Powieść gotycka

Powieść gotycka – odmiana powieści uprawiana głównie na przełomie XVIII i XIX wieku^[1], nazywana również romansem grozy^[2]. Typowymi jej elementami były: tajemnicza czy wręcz upiorna atmosfera narracji, odczuwane podczas lektury poczucie grozy (stąd również nazwa „powieść grozy”^[3]), nawiedzone budowle, średniowieczne gotyckie zamki (stąd nazwa „powieść gotycka”)^[2], pułapki, śmierć, choroba, szaleństwo, klątwa itp., zaś bohaterami zazwyczaj była jakaś antynomiczna para, gdzie jeden biegun reprezentowany był przez osobnika o wyraźnie demonicznych cechach (jak na przykład Manfred w utworze Walpole’a), zaś drugim biegunem była czysta i niewinna osoba (zazwyczaj jakaś dziewica), jak Antonia w Mnichu. Istotnym elementem powieści gotyckiej był fakt zaistnienia jakiejś ciemnej zbrodni, która odciskała piętno na fabule, a także wymowie ideowej powieści. Powieść gotycka była modyfikacją powieści sentymentalnej XVIII wieku. Wywarła znaczny wpływ na rozwój literatury romantycznej, a także horroru. Stanowiła również istotny element współczesnego prądu kulturalnego zwanego gotycyzmem^[4].

Powieść gotycka była reakcją na racjonalizm epoki oświecenia, a pierwsze książki powstały w Anglii. Za wyznacznik i jednocześnie wzorzec gatunku uważa się Zamczysko w Otranto. Powieść gotycka (tyt. oryg. The Castle of Otranto, 1764, wydanie polskie 1974) autorstwa Horacego Walpole’a^[1]. Podtytuł nadany przez Walpole’a stał się nazwą dla całej rodziny tego typu powieści^[5]. Jednak pierwszy prawdziwy sukces powieść gotycka odniosła dopiero w realizacji Ann Radcliffe. Do najbardziej znanych utworów tego nurtu należą Mnich Matthew Gregory’ego Lewisa^[1], a także Italczyk^[1] wspomnianej już Ann Radcliffe. Powieścią gotycką jest też Frankenstein Mary Shelley^[6], jakkolwiek zawiera on pogłębioną refleksję na temat życia ludzkiego^[1]. Elementy powieści gotyckiej są zauważalne w Wichrowych wzgórzach Emily Brontë^[1]. W Polsce powieść gotycką zainicjowała w XIX wieku Anna Mostowska, uprawiał ją także Zygmunt Krasiński. Popularność powieści gotyckiej zanikła jednak z początkiem XX wieku.

Literaturoznawcy wyróżniają trzy odmiany powieści gotyckiej:

• powieść historyczną (historical novel), gdzie na pierwszy plan wysuwa się kostium historyczny (np. Zamczysko w Otranto, spośród polskich utworów wliczana tu bywa Wita Tadeusza Micińskiego);
• powieść sentymentalną (sentimental novel), gdzie nadrzędnym czynnikiem jest sentymentalna w charakterze historia miłosna (np. powieści Ann Radcliffe);
• powieść terroru (terror novel), gdzie wyróżnikiem jest frenezja i satanistyczna aura (np. Mnich M.G. Lewisa).