Potaż

Określenie pochodzi od średniowiecznego niderlandzkiego słowa Pottasche (garnek + popiół)^[1], nawiązującego do sposobu otrzymywania substancji w żelaznych naczyniach. Nazwa przyjęła się szeroko w językach europejskich, np. niem. Pottasche, ang. potash, franc. potasse, hiszp. potasa, szwed. pottaska, fin. potaska, ros. поташ (potasz), czes. potaš, lit. potašas, łot. potašs^[3].

Zastosowanie popiołu uzyskanego z roślin jako nawozu jest znane od czasów antycznych. Polska była dość długo eksporterem potażu. Szczyt produkcji potażu w Polsce osiągnięto w XVII i XVIII w.^[4] Polscy specjaliści od wytwarzania potażu byli tak cenieni, że z inicjatywy kapitana Johna Smitha zostali sprowadzeni przez kolonistów angielskich do Ameryki. 1 października 1608 roku grupa polskich rzemieślników, specjalistów produkcji mydła, potażu oraz szkła przybyła do pierwszej osady kolonistów angielskich w Ameryce Północnej o nazwie Jamestown na brytyjskim statku „Mary and Margaret” i założyła pierwsze na amerykańskim kontynencie manufaktury produkcyjne^[5]. Rzemieślnicy wytwarzający potaż byli więc protoplastami obecnej amerykańskiej Polonii. Istotne znaczenie produkcji potażu dla gospodarki Rzeczypospolitej poeta Ignacy Krasicki tak ujął nawet w jednej ze swoich fraszek:

„Gdyby nie było potażu
Nie byłoby ekwipażu;
Skarb to nie dość wielbiony
Z popiołów mamy galony.” –
Ignacy Krasicki (1735–1801)^[6]

Manufakturowy zakład wyrobu potażu to potasznia, potażnia lub potażarnia. W Polsce istnieje wiele nazw geograficznych, których etymologia najpewniej związana jest z wytwórstwem potażu (potaszu): Potasznia, Potaszniki, Potasze, Potażnia, Potażniki.

Wytwarzaniem potażu zajmowali się także budnicy.

Potaż był od starożytności^{[potrzebny przypis]} powszechnie^[b] stosowany przy produkcji mydła^[c], szkła, farb, wyrobów ceramicznych, barwienia i bielenia tkanin oraz przy wszelkiego rodzajach czyszczenia^[1] czy jako nawóz. Produkowano go z popiołu pochodzącego ze spalania drewna i węgla drzewnego^[4]. Ze względu na użycie potażu w produkcji szkła oraz konieczność opalania pieców szklarskich węglem drzewnym, huty szkła rozmieszczane były w lasach z przewagą buka^[1].

Z potażu w procesie kaustyfikacji wytwarzany był potaż kaustyczny (potaż żrący), zawierający głównie wodorotlenek potasu.

• nawóz potasowy;
• jako dodatek przy produkcji szkła;
• w produkcji mydeł w płynie i pastach;
• w produkcji szkła potasowego;
• w produkcji farb;
• w produkcji wywoływaczy fotograficznych;
• w laboratoriach jako środek suszący;
• w piekarnictwie;
• w konserwacji kakao;
• jako regulator kwasowości w przemyśle spożywczym (E501);
• przy szybkim suszeniu rodzynek – poprzez usunięcie za pomocą potażu naturalnej powłoki woskowej na winogronach, wyparowuje z nich szybciej woda;
• jako produkt wyjściowy do wytwarzania innych związków potasu;
• jako środek izolujący odlew od formy w rzeźbiarstwie przy odlewach gipsowych;
• w ogniwach paliwowych ze stopionym węglanem;
• jako dodatek umożliwiający zażycie niektórych narkotyków.