Sabała
Sabała lub Sablik[1][2][3][4][5], właśc. Jan Krzeptowski (ur. 26 stycznia 1809 w Kościelisku, zm. 8 grudnia 1894 w Zakopanem) – polski góral, honorowy przewodnik tatrzański, muzykant, myśliwy, gawędziarz i pieśniarz.
 Obraz Kazimierza Pochwalskiego | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Narodowość | |
| Wyznanie | |
| Rodzice |
Jan Gąsienica |
Przydomki „Sabała”, „Sablik”, „Faktor”, „Kozica” i „Koziar” pozwalały orientować się w rozległych koligacjach rodów góralskich, które nosiły te same nazwiska (wciąż występują w rodzinach góralskich). Krzeptowski jest nazwiskiem przybranym – wcześniej zarówno Jan, jak i jego bracia nosili nazwisko Gąsienica[6].
Życiorys
edytujW młodości był kłusownikiem, a podobno także zbójnikiem. Po upadku powstania chochołowskiego, w którym brał udział, przez krótki czas siedział w austriackim więzieniu[7]. Korzystał także gościnnie w tym okresie z kryjówek Tomasza Tatara. Porzuciwszy myślistwo, nie osiadł na gospodarstwie, lecz zajął się gawędziarstwem i muzykowaniem. Z tego powodu przez miejscowych górali, zwłaszcza zamożniejszych gazdów, był uważany za dziwaka lub dziada, lecz dla goszczących w Tatrach twórców stał się symbolem góralszczyzny. Towarzyszył Tytusowi Chałubińskiemu i Stanisławowi Witkiewiczowi w ich górskich wyprawach. Przez Witkiewicza został nazwany „Homerem Tatr”, był ojcem chrzestnym jego syna Stanisława Ignacego. Zabawiał gości doktora Chałubińskiego śpiewem i opowieściami, a nawet zainscenizowanym dla Heleny Modrzejewskiej napadem zbójeckim, podczas którego wystąpił w roli harnasia[8].
Zmarł w 1894 r. w willi „Zacisze” należącej do Wandy Lilpopowej, która opiekowała się nim w ostatnich latach życia[9]. Pochowany został na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku (kw. L-III-16)[10].
Jego bratem był prapradziadek Joanny Wnuk-Nazarowej, dyrygentki i byłej minister kultury[11].
Muzyka
edytujMelodie grane przez niego na złóbcokach (odmiana gęśli) nazywane Sabałowymi nutami są wykonywane przez ludowe kapele góralskie. Sam Sabała rzadko grywał w kapeli lub do tańca, jego muzyka była formą osobistej wypowiedzi, podporządkowanej nastrojom. Jego muzyką interesowali się kompozytorzy i muzykolodzy, w tym Ignacy Jan Paderewski, Karol Szymanowski, Stanisław Mierczyński, Adolf Chybiński i Jan Kleczyński[12].
Literatura
edytujGawędy góralskie (autorstwa Sabały lub powtarzane przez niego) zostały spopularyzowane przez Stanisława Witkiewicza, Henryka Sienkiewicza, Wojciecha Brzegę oraz opublikowane w licznych zbiorach, m.in.:
- Bajki według opowiadań Jana Sabały Krzeptowskiego z Kościeliska, Bronisław Dembowski, 1892
- Sabała. Portret, życiorys, bajki, powiastki, piosnki, melodie, Andrzej Stopka Nazimek, 1897.
Postać Sabały pojawiła się w polskiej literaturze u Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka, 1884), Stanisława Witkiewicza (Na przełęczy, 1891), Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Legenda Tatr, 1910), Władysława Orkana (nowela Przez co Sabała omijał jarmark w Kieżmarku), Jalu Kurka (Księga Tatr, 1955) a także u Józefa Kapeniaka (Ród Gąsieniców, 1954).
Pamięć
edytujWspólny pomnik Sabały i Chałubińskiego odsłonięto w 1903 r. w centrum Zakopanego, u zbiegu ulic Chałubińskiego i Zamoyskiego, staraniem Związku Przyjaciół Zakopanego. Monument zaprojektował Stanisław Witkiewicz, a figury wyrzeźbił Jan Nalborczyk. Mimo że figura Sabały jest drugoplanową postacią, większość ludzi nazywa go pomnikiem Sabały, a nie Chałubińskiego. Problemem były częste kradzieże smyczka od gęśli Sabały, dlatego nowy smyczek (piąty dorabiany przez artystę kowala Władysława Gąsienicę-Makowskiego) został przymocowany śrubami i umieszczono na nim napis „Wandalu, nie zabieraj mnie”[13][14].
