Powiat olkuski

Liczba ludności (dane z 31 grudnia 2023^[5]):

(Stan na 31 grudnia 2023 roku^[6])  

Dane dotyczące miast (Olkusz, Bukowno, Wolbrom) pochodzą z 1 stycznia 2024 roku^[2]

Dane dotyczące populacji wsi pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego z 2021 roku^[7]

Początki powiatu (obwodu) olkuskiego związane są nierozerwalnie z górnictwem rud galmanu, które rozwinęło się tutaj po 1816 r. w ramach rządowego Dozorstwa Olkusko-Siewierskiego.

 

• Po raz pierwszy powiat olkuski utworzony został w 1810 r. jako jednostka administracyjna departamentu krakowskiego w rozszerzonym Księstwie Warszawskim. Istniał do 1815 r.
• W latach 1815–1841 jako obwód olkuski w województwie krakowskim (do 1837 r.), potem w guberni krakowskiej, przemianowanej następnie na kielecką. Od 1842 r. jako powiat olkuski, tożsamy terytorialnie z wcześniejszym obwodem.
• W latach 1845–1866 powiat w guberni radomskiej.
• W 1866 r. poważnie okrojony, m.in. poprzez wydzielenie powiatu będzińskiego. W latach 1867–1914 funkcjonował jako w przeważającej mierze rolniczy powiat guberni kieleckiej.
• W 1939 przed wybuchem wojny należał do województwa kieleckiego i zajmował 1364,6 km², zamieszkiwało go ok. 175 tys. ludności. Posiadał 2 gminy miejskie (Olkusz, Wolbrom), 1 osadę (Skała) i 13 gmin wiejskich, w sumie 198 miejscowości.
• W okresie okupacji hitlerowskiej zachodnia część powiatu wraz z Olkuszem, stanowiąca ok. 1/4 terytorium z ok. 30% ludności, została przyłączona do Rzeszy jako Landkreis Olkusz, Landkreis Olkusch i Landkreis Ilkenau. Pozostała, wschodnia część, o powierzchni 1015,2 km² i liczbie ludności 123 tys., weszła w skład Generalnego Gubernatorstwa i została przyłączona do starostwa miechowskiego, tworząc Landkommissariat, czyli komisariat ziemski w Wolbromiu. Planowano przywrócenie niemieckiej nazwy
• Rabsztyn: Rabenstein O.S.,

oraz zniemczenie polskich nazw miejscowości, np.

• Bolesław: Zinkberg,
• Ogrodzieniec: Bonerburg,
• Sławków: Schlockau,
• Żelazko: Eisenhübel,
• Zimnodół: Kaltengrund,

którego jednak nie przeprowadzono.

• Od 20 sierpnia 1945 do czasu reformy administracyjnej w 1975 leżał w północno-zachodniej części województwa krakowskiego i zajmował 1112 km², co stanowiło 7,3% powierzchni województwa. Graniczył od południa z powiatami Chrzanów i Kraków oraz z miastem Jaworzno, od wschodu z powiatem Miechów (województwo krakowskie), od północnego wschodu z powiatami Jędrzejów i Włoszczowa (województwo kieleckie), od północnego zachodu i zachodu z powiatami Zawiercie i Będzin (województwo katowickie).

Powiat olkuski powstał 10 kwietnia 1810 r., jako część składowa departamentu krakowskiego w Księstwie Warszawskim.

• W 1815 roku po likwidacji Księstwa Warszawskiego, został połączony z powiatami pilickim i lelowskim w jeden duży obwód, w województwie krakowskim w ramach Królestwa Polskiego.
• W 1837 roku, przemianowano województwo krakowskie na gubernię krakowską.
• Z kolei w 1842 roku zmieniono obwody na powiaty a gubernię krakowską na gubernię kielecką.
• W 1845 roku powiat olkuski, znalazł się w nowo utworzonej guberni radomskiej.
• W 1867 roku po powstaniu styczniowym, wrócił do guberni kieleckiej, bez utworzonego powiatu będzińskiego, który przyłączono do guberni piotrkowskiej.

