Szopienice

 

 

Szopienice pod względem administracyjnym położone są w województwie śląskim i stanowią część dzielnicy Katowic – Szopienice-Burowiec^[4], zlokalizowanej w północno-wschodnim rejonie miasta, w odległości około 8 km od centrum^[5]. Szopienice graniczą od zachodu (za Roździeniem) z Burowcem, od północy z Sosnowcem, od wschodu (za Stawiskami i Drugimi Szopienicami) z Mysłowicami (z Janowem Miejskim oraz Szabelnią), natomiast od południa (za Wilhelminą) z Janowem^[6][7].

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego Szopienice znajdują się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13)^[8], natomiast pod względem historycznym znajdują się we wschodniej części Górnego Śląska^[9].

Pod względem budowy geologicznej Szopienice położone są w zapadlisku górnośląskim^[10], które wypełnia utwory pochodzące z karbonu (głównie zlepieńce, piaskowce i łupki ilaste zawierające pokłady węgla kamiennego)^[11]. W Szopienicach utwory karbonu są prawie w całości przykryte przez warstwy pochodzące z czwartorzędu (plejstocenu i holocenu)^[12]. Obszar Szopienic zbudowany jest na piaskach i żwirach glacjalnych i fluwioglacjalnych, natomiast rejon ulicy Lwowskiej z eluwiów piaszczystych i pylastych glin zwałowych^[12]. Utwory te powstały pod wpływem trwających w plejstocenie zlodowaceń^[13]. Utwory holoceńskie w postaci osadów rzecznych wypełniają dolinę Rawy^[12].

Najwyższy punkt Szopienic wznosi się powyżej 270 m n.p.m.^[14] Obszar ten znajduje się w jednostce morfologicznej Wyżyna Siemianowicka. Centralna część osady położona jest w Obniżeniu Rawy, natomiast wschodnia część (Drugie Szopienice) oraz rejon zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Szopienice-Borki” położony jest w Kotlinie Mysłowickiej^[15]. Tam też, przy granicy z Sosnowcem, znajduje się najniżej położony punkt, wynoszący około 250 m n.p.m.^[14] Gleby Szopienic posiadają IV klasę bonitacyjną^[16].

Klimat Szopienic nie wyróżnia się zbytnio od klimatu dla całych Katowic, a jedynie jest modyfikowany przez lokalne czynniki (topoklimat). Występuje tu klimat umiarkowany przejściowy z przewagą prądów oceanicznych nad kontynentalnymi. Dominują wiatry zachodnie (około 60% udziału), a w mniejszym stopniu wschodnie i południowe. Średnia roczna temperatura w wieloleciu 1961–2005 dla stacji na Muchowcu wynosi 8,1 °C. Średnie roczne usłonecznienie w wieloleciu 1966–2005 wynosiło 1474 godziny. Średnia roczna suma opadów dla wielolecia 1951–2005 wynosiła 713,8 mm^[17].

Przez Szopienice z zachodu na wschód przepływa Rawa, która jest położona w dorzeczu Wisły^[18]. W zlewni Rawy położona jest większa część Szopienic, natomiast rejon stawów przy granicy z Sosnowcem jest w strefie bezodpływowej zlewni Brynicy^[19]. Tam też znajduje się kompleks stawów Szopienice-Borki, z czego stawy Morawa, Hubertus III, II i IV to jednocześnie cztery największe stawy w całych Katowicach^[20]. Obszar ten obejmuje zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Szopienice-Borki” (stanowi on ostoję dla roślin i zwierząt wodnych, a także ważek)^[20]. Znaczna część obszaru Szopienic jest silnie przekształcona przez człowieka, zwłaszcza w rejonie dawnej Huty Metali Nieżelaznych „Szopienice”, gdzie występuje przeważnie roślinność ruderalna^[21]. W Szopienicach znajduje się szereg parków i obszarów urządzonych, w tym park Antona Uthemanna, park Olimpijczyków i skwer Janusza Sidły^[7].

Zanim w wyniku procesów urbanizacyjnych miejscowość stała się obecną dzielnicą Katowic, była osobną wsią i notowana była w języku polskim oraz niemieckim. Pierwotnie Szopienice były wymienione w 1360 roku jako Szopieńce^[22]. W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie wieś występuje pod polską nazwą Schopieniec oraz niemiecką Schopinitz^[1]. Według słownika geograficznego Królestwa Polskiego z 1892 roku używana była również nazwa Szopieniec, a na początku XVI wieku Szopiniec^[2].

• Antoniów (niem. Antonienhof) – dawny folwark Szopienic, położony na prawym brzegu Rawy, przy obecnej ulicy Ratuszowej;
• Helgoland (niem. Helgoland) – kolonia przyfabryczna huty cynku „Wilhelmina” położona przy dawnej granicy z Roździeniem i Janowem, wzdłuż obecnej ulicy Lwowskiej;

• Morawa (niem. Murawa Colonie) – kolonia położona na lewym brzegu Rawy, przy obecnej ulicy Morawa (na wschód od ul. J. Kantorówny);
  • Osiedle Morawa, pierw. Osiedle Franciszka Rybki – powojenne osiedle mieszkaniowe położone we wschodniej części kolonii Morawa;
• Roździeń (niem. Rosdzin) – zachodnia część Szopienic w rejonie ulic Obrońców Westerplatte i J. Korczaka; pierwotnie osobna gmina;
• Stawiska (niem. Colonie Stawiska) – dawny przysiółek nadrzeczny (koło obecnej ul. Hodowców) oraz pobliska kolonia przy dawnym szybie „Maria” (przy obecnej ul. Krakowskiej), położone na lewym brzegu Boliny, przy granicy z Mysłowicami i Janowem Miejskim;
• Uthyman, też Utheman (niem. Uthemann) – zabudowania dawnej huty cynku „Uthemann” w rejonie obecnej ulicy ks. mjr. K. Woźniaka;
• Wilhelmina (niem. Wilhelmine-Hütte) – kolonia przyfabryczna huty „Wilhelmina” położona przy dawnej granicy z Janowem, wzdłuż obecnej ulicy Krakowskiej;
• Drugie Szopienice (niem. Städtisch Schoppinitz) – wschodnia część Szopienic położona na za linią kolejową do Sosnowca, na prawym brzegu Rawy, przy granicy z Mysłowicami, przy obecnej ulicy Wiosny Ludów i Chemicznej; do 1951 roku znana jako Szopienice Miejskie.

