Szczygieł

Zamieszkuje Europę od atlantyckich wysp i zachodniej Europy do środkowej Azji na wschodzie oraz większość Azji Mniejszej i Afryki Północnej. Częściowo osiadły, a w niektórych regionach wędrowny. Jedynie populacje z północnej Europy i Azji odlatują w kierunku południowo-zachodnim nad Morzem Śródziemnym i do zachodniej Europy. Dołączają tam do lokalnych, osiadłych szczygłów. Wiosną, podobnie jak osobniki koczujące, powracają na tereny lęgowe. Gatunek introdukowany w Australii, Nowej Zelandii i Ameryce Południowej (głównie Urugwaj)^[3].

W Polsce, według danych z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych opublikowanych w 2012 roku, gatunek liczny, o nierównomiernym zagęszczeniu na terenie kraju (średnio 2,45 pary/km², maksymalnie 10 par/km²)^[5].

 

Obecnie wyróżnia się 14 podgatunków C. carduelis^[2][6]. Podgatunki dzielone są na dwie grupy: zachodnią carduelis i wschodnią caniceps. Grupa caniceps obejmuje podgatunki caniceps, paropanisi, subulata i ultima, przez niektórych autorów (np. IUCN^[7]) wydzielana jest jako osobny gatunek Carduelis caniceps^[2]. Poszczególne podgatunki zamieszkują^[6][2]:

• C. carduelis britannica – Wyspy Brytyjskie, północno-zachodnia Francja i zachodnia Holandia.
• szczygieł, szczygieł zwyczajny^[4] (C. carduelis carduelis) – południowa Skandynawia do środkowej Francji i Włoch i na wschód do centralnej europejskiej części Rosji.
• C. carduelis parva – południowo-zachodnia Europa, północno-zachodnia Afryka, Madera, Baleary i Wyspy Kanaryjskie.
• C. carduelis tschusii – Korsyka, Sardynia i Sycylia.
• C. carduelis balcanica – Bałkany, Grecja, Kreta i północno-zachodnia Turcja.
• C. carduelis niediecki – Bliski Wschód.
• C. carduelis brevirostris – wschodnia Turcja, południowy Kaukaz i północny Iran.
• C. carduelis colchica – północny Kaukaz i Krym.
• C. carduelis volgensis – południowa Ukraina, południowe obszary europejskiej części Rosji i północno-zachodni Kazachstan.
• szczygieł syberyjski^[8] (C. carduelis frigoris syn. C. carduelis major) – południowo-zachodnia i południowo-środkowa Syberia.
• C. carduelis paropanisi – zachodni Turkmenistan i wschodni Iran do północno-zachodnich Chin.
• C. carduelis subulata – północno-wschodni Kazachstan, południowo-środkowa Syberia i zachodnia Mongolia.
• szczygieł szarogłowy^[4] (C. carduelis caniceps) – zachodni Pakistan do północno-zachodnich Himalajów, południowo-zachodni Tybet i środkowy Nepal.
• C. carduelis ultima – południowy Iran.

 

 

 

Najbardziej charakterystyczną cechą dorosłego szczygła jest karminowoczerwona „twarz” (maska), kontrastująca z czarnym wierzchem głowy i pręgą za uszami (zausznicami) oraz z białymi policzkami. Upierzenie na grzbiecie kasztanowobrązowe. Boki głowy (policzki), podgardle, pierś biała z niewyraźną brązową przepaską, brzuch i kuper białe. Rozwidlony ogon czarny z białymi kropkami na sterówkach, skrzydła czarne z żółtymi dużymi pokrywami drugiego rzędu oraz częściowo zewnętrznymi chorągiewkami lotek, dzięki czemu na rozłożonym skrzydle tworzy się żółta przepaska. Zakończenia lotek białe. Dziób i nogi cieliste, dziób stożkowaty, ostro zakończony. Tęczówki oczu brązowe. Młode ptaki w szacie juwenalnej są bez charakterystycznego rysunku na głowie, ale z ubarwieniem skrzydła podobnym jak u ptaków dorosłych^[10].

Pierzenie ma miejsce po lęgach. Dorosłe osobniki pierzą się od połowy lipca do połowy października, młode między sierpniem i wrześniem^[11].

W czasie lotu szczygły od innych gatunków ptaków można odróżnić po ubarwieniu skrzydeł, głowy i ogona.

Nie jest to ptak bardzo płochliwy. Często można go zobaczyć jak przelatuje z miejsca na miejsce, zatrzymując się na różnych drzewach, krzewach i roślinach zielnych. Szczygieł lata szybko i falistym torem.

Obie płci są podobnej wielkości. Różnica w ubarwieniu jest trudna do zauważenia w terenie. U samca czerwona maska nad okiem dotyka i czasami przekracza oko, pióra u nasady dzioba są czarne, małe pokrywy skrzydłowe zwykle czarne^[12][13]. U samicy maska kończy się w połowie głowy i jest koloru ciemnopomarańczowego, pióra u nasady dzioba są jaśniejsze, czarnoszare, a małe pokrywy brązowo nakrapiane (chociaż ilość brązu może być podobna u obu płci)^[12][13].

