Mozyrz

Przed 1142 w miejscowości istniały dwa klasztory prawosławne: żeński św. Paraskiewy i męski św. św. Piotra i Pawła^[2]. Prawa miejskie nadał Mozyrzowi w 1609 król Zygmunt III Waza. Miasto królewskie w 1782 roku^[3].

Miejsce obrad sejmików ziemskich powiatu mozyrskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku^[4][5].

W latach 1907–1909 w Mozyrzu działało koło prowincjonalne Polskiego Towarzystwa „Oświata” w Mińsku, które zajmowało się wspieraniem polskiej edukacji^[6]. W 1909 roku naczelnik policji powiatu mozyrskiego wydał raport, w którym donosił, że koło to prowadziło nielegalnie 5 polskich szkółek. Doprowadziło to do likwidacji całej organizacji^[7]. W 1909 roku, w czasie wyborów samorządowych, do rady miejskiej zostało wybranych 13 Rosjan, 1 Polak i 1 Żyd^[8].

W okresie wielkiego terroru Sobór św. Michała Archanioła służył jako więzienie NKWD obwodu poleskiego. W kryptach świątyni zamordowano około 300 osób^[9][10]. Masowe groby z tego okresu znajdują się również w pobliżu miejscowości Rudnia, 27 km na południe od Mozyrza^[11].

Podczas okupacji hitlerowskiej, jesienią 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 2000 osób. 7 stycznia 1942 roku Niemcy zlikwidowali getto, a Żydów zamordowali w okolicy wsi Bóbr. Sprawcami zbrodni była niemiecka żandarmeria, żołnierze z czechosłowackiego batalionu oraz białoruska policja^[12].

• Kościół i klasztor bernardynów – barokowy z lat 1645–54, fundacji pułkownika Stefana Łoszki (Łozki), przebudowane w 1760–65 przez Kazimierza Oskierkę, marszałka mozyrskiego. Kościół zamieniono w 1865 r. na sobór prawosławny – czynny obecnie jako cerkiew katedralna św. Archanioła Michała. Korpus klasztorny po kasacie klasztoru w 1832 r. przebudowano na szpital, obecnie we władaniu duchowieństwa prawosławnego.
• Kimbarówka^[13] – wieś nad brzegiem Prypeci, która znalazła się obecnie w granicach miasta Mozyrz. Zabytki na terenie Kimbarówki:
  • Vallis Umbrosa (Ciemna Dolina) – kościół i klasztor cystersów – barokowy, wybudowany w 1711 r. przez okolicznych mieszkańców pod przewodnictwem Zygmunta Szukszty, podczaszego kijowskiego. Kościół był bogato uposażony przez króla Augusta II i Augusta III. Po kasacie zakonu budynki i teren wykupiło miasto Mozyrz. Kościół stał się cerkwią prawosławną, a w budynku klasztoru powstała fabryka zapałek. Po przewrocie bolszewickim kompleks oddany na fabrykę mebli, która była tu do 2010 roku i zbankrutowała. Kościół i klasztor sprzedano na aukcji lokalnemu przedsiębiorcy, który zajął się odnowieniem budynków.
  • Vallis Angelica (Anielska Dolina) – kościół i klasztor cysterek – późnobarokowy z 1743–45 r., fundacji Benedykta Różańskiego. Po kasacie zakonu budynki przekazano prawosławnym, kościół przebudowano na cerkiew w 1893 r. W latach 30. XX w. nieczynna. W 1990 r. kościół zwrócono katolikom^[14]. Obecnie w zabudowaniach klasztornych jest browar^{[potrzebny przypis]}, a w skrzydle klasztoru – szkoła muzyczna.

• Jan Niemirowicz Szczytt – namiestnik mozyrski (1516)
• Aleksander Łowieniecki – cześnik i podstarości Mozyrski w 1648 roku.
• Witold Iwicki – polski ksiądz katolicki, działacz oświatowy, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku, wikariusz generalny diecezji pińskiej, męczennik za wiarę
• Zbigniew Morsztyn – polski szlachcic (herbu Leliwa) i poeta epoki baroku, żołnierz, działacz braci polskich, miecznik mozyrski. Kuzyn i współpracownik Jana Andrzeja Morsztyna
• Józef Niemirowicz Szczytt – marszałek powiatu mozyrskiego (1802–1805)
• Edward Piekarski – polski badacz Syberii, lingwista, sybirak
• Jan Wiernikowski – polski językoznawca, nauczyciel
• Stanisław Bułak-Bałachowicz – polsko-białoruski generał

• 2 Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej
• 3 Pułk Przedniej Straży Buławy Polnej Litewskiej
• Synagoga w Turowie
• Gimnazjum w Mozyrzu
• Tramwaje w Mozyrzu
• Rafineria w Mozyrzu

• Dariusz Tarasiuk: Między nadzieją a niepokojem. Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905–1918. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 211. ISBN 978-83-227-2629-7.

• Mozyrz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 754 .
• Mozyrz na Radzima.org