 

Szopienice były wzmiankowane w 1360 roku jako wieś w lennie mysłowickim^[23], będąca własnością Ottona z Pilicy, potwierdzoną dokumentem księcia raciborskiego Mikołaja II. Ten sam dokument potwierdza także własność sąsiedniej wsi Roździeń^[24]. Szopienice zostały najechane i zniszczone w 1430 roku w czasie wojen husyckich. Do połowy XVI wieku wieś pozostała niezamieszkana^[22]. W 1546 uruchomiono w sąsiednim Roździeniu jeden z pierwszych w okolicy warsztatów kuźniczych żelaza. Stąd też pochodził Walenty Roździeński – śląski hutnik i pisarz, autor wierszowanego poematu Officina ferraria, abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego, wydanego w Krakowie w 1612 roku^[5].

W latach 70. XVI wieku osadnicy ponownie osadzili się w Szopienicach – osiadają wówczas we wsi Mateusz, Stobraw i Marcin^[22]. W tym samym czasie działały tu ruchy reformacyjne. Wówczas Szopienice były własnością mysłowickiej rodziny Salamonów, spokrewnionej z arcybiskupem krakowskim i niedopuszczającej do szerzenia się haseł reformacyjnych na terenie swych posiadłości. Na skutek konfliktu z Katarzyną Salamon z kuźni musiał w 1595 roku odejść Walenty Roździeński. Szopienice w XVI i XVIII wieku było małą osada rolniczą. Ponadto prowadzono tu hodowlę zwierząt i wyrąb lasów. Szopienice, założone na prawie niemieckim, posiadała własny samorząd gminny dzięki posiadaniu wolnego sołectwa. Było ono do 1614 roku, gdy Szopienice zostało wykupione przez spadkobierców Katarzyny Salomonowej^[22]. W 1656 roku Szopienice stały się własnością Mieroszewskich, którzy są w ich posiadaniu przez następne dwieście lat^[22].

W 1784 roku Szopienice liczyły 79 osób. W 1819 roku mieszkało tu 158, a w 1830 roku 196 osób. W Szopienicach istniał folwark Antoniów o powierzchni powyżej 2 tysięcy morgów. W XIX wieku folwark specjalizował się w hodowli zwierząt – krów i koni^[22].

 

Rozwój przemysłu w Szopienicach rozpoczął się w I połowie XIX wieku. Wówczas to w 1834 roku spółka Georg von Giesches Erben uruchomiła hutę cynku „Wilhelmina” (później Huta Metali Nieżelaznych „Szopienice”)^[5]. Wraz z nią, przy granicy z Janowem, powstała kolonia robotnicza Wilhelmina^[22] oraz kolonie domów robotniczych, w tym znajdująca się po zachodniej części ulicy Lwowskiej kolonia Helgoland^[25]. W późniejszym czasie powstają pierwsze kopalnie węgla kamiennego – „Edwin”, „Teichmannshoffnung” i „Abendroth”^[26]. W 1836 roku wybudowano pierwszą utwardzoną drogę, przebiegająca z Katowic do Mysłowic przez kolonię Wilhelmina (obecnie ul. Krakowska)^[27].

W 1857 roku w sąsiednim Roździeniu rozpoczęła działalność 4-klasowa szkoła ewangelicka (po rozszerzeniu liczby klas do 7 przeniesiona do gmachu dzisiejszej Szkoły Podstawowej nr 55). W latach 1860–1865^[28] przy dzisiejszej ulicy Morawa wzniesiono kolonię robotniczą – familoki dla pracowników hut koncernu Georg von Giesches Erben (kolonia Morawa)^[22]. Wraz z rozwojem przemysłu szybko wzrasta liczba ludności – w 1855 roku w Szopienicach mieszkało 1006 osób, w 1861 roku było ich 1868, a w 1890 roku, wraz z ludnością kolonii Wilhelmina, Szopienice liczyły 6 177 mieszkańców^[26].

 

W 1868 roku otwarto stację Szopienice Północne na linii Kolei Prawego Brzegu Odry łączącej Wrocław z Dziedzicami (ob. Czechowice-Dziedzice) przez Olesno, Tarnowskie Góry, Bytom, Siemianowice. Pszczynę^[29]. Dwa lata później zostaje także przystanek kolejowy Szopienice Południowe na wcześniej już otwartej linii Katowice – Mysłowice / Sosnowiec^[30]. W 1900 roku do Szopienic doprowadzono linię tramwajową łączącą Królewską Hutę przez Hajduki (obecnie Chorzów Batory), Katowice i Zawodzie do Mysłowic^[31]

Dnia 24 lutego 1872^[32] (bądź 1 lipca 1871^[26]) roku erygowano rzymskokatolicką parafię św. Jadwigi Śląskiej. Dnia 15 października 1884 roku odbyła się uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod budowę kościoła św. Jadwigi Śląskiej. Jej budowę ukończono w 1887 roku, natomiast kościół konsekrowano 1 maja 1902 roku^[26]. W 1888 roku założono cmentarz ewangelicki, a 13 marca 1899 roku rozpoczęła się budowa ewangelickiego kościoła Zbawiciela. 25 kwietnia 1899 odbyła się uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego, a 6 marca 1901 roku poświęcono kościół. W przełomie XIX i XX wieku dochodzi do integracji dwóch sąsiednich osad – Szopienic i Roździenia. Pomiędzy nimi rozwija się wspólne centrum w rejonie ulic: Lwowskiej, ks. bp. H. Bednorza i J. Kantorówny, gdzie prócz kościołów powstała również szkoła i centrum handlowe^[26].