Maska szczygłów swoją czerwoną barwę zawdzięcza czterem barwnikom karotenoidowym^[14]. Analiza spektrum barw wykazała, że w zakresie widzialnym barwa maski różni się między płciami (u samców większy udział komponentu czerwonego, a mniejszy żółtego, tzn. maska samca jest bardziej czerwona niż samicy), natomiast w zakresie UV brak różnic^[14].

Szczygieł od dawna był hodowany z powodu ładnego wyglądu i śpiewu^[13], wzmianki o hodowli tego gatunku pochodzą już ze starożytności^[15]. Obecnie, z powodu objęcia ochroną gatunkową, możliwości hodowli są ograniczone do ptaków pochodzących z niewoli, o udokumentowanym pochodzeniu^[8]. W niewoli uzyskano szereg odmian barwnych tego gatunku, zwykle o upierzeniu jaśniejszym od formy dzikiej^[16]. Szczygieł może się krzyżować z innymi pokrewnymi gatunkami, np. czyżem, dzwońcem, gilem. Wiele z takich krzyżówek uzyskiwano sztucznie, u ptaków w hodowli, jednak obserwowano również hybrydy w warunkach naturalnych^[17][18]. Zależnie od gatunku, różna jest przeżywalność oraz płodność powstałych mieszańców.

• Długość ciała ok. 12,5–14 cm^[13]
• Rozpiętość skrzydeł ok. 23 cm
• Masa ciała ok. 15–18 g^[13]

 Śpiew samca

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Samiec śpiewa świergotliwie na wzniesionych stanowiskach dość przyjemną dla ludzkiego ucha melodię – miękkie, kilkakrotnie powtarzane wabiące tony, które przeplatają trele i świergot. Jednocześnie zwykle wykonuje żwawe ruchy całym ciałem. W powietrzu ptaki przywołują się charakterystycznym wabieniem „didlit szczyglik szczygelit” lub „cit wit”.

Najstarszy obrączkowany szczygieł dożył 14 lat^[19], jednak średnia długość życia na wolności jest o wiele mniejsza – 2 lata^[20]. W niewoli ptaki te mogą osiągać wiek ponad 15 lat (rekordowo nawet 25)^[13].

Unika zwartych kompleksów leśnych^[5]. Lęgnie się na obrzeżach lasów liściastych i mieszanych, może zamieszkiwać sady, polany, aleje, kępy drzew, nadrzeczne łęgi i ogrody^[3]. Najchętniej zasiedla tereny uprawne, gdzie pola i sady przeplatają się z zadrzewieniami śródpolnymi^[5]. Poza sezonem lęgowym żeruje jednak na terenach otwartych, gdzie może znaleźć rośliny produkujące nasiona.

 

 

Śpiewanie zaczynają, w zależności od pogody, w lutym lub marcu. Samce zaczynają śpiewać, kiedy ptaki są jeszcze skupione w stada^[21]. Później w sezonie tworzą monogamiczne pary, które nie bronią jednak zbyt wytrwale swego terytorium, i mogą gnieździć się w bliskim sąsiedztwie innych par własnego gatunku, a nawet tworzyć luźne kolonie składające się z kilku par^[13][21][22]. Szczygieł jest jednym z gatunków, u których obserwowane jest rytualne karmienie partnerki przez samca, uważane za element zalotów i utrzymania więzi między partnerami^[23].

Budowane w koronie drzewa lub wysokiego krzewu (np. jałowca, tui)^[13], zwykle na wysokości powyżej 4 m^[21]. Jest misternie uwite z gałązek, traw, mchu, korzonków spojonych pajęczynami i wysłane puchem oraz włosiem. Ma kształt grubościennej czarki. Ptaki dobrze je ukrywają. Budową gniazda zajmuje się samica^[21].

 

W Polsce szczygły wyprowadzają 2 lęgi w roku, od maja do czerwca-lipca^[13][21]. Składanych jest 4–5^[13] różnobiegunowych niebieskawych jaj, o wyraźnie zaostrzonym wąskim biegunie, o średnich wymiarach 17x13 mm. Występuje na nich brązowawe nakrapianie, liczniejsze na tępym końcu. Pierwsze jajo jest składane w ciągu 1–2 dni od zakończenia budowy gniazda^[24].

Tylko samica wysiaduje jaja przez okres 12–13 dni^[13][21]. W tym czasie samiec ją karmi^[21]. Obserwowano, że po wykluciu piskląt samica zjada skorupki jaj^[24]. Pisklęta na początku karmione są owadami, później również nasionami^[21]. Wylatują z gniazda po kilkunastu dniach karmienia, po czym są jeszcze, jako podloty, dokarmiane poza gniazdem^[13][21].

Szczygły są ptakami stadnymi, nawet w okresie lęgowym bronią tylko najbliższego otoczenia gniazda, a w okresie pozalęgowym zbierają się w duże stada, których członkowie wspólnie żerują^[22]. W okresie zimowym bywają gośćmi przy karmnikach^[25]. W starożytności opisywano zdolności do uczenia się sztuczek u trzymanych w niewoli przedstawicieli tego gatunku^[15]. W Holandii szczygły były do tego stopnia znane ze sztuczki polegającej na zaczerpywaniu wody małym wiaderkiem, że wzięła się od tego ich nazwa w języku holenderskim (putter, od czasownika putten, oznaczającego zaczerpywanie wody)^[26].