W 1979 r. w domu Sabały na Krzeptówkach otwarto oddział Muzeum Tatrzańskiego ze skromną ekspozycją, później dom wrócił w ręce prywatne.
Jego imieniem nazwano ulice w Zakopanem, Warszawie, Bydgoszczy, Krakowie, Łodzi i Jeleniej Górze.
9. Drużyna Harcerzy „Słoneczni” z Wolsztyna nosi imię Sabały[15].
Narodowy Bank Polski wyemitował w 2010 roku banknot testowy przedstawiający Sabałę[16].
Przypisy
edytuj- ↑ Tytus Chałubiński: Sześć dni w Tatrach. Wycieczka bez programu. [w:] Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, tom IV [on-line]. s. 51. [dostęp 2023-11-14]. Cytat: W różnych miejscowościach, różnie go też zowią: Janko Sablik, Janek Czakor; Krzeptowski jest nazwiskiem rodziny; Sabałą nazywają go od posiadłości, którą po ojcu odziedziczył (pol.).
- ↑ Sabała (właściwie Krzeptowski zw. Sabałą, Sablikiem) Jan. Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny. [dostęp 2023-11-14]. (pol.).
- ↑ Roman Hennel: Kronika. Piśmiennictwo. [w:] Wierchy, Rok dwudziestypierwszy 1952 [on-line]. s. 283. [dostęp 2023-11-14]. (pol.).
- ↑ List Sabały. [w:] Wierchy, Rok trzydziesty 1961 [on-line]. s. 124. [dostęp 2023-11-14]. (pol.).
- ↑ Wiele źródeł powiela formę Sabalik, która zaistniała w jednym z wydań encyklopedii PWN, zob.: Anna Tyrpa: Obraz zbójników w pieśniach ludowych. [w:] Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze”, ISBN 978-83-60612-01-1 [on-line]. s. 113. [dostęp 2023-11-14]. Cytat: W. A. Wójcik (1995: 11) podaje, że Sabała był niekiedy nazywany Sablikiem lub Czakorem, natomiast w Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN czytamy o jego przezwisku w formie Sabalik (t. 10, Warszawa 1967, s. 280) (pol.).
- ↑ Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004. ISBN 83-7104-009-1.
- ↑ Wiesław Bieńkowski, Jan Sabała [online], Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2020-05-02] (pol.).
- ↑ Tatrzańskie ciekawostki [online] [dostęp 2006-10-19] [zarchiwizowane z adresu 2009-02-17].
- ↑ Homer Tatr. Jan Krzeptowski (Sabała) [online], Mapa Kultury.
- ↑ śp. Jan Krzeptowski
- ↑ Historia kompleksu domów Wnuków przy ulicy Kościeliskiej 8 [online] [dostęp 2014-04-27] [zarchiwizowane z adresu 2015-10-17].
- ↑ Krzysztof Pisera, Jak dawniej po Tatrach chadzano, 2013, s. 302–307, ISBN 978-83-61788-63-8.
- ↑ Pomnik Tytusa Chałubińskiego
- ↑ Pomnik Sabały doczekał się kolejnego smyczka, PAP, 18 maja 2006, Wirtualna Polska
- ↑ 9 DH „Słoneczni” im. Sabały [online], Związek Harcerstwa Polskiego Hufiec Wolsztyn [dostęp 2020-05-02] (pol.).
- ↑ Banknot "Jan Krzeptowski "Sabała"" | Banknoty Polskie [online], banknotypolskie.pl [dostęp 2020-12-11].
Bibliografia
edytuj- Maciej Pinkwart, Zakopane w 3 dni, Warszawa: Muza, 2004, ISBN 83-7319-579-3.
- Wiesław A. Wójcik, Sabała, Zakopane: Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. I, 2009, ISBN 978-83-61788-01-0.
Linki zewnętrzne
edytuj- Złóbcoki [online], Polskie Ludowe Instrumenty Muzyczne (pol.).
- Złóbcoki [online], Polskie Ludowe Instrumenty Muzyczne (pol.).
- Agata Mierzejewska, Dom Sabały [online], Instrumenty muzyczne, 2 czerwca 2016 [dostęp 2016-07-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-07-03] (pol.).
- Grafiki i publikacje w bibliotece Polona