W 1904 roku powstała organizacja pn. Towarzystwo dla Kobiet (późniejsze Towarzystwo Polek). W tym samym roku wybudowano nowy, neogotycki budynek szkoły żeńskiej (obecnie gmach VI Liceum Ogólnokształcącego)^[26]. W 1905 roku gmina Szopienice liczyła 8 862 osoby, a w 1910 roku było ich 10 339. Same zaś Szopienice zamieszkiwało wówczas 9 729 osób, z czego mieszkańców polskojęzycznych było 8 026, a posługujących się językiem polskim i niemieckim 242 osoby^[27].

Dnia 1 stycznia 1912 roku spółka Georg von Giesches Erben uruchomiła pierwszą halę huty cynku „Uthemann”. W 1918 roku reaktywowano oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, kierowanego przez H. Jarczyka i St. Fojcika. Ponadto powstały: komórka Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, Towarzystwo Śpiewu „Wyspiański” i bank Kupiecko-Przemysłowy^[27].

 

Powstańcy z Szopienic brali czynny udział w powstaniach śląskich, a jednocześnie osada ta miała ważne znaczenie ze względu na jej lokalizację przy granicy państwowej, a wraz z tym możliwość kontaktu z odrodzonym państwem polskim na mostach drogowych i kolejowych na Brynicy^[33]. W czasie I powstania śląskiego w 1919 roku powstańcy pod dowództwem Piotra Łyszczaka rozbroili w Szopienicach żołnierzy niemieckich i opanowali gminę bez większego oporu^[33]. W II powstaniu śląskim, w dniu 18 sierpnia 1920 roku powstańcy pod dowództwem Jana Emila Stanka rozbroili niemiecki oddział Sipo. W trakcie plebiscytu 70% mieszkańców gminy zagłosowało za przyłączeniem Szopienic do Polski^[33]. W 1921 roku w Szopienicach przy ulicy Lwowskiej 2 (obecnie VI Liceum Ogólnokształcące im. J. Długosza) znajdowała się siedziba Wojciecha Korfantego i Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych III powstania śląskiego. Sami zaś powstańcy szopieniccy brali udział w walkach o Kędzierzyn i pod Górą Św. Anny. Wojsko polskie wkroczyło na teren Szopienic 20 czerwca 1922 roku. W trakcie uroczystości na moście na Brynicy brali udział generałowie: Stanisław Szeptycki i Kazimierz Horoszkiewicz, a także dyktator III powstania śląskiego – Wojciech Korfanty^[34].

 

W latach międzywojennych zaszły w Szopienicach przemiany administracyjne. W 1924 roku zlikwidowano obszary dworskie, włączając jeden z nich do Szopienic^[35]. 1 grudnia 1930 roku połączono Szopienice i Roździeń w jedną gminę Roździeń-Szopienice^[36], natomiast 14 stycznia 1934 roku zmieniono nazwę gminy na Szopienice^[37]. W tym czasie powstał ratusz oraz okoliczne budynki w rejonie ulicy Wiosny Ludów^[35]. W czasie kryzysu gospodarczego dochodziło do częstych protestów, w tym pracowników huty „Uthemann” i fabryki sygnałów „Ropag”, którymi przewodzili miejscowi komuniści^[35].

W 1939 roku ustawą Sejmu Śląskiego z dnia 10 lipca 1939 roku, Szopienice uzyskały z dniem 1 stycznia 1940 roku ustrój miejski, lecz z powodu okupacji niemieckiej ustawę wykonano dopiero 1 stycznia 1947 roku^[38]. We wrześniu 1939 roku Szopienice zostały zajęte przez wojska niemieckie, a sama zaś osada była miejscem terroru hitlerowskiego. Miejscem kaźni był komisariat policji przy ulicy Lwowskiej 15. Szopienice zostały zajęte przez oddziały Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej w dniu 27 stycznia 1945 roku^[35].

Od 1 grudnia 1945 roku do 31 grudnia 1946 roku Szopienice były siedzibą wiejskiej gminy Szopienice. 1 kwietnia 1951 roku zniesiono gminę miejską i utworzono powiat miejski Szopienice do którego włączono zniesione gminy Dąbrówka Mała i Janów^[39], a także należące jak dotąd do Mysłowic Szopienice Miejskie, natomiast 31 grudnia 1959 roku przyłączono Szopienice do Katowic^[40].

W latach 70. XX wieku działała w Szopienicach Jolanta Wadowska-Król – lekarka pediatra, która przez osiem lat ratowała dzieci mieszkające w Szopienicach przed ołowicą^[41]. Ponadto dział tu również Edmund Gryglewicz – lekarz hutniczy, który m.in. zajmował się medycyną pracy w Hucie Metali Nieżelaznych „Szopienice” i był ordynatorem Szpitalu Miejskiego nr 7 przy ulicy J. Korczaka^[42]. 1 maja 1984 roku powstała Izba Tradycji Hutniczych Huty Metali Nieżelaznych „Szopienice”, natomiast w 2004 roku powstało stowarzyszenie, mające na celu utworzenie Muzeum Hutnictwa Cynku.

