po stanie wojennym, grana przez niego postać Bolka Jabłońskiego zginęła w wypadku samochodowym^[2]. Podobnie stało się z postaciami granymi przez zmarłych Tadeusza Bartosika i Kazimierza Opalińskiego^[2].

Do 2009 roku przed mikrofonem wystąpiło blisko 200 aktorów^[11].

• Włodzimierz Bednarski (Franek Potapczuk, aktor zmarł w 2020 roku)
• Bogusz Bilewski (doktor Ragólski, aktor zmarł w 1995 roku)
• Lucjan Dytrych (Władysław Borek)
• Marek Frąckowiak (Wiesław "Wiesiek" Sroka, aktor zmarł w 2017 roku)
• Maria Garbowska (Teresa Borkowa)
• Halina Głuszkówna (Wanda Janiakówna-Repetowska), aktorka zmarła w 2012 roku)
• Zygmunt Kęstowicz (od 1960 do 2007 Stefan Jabłoński – najstarszy syn Anieli i Stanisława Jabłońskich, brat Janki i Edka, mąż Ireny, ojciec Adama i Justyny, dziadek Pauliny, Mateusza, Agnieszki i Bartka, aktor zmarł w 2007 roku)
• Bogumił Kłodkowski (Edek Jabłoński, 1960–2006)
• Janusz Kłosiński (stryj Józef Jabłoński, do śmierci w 2017 roku)
• Krzysztof Kołbasiuk (Zbigniew Półtorak, aktor zmarł w 2006)
• Gustaw Lutkiewicz (Polikarp Lepieszko, aktor zmarł w 2017)
• Wanda Majerówna (Irena Jabłońska, 1960–2004)
• Jan Matyjaszkiewicz (Henio Wilczewski, aktor zmarł w 2015 roku)
• Elżbieta Nowosąd (Krysia Borkówna)
• Kazimierz Opaliński (dziadek Mateusz, do śmierci w 1979)
• Janusz Paluszkiewicz (Wiktor Kania)
• Franciszek Pieczka (Wojciaszek Pawlacz, aktor zmarł w 2022 roku)
• Hanna Stankówna (Janka, siostra Stefana i Edka, aktorka zmarła w 2020 roku)
• Stefan Śródka (Janiak; ojciec Wandy)
• Elżbieta Wieczorkowska (Janiakowa, matka Wandy)
• Alicja Wolska (Kamila Kamińska)
• Maria Żabczyńska (Aniela Jabłońska)
• Andrzej Zaorski (Edek Jabłoński, od 2006, brat Stefana; w 1975 grał jeszcze Bolka Jabłońskiego, aktor zmarł w 2021 roku)

Postacie wytłuszczone pojawiają się w internetowym plebiscycie na ulubionego bohatera powieści, organizowanego przez redakcję słuchowiska.

• Artur Barciś (Zenek Kajfasz, mąż Justki)
• Stanisław Brudny (Teofil Skorupa)
• Marta Chodorowska (Agata Czuba)
• Katarzyna Dąbrowska (Barbara Rutka, dawna wójt gminy)
• Elżbieta Gaertner (Irena Jabłońska, od 2004, żona Stefana)
• Zuzanna Galia (Agnieszka Kajfasz, córka Justyny i Zenka Kajfaszów)
• Wiktoria Gorodeckaja (żona Wieśka, córka Dzidki Zarczyńskiej)
• Magdalena Homanowska (Tusia Wilczewska)
• Joanna Kacperska (Baśka Boczkowska)
• Ewa Kania (Magda Żarczyńska)
• Elżbieta Kmiecińska (Lilka Pawlaczowa, żona Zygi)
• Justyna Kulczycka (Zosia Tetera)
• Cezary Kwieciński (Adam Jabłoński, syn Stefana i Ireny)
• Monika Lecińska (Marysia Jabłońska, córka Edka)
• Teresa Lipowska (Stanisława Dobrowolska-Lepieszko)
• Katarzyna Miernicka (Wiktoria Repetowska, od 1987)
• Katarzyna Paliwoda (Izaura Pawlacz, córka Zygi i Lilki)
• Marcin Pawłowski (Stasiek Jabłoński, syn Edka)
• Ewa Serwa (Justyna „Justka” Kajfaszowa, córka Stefana i Ireny, żona Zenka Kajfasza)
• Joanna Sobieska (Marta Półtorak, z domu Ragólska)
• Danuta Stenka (Jola Jabłońska, ur. 1961, żona Adama)
• Henryk Talar (Janusz Tetera)
• Grzegorz Wons (Zyga Pawlacz, syn Wojciaszka - w wyborach samorządowych w 2018r. wybrany na stanowisko wójta)
• Beata Ziejka (Dzidka Żarczyńska)