W odrodzonej Polsce został powołany w 1918 w województwie kieleckim. Składał się z dwóch miast Olkusz, Wolbrom od 1931 roku i 14 gmin Bolesław, Sławków, Rabsztyn, Dłużec, Ogrodzieniec, Kidów, Kroczyce, Pilica, Żarnowiec, Jangrot, Skała, Minoga, Cianowice i Sułoszowa

• 1 kwietnia 1939 r. odłączono z powiatu wieś Mostek, z gminy Jangrot i włączono do powiatu miechowskiego, gminy Szreniawa^[8].
• Po II wojnie światowej 7 lipca 1945 r. doszło do zmiany przynależności wojewódzkiej, powiat przeszedł z województwa kieleckiego do województwa krakowskiego^[9].
• W 1951 r. odłączono do powiatu zawierciańskiego gminę Kroczyce^[10].
• Z powiatu wyłączono gromadę Sieciechowice i włączono ją do powiatu miechowskiego w roku 1955^[11].
• Na podstawie rozporządzenia z 12.11.1955r odłączono z powiatu olkuskiego także gromady Giebło, Ogrodzieniec, Podzamcze i Ryczów i przyłączono do powiatu zawierciańskiego^[12].
• Z kolei w 1958 r. z powiatu olkuskiego wyłączono gromady: Bębło, Biały Kościół i Przybysławice, które włączono do powiatu krakowskiego. Z powiatu wyłączono też wieś Lgota, z gromady Niesułowice i włączono do powiatu chrzanowskiego. Natomiast z powiatu miechowskiego do olkuskiego włączono gromady: Jeżówka, Wierzchowisko i Poręba Górna^[13].
• W 1962 r. z powiatu olkuskiego wyłączono wieś Wierzbie i przyłączono do powiatu miechowskiego^[14].
• W 1968 r. z powiatu miechowskiego, z gromady Wysocice wyłączono wieś Gołyszyn i włączono do powiatu olkuskiego, do gromady Minoga^[15].
• W 1973 r. Dokonano powiększenia miasta Olkusza o wieś Pomorzany oraz części wsi Sieniczno, Olewin, Witeradów i Żurada^[16].
• 1 czerwca 1975 r. zostały zlikwidowane powiaty. Wprowadzono dwu stopniowy podział terytorialny kraju. Miasto Olkusz oraz gminy: Olkusz, Klucze, Bukowno, Sławków, Wolbrom, Pilica i Żarnowiec przeszły do województwa katowickiego. Natomiast gminy: Przeginia, Sułoszowa, Jerzmanowice, Trzyciąż oraz Skała pozostały w nowym województwie miejskim krakowskim^[17].
• W 1991 r. została podzielona gmina Bukowno, na miejską Bukowno i gminę Bolesław^[18]. Natomiast od 1 stycznia 1992 r. dokonano połączenia gmin miejskich i wiejskich w jedną jednostkę terytorialną. Dotyczyło to Olkusza i Wolbromia^[19].
• Od 1 stycznia 1999 r. wprowadzono trójstopniowy podział administracyjny kraju. Gminy: Olkusz, Wolbrom, Bukowno, Sławków, Bolesław i Klucze weszły w skład województwa małopolskiego^[20] Równocześnie utworzono ponownie powiat olkuski, składający się z miast Bukowno, Sławków; miasta i gminy Olkusz, Wolbrom oraz gmin: Bolesław, Klucze, Trzyciąż^[21]. Natomiast nie weszły w skład powiatu olkuskiego gminy: Jerzmanowice-Przeginia, Sułoszowa, Skała, Pilica i Żarnowiec, które przed likwidacją powiatu wchodziły w jego skład.
• Od 1 stycznia 2002 r. wyłączono z województwa małopolskiego i powiatu olkuskiego miasto Sławków, które zostało włączone do województwa śląskiego i powiatu będzińskiego^[22].

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd w granicach województwa małopolskiego obejmuje wyłącznie obszar Powiatu Olkuskiego (gminy Klucze, Olkusz, Trzyciąż i Wolbrom) o powierzchni 12 688 ha. Przebiega tędy Szlak Orlich Gniazd. Powiat leży w zachodniej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Do ciekawych miejsc należy również Pustynia Błędowska.

Oprócz katolików skupionych w 30 parafiach, istnieje na zachodzie powiatu liczna grupa wyznawców religii polskokatolickiej w parafiach w Bukownie, Bolesławiu i Małobądzu. Inna dość liczna grupa (ok. 1000) to Świadkowie Jehowy w 9 zborach (w tym grupie ukraińskojęzycznej), z własnymi Salami Królestwa w Olkuszu, Krążku k. Bukowna, Wolbromiu i Kluczach^{[23][24][25][26][27][28]}.

Poza tym mieszkają również m.in. zielonoświątkowcy, Adwentyści Dnia Siódmego czy epifaniści.

• powiat miechowski
• powiat krakowski
• powiat chrzanowski
• powiat będziński (śląskie)
• powiat zawierciański (śląskie)
• Dąbrowa Górnicza (śląskie)
• Jaworzno (śląskie)