W czerwcu 1992 roku w Szopienicach odbyły się uroczystości związane z przyłączeniem Górnego Śląska do Macierzy, w której uczestniczyli m.in. arcybiskup Damian Zimoń oraz wojewoda katowicki Wojciech Czech. Odsłonięto wówczas Pomnik Powstańca Śląskiego na placu Powstańców Śląskich^[43].

Na początku lat 90. XX wieku, 1 stycznia 1992 roku podzielono Katowice na 22 pomocnicze jednostki samorządowe, a obszar Szopienic wszedł w granicę dzielnicy Szopienice-Burowiec^[44]. W dniu 27 stycznia 2023 roku doszło do wybuchu w budynku plebanii ewangelicko-augsburskiej wspólnoty parafialnej, w wyniku którego życie straciły dwie osoby, a sam budynek został zniszczony^[45].

 

 

Szopienice do połowy XIX wieku było wsią rolniczą. Wówczas to osada zaczęła przekształcać się w ośrodek przemysłowy. W II połowie XIX wieku funkcjonowała huta szkła „Sonnenfeld”^[25], która istniała na terenie huty cynku „Wilhelmina (Huta Metali Nieżelaznych „Szopienice”), założonej przez spółkę Georg von Giesches Erben^[5]. W latach 1906–1908 w rejonie obecnej ulicy ks. mjr. K. Woźniaka powstaje kompleks nowoczesnych zakładów cynkowych wraz z hutą, prażalnią, fabryką wyrobów ogniotrwałych i kwasu solnego. Projektantami zabudowań byli Emil i Georg Zillmannowie^[27].

Powstały w tym okresie również kopalnie węgla kamiennego – „Edwin” (funkcjonowała do 1841 roku), „Teichmannshoffnung” (od 1868 roku) i „Abendroth” (od 1872 roku)^[26]. W 1886 roku w Szopienicach powstała pierwsza na terenach Górnego Śląska spółdzielnia – Konsum Śląski Roździeń-Szopienice. W centralnej części Szopienic znajdowała się wówczas ich centrala, magazyny, wytwórnia wody sodowej i inne zakłady przemysłu spożywczego^[5]. Do 1924 roku w Szopienicach funkcjonował również folwark Antoniów. W 1861 roku posiadał on m.in. 443 morgi ziemi ornej oraz 1596 mórg lasów^[27]. W latach międzywojennych powstały w Szopienicach nowe zakłady przemysłowe, w tym Górnośląska Fabryka Octu Winnego czy Fabryka Chemiczna P. Strahl^[35]. Po II wojnie światowej huta cynku i ołowiu została przekształcona na hutę miedzi i mosiądzu^[34], natomiast na bazie zakładów tłuszczowych „Alboril” („Strahl”) powstały Śląskie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego^[34] (obecnie Unilever)^[5].

Od lat 90. XX wieku gospodarka Szopienic przechodzi restrukturyzację. Od 2008 roku Huta Metali Nieżelaznych „Szopienice” jest w likwidacji^[46]. Obszary przemysłowe przekształciły się zaś w centra magazynowe dla licznych hurtowni^[5]. Według stanu z września 2020 roku, na terenie Szopienic z większych zakładów działają tu m.in.:

• „Bumech” (ul. Krakowska 191) – przedsiębiorstwo branży górniczej i maszynowej, specjalizujące się w drążeniu wyrobisk podziemnych, serwisie maszyn, produkcji urządzeń i maszyn górniczych oraz wyrobów z gumy^[47],
• „Mistal” (ul. Woźniaka 4) – hurtownia metali, specjalizująca się w rurach stalowych^[48],
• Odlewnia Metali „Szopienice” (ul. Woźniaka 24) – wydzielona w 2001 roku ze spółki Huta Metali Nieżelaznych „Szopienice” – produkcja półproduktów z miedzi i jej stopów, odlewnictwo żeliwa, staliwa, ołowiu, cynku i cyny oraz stopów metali (np. cynkowo-aluminiowych)^[49],
• Selgros Cash & Carry Katowice (ul. Lwowska 32) – jedno z centrów Selgros Cash&Carry, ogólnopolskiej sieci hal handlu hurtowego^[50],
• Unilever Polska – zakład produkcyjny (ul. Kołodziejska 2)^[51] – jeden z czterech zakładów firmy w Polsce; zakład w Szopienicach zajmuje się m.in. konfekcjonowaniem herbaty; posiada on dwie hale i w 2009 roku zatrudniał około 400 osób^[52].

 

 

 

Główną drogą o zasięgu ponadlokalnym przebiegającą przez Szopienice jest ulica Bagienna (część drogi krajowej nr 79). Biegnie ona w południowej części Szopienic, w rejonie Wilhelminy, w kierunku wschód-zachód. Zapewnia ona połączenie dzielnicy w kierunku zachodnim z Chorzowem i Bytomiem, a w kierunku wschodnim z Mysłowicami, Jaworznem, Chrzanowem i Krakowem^[53]. Przy skrzyżowaniu z ulicami Krakowską i Lwowską tworzy duży węzeł drogowy z bezkolizyjnymi zjazdami^[7].

W ruchu wewnątrzmiejskim podstawowe znaczenia mają drogi zbiorcze^[54], a przez Szopienice biegną następujące z tych dróg:

• Ulica Lwowska – biegnie w osi północ-południe; w kierunku południowym zapewnia połączenie z drogą krajową nr 79 i dalej z Janowem^[7].
• Ulica Obrońców Westerplatte – droga biegnąca przez zachodnią część Szopienice (Roździeń); w kierunku zachodnim łączy Szopienice z Zawodziem^[53],
• Ulica Sosnowiecka – biegnie przez zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Szopienice-Borki”; zapewnia połączenie Szopienic z Sosnowcem^[53],
• Ulica Wiosny Ludów – biegnie w kierunku wschód-zachód przez centrum Szopienic i Drugie Szopienice; wzdłuż niej biegnie linia tramwajowa^[7]; zapewnia połączenie Szopienic z Mysłowicami^[53].