• Andrzej Bartosz, [w:] BeataB. Cynkier BeataB. (red.), Kto jest kim w Polsce, edycja IV, tom 1, Warszawa: PAI, 2001, s. 35, ISBN 978-83-223-2691-6 [dostęp 2015-07-14] .
• JarosławJ. Czarnecki JarosławJ., Źle się dzieje w Jezioranach, „Tygodnik Powszechny”, 27, Kraków: Tygodnik Powszechny, 2000a, s. 4, ISSN 0041-4808 .
• JarosławJ. Czarnecki JarosławJ., PSL w Jezioranach, „Wprost”, 27, Warszawa 2000b, s. 3, ISSN 0209-1747 .
• Dziedzictwo mistrzostwa duchowego. Polska w epoce rozbiorów, 1795-1918, [w:] NormanN. Davies NormanN., Serce Europy, wydanie elektroniczne, Otwarte, 26 lutego 2015, ISBN 978-83-240-3041-5 [dostęp 2015-07-14] .
• TeresaT. Kukołowiczowa TeresaT., Czas wolny pracującej zawodowo kobiety zamężnej a jej obowiązki rodzinne, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, Remigiusz Sobański, III (1970), Katowice 1970, s. 105–118, ISSN 0137-3447 .
• StanisławS. Mędak StanisławS., W świecie polszczyzny: podręcznik do nauczania języka polskiego dla obcokrajowców; poziom C2 — dla zaawansowanych, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 2007, ISBN 978-83-7173-142-6 [dostęp 2015-07-14]  (pol.).
• Polskie Radio (autor korporacyjny), „W Jezioranach”, [w:] Teatr Polskiego Radia [online], polskieradio.pl, 2015 [dostęp 2015-07-14] .
• ZofiaZ. Posmysz-Piasecka ZofiaZ., WładysławW. Milczarek WładysławW., I odcinek radiopowieści „W Jezioranach”, [w:] Teatr Polskiego Radia, polskieradio.pl, 20 maja 1960 [dostęp 2015-07-15] .
• JerzyJ. Rudzki JerzyJ., Telewizja w środowisku młodzieży wiejskiej, Wrocław-Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Zakład Badań nad Kulturą Masową., 1964, OCLC 503962876 [dostęp 2015-07-14] .
• ŁukaszŁ. Ryba ŁukaszŁ., Edukacyjna rola radia, [w:] EugeniaE. Rostańska, MirosławM. Kisiel (red.), Pedagogika w służbie i działaniu na rzecz regionu: Działania i doświadczenia, Dąbrowa Górnicza: Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, 2011, s. 216–222, ISBN 978-83-62897-07-0 [dostęp 2015-07-14] .
• DanutaD. Stenka DanutaD., ŁukaszŁ. Maciejewski ŁukaszŁ., Flirtując z życiem; Danuta Stenka w rozmowie z Łukaszem Maciejewskim, seria Litera Nova, wydanie cyfrowe, Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2013, ISBN 978-83-240-2468-1 .
• ZofiaZ. Szalczyk ZofiaZ., Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wspiera unowocześnianie polskiego rolnictwa, [w:] Wieś i rolnictwo w mediach: gospodarstwa rodzinne podstawą europejskiego rolnictwa w odniesieniu do PROW 2007–2013, Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, 2011, s. 94–96, ISBN 978-83-7583-322-5 .
• Ulica z latarnią; 1975, [w:] MałgorzataM. Szejnert MałgorzataM., My, właściciele Teksasu. Reportaże z PRL-u, Otwarte, 21 lutego 2013, s. 79–89, ISBN 978-83-240-2097-3 [dostęp 2015-07-14] .
• S.S. Szostkiewicz S.S., Wpływ programu radiowego na słuchaczy (próba eksperymentu badawczego na przykładzie audycji „W Jezioranach”), „Studia Socjologiczne”, 2/1973 (49), Warszawa: Polska Akademia Nauk, 1973, ISSN 0039-3371 .
• ZbigniewZ. Tyszka ZbigniewZ. (red.), Współczesne rodziny polskie w świetle aktualnych badań, Seria: Socjologia, t. 4, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1976, ISSN 0554-8225, OCLC 611684094 .

• 45 lecie radiopowieści W Jezioranach