 

Głównie nasiona chwastów, ale wiosną i latem również drobne owady (szczególnie mszyce, drobne chrząszcze, gąsienice i dwuskrzydłe) i nasiona drzew. Zaobserwowano, że zjada nasiona przynajmniej 152 gatunków roślin, a wiosną również pąki drzew.
W atlasach i przewodnikach szczygły przedstawia się najczęściej na oście lub łopianie, ponieważ ich ulubionym i podstawowym pokarmem są ich dojrzałe nasiona^[21]. Sama nazwa łacińska wywodzi się od carduus, co oznacza oset. Żywią się jednak również drobnonasiennymi chwastami takimi jak u mniszków i cykorii.

Przeważnie je prosto z rośliny. Zawisa przy tym na niej w akrobatycznych pozach. Ciekawym aspektem jest specjalizacja pokarmowa u obu płci. Samiec ma trochę dłuższy dziób i dlatego wybiera nasiona, które położone są głębiej w koszyczkach ostu. Natomiast samica zadowala się zwykle nasionami rosnącymi na jego powierzchni. Dzięki temu partnerzy, ale i osobniki różnych płci nie będące związane ze sobą, nie konkurują wzajemnie o pokarm. Od jesieni i zimą szczygły można zobaczyć w trakcie koczowania na ugorach, odłogach, terenach przeznaczonych pod zabudowę, na obszarach porośniętych roślinnością ruderalną lub na niezaoranych polach (zwłaszcza pojawiają się tam, gdzie rośnie oset i łopian). Pokarmu poszukują wtedy skupione w stadach z innymi ziarnojadami. Gdy w danym miejscu zabraknie pokarmu, przenoszą się gdzie indziej, choć nie mają wybranego kierunku przenosin.

Do patogenów, którymi infekcje opisano u szczygłów, należą m.in. Mycobacterium genavense, ptasi poliomawirus (koinfekcję tymi dwoma patogenami opisano u dorosłego szczygła w niewoli)^[27], gorączki Zachodniego Nilu (opisane u szczygłów w Ameryce, gdzie są gatunkiem introdukowanym)^[28], kokcydia^[29], megabakteria^[30], Salmonella^[31].

Szczygły, podobnie jak inne drobne ptaki, mogą padać łupem drapieżników takich jak puszczyk^[32][33], sóweczka^[34], uszatka^[35]. W badaniach składu pokarmowego tych ptaków wykazuje się szczygły jako sporadyczne ofiary, nie stanowiące dużej proporcji spośród wszystkich ofiar.

IUCN od 2016 roku dzieli szczygła na dwa osobne gatunki; oba zalicza do kategorii najmniejszej troski (LC, Least Concern)^[3][7]. Liczebność populacji C. carduelis (tzn. grupy podgatunków carduelis) szacuje się na 101–155 milionów dorosłych osobników. W Europie populacja odnotowała umiarkowany wzrost w latach 1980–2013, jednak mocno spada liczebność w północnej Afryce, gdzie ptak ten jest licznie chwytany do hodowli w klatkach, dlatego globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy^[3]. Liczebność populacji C. caniceps (tzn. grupy podgatunków caniceps) nie została oszacowana, ale jej trend ocenia się jako stabilny^[7].

Na terenie Polski szczygieł jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[36]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[37]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej szczygła na terenie kraju wynosiła 665–916 tysięcy par^[38]. Jego liczebność w Polsce w ostatnich latach silnie się zmniejsza^[5].

 

Szczygieł był portretowany na obrazach, np. na obrazie „Szczygieł” Fabritiusa. Obraz ten jest elementem powieści Donny Tart o tym samym tytule, za którą autorka otrzymała nagrodę Pulitzera^[39]. Inne obrazy, w których szczygieł jest ważnym elementem, to na przykład „Madonna ze szczygłem” Santiego, obraz Giambattisty Tiepolo pod tym samym tytułem, „Madonna z Dzieciątkiem” Vittore Crivellego, „Madonna z Dzieciątkiem” Carlo Crivellego^[40]. Ptak przedstawiony na cudownym obrazie Matki Bożej w Dębem również jest uznawany za szczygła^[41].

W chrześcijaństwie szczygieł bywa przedstawiany w związku z męką Jezusa. Wiąże się to z jego preferencjami pokarmowymi w kierunku ostów, których kolce są w symbolice z kolei związane z koroną cierniową^[42].

W Polsce Szczygieł to jedno z popularnych nazwisk (w 2017 nosiło je około 5 tysięcy osób)^[43].

W Niemczech szczygieł został wybrany ptakiem roku przez organizację NABU zajmującą się ochroną przyrody^[44].

• ptaki Polski

• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X. Brak numerów stron w książce
• Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3. Brak numerów stron w książce

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Jilguero, info especializada. PajaroJilguero.com. (hiszp.).