W centrum Szopienic znajduje się centralny punkt, w którym krzyżują się najważniejsze wewnętrzne drogi tej części miasta (ulice: Obrońców Westerplatte, Wiosny Ludów, Lwowska i ks. bp. H. Bednorza) – jest nim plac Powstańców Śląskich^[7]. Ponadto stanowi on lokalny ośrodek usługowo-handlowy Szopienic^[55]. Na placu znajduje się m.in. stacja rowerów miejskich Metrorower nr 27649^[56].

Pierwszą linę kolejową do Szopienic oddano do użytku 3 października 1846 roku (obecnie fragment linii kolejowej nr 138)^[30] w ramach budowy linii kolejowej łączącej Wrocław Mysłowicami^[57] przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej^[58]. Ta sama spółka wybudowała łącznik do Sosnowca^[59], uruchomiony dla regularnego ruchu pociągów 24 sierpnia 1859 roku (obecnie fragment linii kolejowej nr 1)^[30]. Znajdowała się tu otwarta w 1870 roku stacja Szopienice Południowe (obecnie przystanek osobowy Katowice Szopienice Południowe)^[30]. Szopienice zyskało jeszcze jedno połączenie w ramach oddzielnej linii, wybudowanej przez Kolej Prawego Brzegu Odry^[29]. Łączyła ona Tarnowskie Góry z Pszczyną^[57]. Oddano ją do użytku 15 listopada 1868 roku, a w Szopienicach wybudowano na niej osobną stację (obecnie Katowice Szopienice Północne)^[30].

Obecnie dla ruchu pasażerskiego wykorzystywany jest przystanek osobowy Katowice Szopienice Południowe. Wg stanu ze stycznia 2021 roku kursowały tu pociągi Kolei Śląskich w kierunku Częstochowy, Gliwic, Kluczborka, Oświęcimia, Tychów i Krakowa. Polregio również w tym czasie organizowało połączenia w kierunku Krakowa oraz do Kielc, Sędziszowa, Buska-Zdroju i Rzeszowa^[60].

Tramwaje w Szopienicach kursują od 1900 roku w ramach budowy trasy z Królewskiej Huty przez Hajduki (Chorzów Batory), Katowice, Szopienice i Mysłowice. Koncesję na wybudowanie linii uzyskała spółka Górnośląskie Tramwaje Parowe, która 31 października tego samego roku oddała linię do użytku^[31]. Wg stanu ze stycznia 2021 roku, organizacją publicznego transportu zbiorowego w Szopienicach zajmuje się Zarząd Transportu Metropolitalnego.

Kursują tu autobusy i tramwaje kursujące na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitalnego. W Szopienicach (bez rejonów Wilhelminy) znajduje się 14 przystanków, z czego z przystanku Szopienice Kościół według stanu z 2021 roku odjeżdżało 9 linii autobusowych (w tym jedna nocna), a także 4 linie tramwajowe. Autobusy zapewniają połączenia Szopienic z większością części Katowic, a także z sąsiednimi miastami: Mysłowicami, Chorzowem, Siemianowicami Śląskimi i Mikołowem. Tramwaje łączą Szopienice z Mysłowicami, Sosnowcem, a także Chorzowem przez dzielnice Katowic: Zawodzie, Śródmieście i Załęże^[61].

 

 

 

 

 

 

 

Obszar Szopienic został zabudowany w dużej mierze w przełomie XIX i XX wieku^[62], z czego część powstałych wówczas budynków jest wpisana do rejestru zabytków^[63]. Zabudowa koncentruje się w rejonie placu Powstańców Śląskich, wzdłuż ulicy Wiosny Ludów (zachodni odcinek oraz w Drugich Szopienicach na wysokości ulicy Chemicznej), Obrońców Westerplatte, J. Kantorówny, przy skrzyżowaniu ulic Wiosny Ludów i Przelotowej, a także wzdłuż ulicy Morawa. W latach międzywojennym powstało stosunkowo niewiele obiektów^[62]. Jednym z nich jest zabytkowy budynek dawnego ratusza gminy Szopienice, ukończony w 1928 roku^[63]. W latach PRL-u nowa zabudowa powstała w środkowej części ulicy Wiosny Ludów oraz w rejonie ulic L. Zamenhofa, i Ciesielskiej. Pochodzi ona głównie z lat 50. i 60. XX wieku. Nowsza zabudowa została zlokalizowana przy na brzegu stawu Morawa – powstało tam osiedle Morawa, składające się z budynków wybudowanych głównie w połowie lat 70. XX wieku. W tamtym czasie też rozwijała się również strefa przemysłowa w rejonie ulic ks. mjr. K. Woźniaka i Krakowskiej. Po 1989 roku w Szopienicach powstawały jedynie pojedyncze obiekty, w tym hale na terenie fabryki Unilever i hala sklepu Selgros^[62].

W Szopienicach znajdują się następujące zabytkowe i historyczne obiekty^[63][64]:

• Zespół kościelny kościoła św. Jadwigi Śląskiej (pl. Powstańców Śląskich 3); został wpisany do rejestru zabytków dnia 30 grudnia 1994 roku (nr rej.: A/1557/94; obecnie A/1235/23^[65]); zespół kościelny obejmuje: kościół parafialny pod wezwaniem świętej Jadwigi z lat 1885–1887 w stylu neogotyckim; kaplicę Ogrójca z 1903 roku, wzniesioną według projektu Ludwika Schneidera w stylu neogotyckim; grupę rzeźb Adoracja Krzyża i Pieta z przełomu XIX i XX wieku.
• Kościół Ewangelicko-Augsburski Zbawiciela (ul. ks. bpa H. Bednorza 20); wpisany do rejestru zabytków 30 grudnia 2002 roku (nr rej.: A/76/02), wpis do rejestru zabytków obejmuje budynek kościoła wraz z najbliższym otoczeniem w ramach działki (z wyjątkiem ogrodzenia); kościół zaprojektował Gustaw Wernicke z Katowic, wzniesiono go w latach 1899–1901, w stylu neogotyckim, z cegły klinkierowej. W otoczeniu znajdują się: dawna apteka Graefe’go, dawna willa dra Stauba^[66], a do 2023 istniała neogotycka plebania, wybudowana w latach 1907–1908 (zniszczona w wyniku wybuchu gazu w styczniu 2023).
• Dom handlowy – dawna szkoła katolicka (ul. ks. bpa H. Bednorza 1), obiekt wzniesiono w 1875 roku w stylu historyzmu, przebudowano w latach 30. i 40. XX wieku^[67].
• Willa mieszkalna (ul. ks. bpa H. Bednorza 5), wybudowana w 1899 roku w stylu historyzmu, według projektu architekta H. Ritschela^[67].
• Kamienica mieszkalna z oficyną (ul. ks. bpa H. Bednorza 7/7a), wzniesiona pod koniec XIX wieku w stylu historyzmu z elementami neogotyku^[67].
• Kamienice z oficynami (ul. ks. bpa H. Bednorza 9, 11/11a), wybudowane pod koniec XIX wieku w stylu historyzmu^[67].
• Ceglany budynek szkoły (ul. ks. bpa H. Bednorza 13), pochodzący z początku XX wieku^[67].
• Kamienica mieszkalna – dawna apteka Graefe’go (ul. ks. bpa H. Bednorza 14), została wzniesiona w 1892 roku w stylu historyzmu, obiekt projektował architekt H. Ritschel^[67]; nr rej. A/1165/23^[68].
• Gmach dawnej szkoły ewangelickiej (ul. ks. bpa H. Bednorza 15), wybudowany na początku XX wieku, posiada cechy stylów: historyzmu ceglanego, neogotyku, modernizmu^[67].
• Kamienica mieszkalna – dawna willa dra Stauba (ul. ks. bpa H. Bednorza 16), wzniesiona w 1892 roku w stylu historyzmu, zaprojektował ją architekt H. Ritschel^[67].
• Kamienica mieszkalna – dawna kamienica F. Mixy (ul. ks. bpa H. Bednorza 22), wybudowana w 1908 roku dla Franza Mixy^[69], posiada cechy stylu modernizmu i klasycyzmu^[67].
• Zabytkowy budynek administracyjny (tzw. willa Jacobsena) z początku XX wieku (ul. ks. bpa H. Bednorza 60); wpisany do rejestru zabytków 17 czerwca 1982 roku (nr rej.: A/1042/22^[70]), granice ochrony obejmują obiekt w ramach ogrodzenia^[64]; kamienica jest murowana z cegły^[71].
• Zespół zabudowy dawnego browaru i słodowni braci Mokrskich (ul. ks. bpa H. Bednorza 2a-6); wpisany do rejestru zabytków 13 listopada 1992 roku (nr rej.: A/1506/92), granice ochrony konserwatorskiej obejmują cały zespół zabudowań wraz z otoczeniem, jego układ przestrzenny, zieleń oraz ciągi komunikacyjne.
• Zabytkowa kamienica mieszkalna (ul. ks. bpa H. Bednorza 43); wzniesiona w stylu historyzmu ceglanego; w budynku zachowały się formy historycznej stolarki okiennej i drzwiowej, historyczny rodzaj pokrycia dachu (dachówka), detal architektoniczny i wystrój elewacji^[72].
• Zabytkowa murowana kamienica (ul. ks. bpa H. Bednorza 49); wzniesiona w stylu historyzmu ceglanego^[73].
• Zabytkowy gmach VI Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Długosza (ul. Lwowska 2); wpisany do rejestru zabytków dnia 30 grudnia 1994 roku (nr rej.: A/1560/94), wzniesiony w 1906 roku według projektu Kuntzego (budowniczego miejskiego z Opola), w stylu neogotyckim (podczas III powstania śląskiego był siedzibą Wojciecha Korfantego i Naczelnej Władzy Cywilnej i Wojskowej).
• Zabytkowa kamienica wraz z budynkiem gospodarczym (ul. Lwowska), wzniesione w drugiej połowie XIX wieku (budynek gospodarczy z 1896 roku), murowane^[73].
• Murowany budynek dawnego hotelu Klippera (ul. Lwowska 5); wzniesiony pod koniec XIX wieku; obecnie mieści się w nim przychodnia specjalistyczna^[73].
• Murowana kamienica (ul. Lwowska 7); wzniesiona pod koniec XIX wieku^[73].
• Murowana kamienica (ul. Lwowska 10, róg z ul. Wypoczynkową 1); wzniesiona pod koniec XIX wieku^[73].
• Murowana kamienica (ul. Lwowska 12, róg z ul. 11 Listopada 2); wzniesiona pod koniec XIX wieku^[73].
• Murowana kamienica (ul. Lwowska 14, róg z ul. 11 Listopada 1); wzniesiona pod koniec XIX wieku^[73].
• Murowana kamienica (ul. 11 Listopada 1, 3, 5, 7); wzniesiona w 1908 roku^[73].
• Murowana kamienica (ul. 11 Listopada 4); wzniesiona na początku XX wieku^[73].
• Zespół zabudowy dawnej huty cynku z lat 1908–1912: hala nr 1 pieców destylacyjnych wraz z kominami, budynek muflarni, magazynu blendy, cechowni, wieża ciśnień, portiernia nr 1, wysoka kolejka wąskotorowa na estakadzie; zespół wzniesiono w stylu modernizmu (zespół wpisano do rejestru zabytków 30 lipca 1978 roku, nr rej.: A/1227/78).
• Willa z pierwszego dziesięciolecia XX wieku, wolnostojąca, modernistyczna (ul. J. Kantorówny 20); wpisana do rejestru zabytków dnia 16 X 1995 roku (nr rej.: A/574/2019)^[64].
• Zamek Prittwitz (ul. Krakowska 81-83), pochodzący z końca XIX wieku^[74] (nr rej. A/672/2020 z 7 lipca 2020 roku)^[64].
• Budynek szkoły wraz z salą gimnastyczną (ul. 11 Listopada 13); wzniesiony w latach 50. XX wieku.
• Zespół hal Przedsiębiorstwa Komunikacji Tramwajowej (ul. Wałowa 11); wzniesiony pod koniec XIX wieku^[72].
• Klasztor sióstr Boromeuszek (dawny sierociniec katolicki św. Józefa; ul. Brynicy 14); z 1905 roku w stylu neogotyckim^[67].
• Dawny ratusz miasta Szopienice z lat 1927–1928^[75]; obecnie ośrodek zdrowia (ul. Wiosny Ludów 24; wpisany do rejestru zabytków 2 lipca 2020 roku pod nr rej. A/668/2020)^[64].
• Budynek poczty (ul. Obrońców Westerplatte 17^[76]); wzniesiony w 1930 roku^[77].
• Hala sportowa Hutniczego Klubu Sportowego (HKS), pochodząca z początków XX wieku (ul. Obrońców Westerplatte 44); jej pierwszym właścicielem był Freund^[77]; w 2011 roku halę rozebrano^[78].
• Historyczny budynek (ul. Obrońców Westerplatte 9)^[79],
• Zespół stacji kolejowej Katowice Szopienice Północne (wpisany do rejestru zabytków 22 marca 2022 roku; nr rej. A/948/2022), składający się z obiektów^[80]:
  • budynku dworca kolejowego I klasy (pl. Ogród Dworcowy 1),
  • budynku dawnego biura celnego (pl. Ogród Dworcowy 1a).

 

Pierwsza szkoła powszechna w rejonie współczesnych Szopienic powstała w Roździeniu, lecz ze względu na jej przeludnienie zdecydowano się na budowę nowej szkoły w Szopienicach^[81]. Pierwszy budynek szkoły ukończono w 1899 roku. Znajduje się on przy ulicy Wiosny Ludów 22. Obecnie jest to Szkoła Podstawowa nr 42 w Katowicach, która jest częścią Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 12 w Katowicach^[82]. Ze względu na niebezpieczeństwo w użytkowaniu starej szkoły w Roździeniu w kwietniu 1903 roku budynek wyburzono. Nowy budynek szkoły, posiadający m.in. 12 sal lekcyjnych, zaczęto wznosić wiosną 1904 roku. Naukę w nowym budynku rozpoczęły dziewczęta na początku roku szkolnego 1905/06. Była to wówczas Szkoła Powszechna Dla Dziewcząt nr IV^[81]. Obecnie w budynku, zlokalizowanym przy ulicy Lwowskiej 2 mieści się VI Liceum Ogólnokształcące im. Jana Długosza w Katowicach^[83].

Następny gmach szkoły, znajdujący się przy obecnej ulicy Morawa 86, oddano do użytku w 1910 roku. Obecnie mieści się w nim Szkoła Podstawowa nr 44 im. Marii Curie-Skłodowskiej w Katowicach^[84]. Łącznie w 1914 roku w Szopienicach znajdowały się trzy szkoły powszechne, w których uczyło 23 nauczycieli, a jeszcze przed I wojną światową otwarto Wyższą Szkołę dla Dziewcząt. Szkoła ta od 1920 roku była żeńskim liceum^[81]. Po II wojnie światowej w Szopienicach rozwinęło się szkolnictwo średnie i zawodowe. Powstaje wówczas VI Liceum Ogólnokształcące, Technikum Tłuszczowe i Technikum Hutnicze^[35].

Pierwsze organizacje kulturalne, wspólne dla mieszkańców Roździenia i Szopienic, powstawały w II połowie XIX wieku. W latach 1882–1889 funkcjonowało Katolickie Kasyno, które wystawiało sztuki teatralne. W 1898 roku w Roździeniu powstało gniazdo „Sokoła”. W 1910 roku rozpoczął działalność Chór Mieszany im. Stanisława Wyspiańskiego^[5].

W Szopienicach urodziło się wielu wybitnych przedstawicieli świata kultury. Wśród nich był Kazimierz Kutz – reżyser i twórca wielu filmów o tematyce górnośląskiej, zrealizowanych m.in. na terenie Szopienic^[35]. Wydał on również powieść Piąta strona świata, którego akcja dzieje się w Szopienicach. W Szopienicach urodził się także Paweł Wróbel, który był jednym z malarzy nieprofesjonalistów, a także jego brat – Leopold Wróbel. Byli oni związani z Grupą Janowską^[43]. Artystą urodzonym w Szopienicach był również Zygmunt Magner – profesor warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych^[5][43].

Innych cenieni artyści i ludzie kultury urodzeni bądź związani z Szopienicami to m.in.: Hilary Krzysztofiak – malarz, grafik i scenograf teatralny^[43][5], Henryk Bereska – tłumacz literatury polskiej na język niemiecki i literat^[43][5], Sławomir Brzoska – artysta plastyk, podróżnik^[85], Anna Kańtoch – pisarka, Halina Lerman – malarka^[86], Józef Ryszka – poeta^[87], Michał Smolorz – producent telewizyjny, felietonista^[88] i Andrzej Szewczyk – artysta plastyk^[89].

 

Od 1994 roku w Szopienicach funkcjonowała fundacja Pro-Eko Szopienice, która została powołana z inicjatywy Szopienickiego Komitetu Obywatelskiego. Od 1995 do 2017 roku wydawała ona miesięcznik Roździeń. Organizowała ona też liczne wydarzenia kulturalne, w tym Dni Szopienic, wystawy fotograficzne czy wydanie pocztówek z widokami Szopienic. Fundacja została zlikwidowana w 2019 roku. Od 2016 roku w Szopienicach działa Fundacja z Pasją, która prowadzi warsztaty teatralne i wydaje od 2018 roku nowe czasopismo – Miesięcznik Roździeński^[5]

Na terenie Szopienic działa Hutniczy Klub Sportowy „Szopienice”, z siedzibą przy ulicy 11 Listopada 11. Jest to jeden z najbardziej zasłużonych klubów Katowic, który jest spadkobiercą kilku przedwojennych szopienickich klubów sportowych, które zostały połączone w 1937 roku. Klub reaktywowano po II wojnie światowej. Prowadził liczne sekcje sportowe, z czego kontynuowane jest jedynie sekcja podnoszenia ciężarów^[90]. Z klubem związani są tacy sportowcy, jak: Czesław Białas, Marek Seweryn i Leszek Skorupa. Z HKS Szopienice w 2005 roku powstał Uczniowski Klub Sportowy „Szopienice”, a w 2008 roku oddano do użytku nową halę sportową^[91].

Z Szopienic pochodzi też kilka utytułowanych sportowców, a także działaczy sportowych, w tym m.in.: Danuta Berezowska-Prociów (lekkoatletka, specjalistka skoku wzwyż), Janusz Sidło (lekkoatleta i oszczepnik)^[92], Edward Szymkowiak (piłkarz, bramkarz reprezentacji Polski)^[93], Andrzej Gowarzewski (dziennikarz sportowy, znawca i historyk piłki nożnej)^[94] czy Eryk Wyra (polski działacz sportowy)^[93].

Przy ulicy 11 Listopada 16 znajduje się Ośrodek Sportowy „Szopienice” administrowany przez MOSiR Katowice. Wyposażony on jest w halę sportową wraz z siłownią i sauną, dwa boiska sportowe oraz dwa korty tenisowe^[95].

 

Pierwotnie mieszkańcy Szopienic przynależeli do parafii w Mysłowicach. Pierwszy, drewniany budynek kościoła wybudowano w 1868 roku w rejonie historycznej granicy Roździenia i Szopienic. Rzymskokatolicką parafię erygowano 24 lutego 1872^[32] (bądź 1 lipca 1871^[26]) roku. Neogotycki budynek kościoła św. Jadwigi powstał w latach 1885–1887. Jego konsekracja odbyła się 1 maja 1902 roku^[5]. Kościół znajduje się przy placu Powstańców Śląskich. Parafia szopienicka, znajdująca się w dekanacie Katowice-Bogucice archidiecezji katowickiej, liczyła w 2014 roku około 13200 wiernych. Do parafii przynależy cmentarz katolicki przy ulicy Brynicy^[96]. Przy tej samej ulicy, pod numerem 14, znajduje się klasztor Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza, które prowadzą Ośrodek Wychowawczy^[97].

Z Szopienic pochodzi Piotr Libera – biskup płocki, był sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Polski^[98].

W Szopienicach działa Parafia Ewangelicko-Augsburska. Należy ona do diecezji katowickiej. Posiada ona swoją siedzibę przy ulicy ks. bpa Herberta Bednorza 20^[99]. Parafia powstała w 1885 roku jako filiał Roździeń Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Mysłowicach. Pierwotnie nabożeństwa odbywały się w wynajmowanych salach. W 1899 roku rozpoczęto budowę kościoła ewangelickiego, którego poświęcenie nastąpiło 6 marca 1901 roku^[5]

W Szopienicach siedzibę ma jeszcze jedna wspólnota religijna: Kościół Zielonoświątkowy Zbór Serce Metropolii w Katowicach (ul. H. Bednorza 2a-6)^[100].

• DamianD. Absalon DamianD., StanisławS. Czaja StanisławS., Andrzej T.A.T. Jankowski Andrzej T.A.T., Środowisko geograficzne, [w:] AntoniA. Barciak, EwaE. Chojecka, SylwesterS. Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, s. 43–78, ISBN 978-83-8772-724-6 .
• MichałM. Bulsa MichałM., Ulice i place Katowic, wyd. trzecie, Katowice: Wydawnictwo Prasa i Książka, 2018, ISBN 978-83-63780-28-9  (pol.).
• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).
• Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe z elementami opracowania ekofizjograficznego problemowego (problematyka ochrony dolin rzecznych oraz ograniczeń dla zagospodarowania terenu wynikających z wpływu działalności górniczej) dla potrzeb opracowania projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego obszarów położonych w mieście Katowice, Katowice: WERONA, 2014  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .
• BarbaraB. Tokarska-Guzik BarbaraB., AdamA. Rostański AdamA., RomanR. Kupka RomanR., Katowice. Przyroda miasta, Katowice: Wydawnictwo Kubajak, 2002, ISBN 83-87971-49-9 .