Mierzeja Helska

 

Mezoregion Mierzeja Helska zajmuje obszar mierzei. Graniczy z mezoregionem Pobrzeże Kaszubskie w okolicy Władysławowa, prócz tego jedynie z Morzem Bałtyckim.

Mezoregion leży w całości na terenie powiatu puckiego.

Wcześniej, na przykład w systemie Pietkiewicza, do Pobrzeża Kaszubskiego włączano również części Pobrzeża Słowińskiego i Wysoczyzny Żarnowieckiej, a także Mierzeję Helską i Mierzeję Wiślaną^[3], które to w systemie regionalizacji Kondrackiego są osobnymi mezoregionami.

Mierzeja jest zbudowana głównie z osadów holoceńskich, których miąższość wynosi do 100 metrów. Osady te znajdują się bezpośrednio na skałach, pochodzących z kredy. Osady holoceńskie związane są z akumulacją morską. Są to głównie piaski i mułowce, rzadziej żwiry. W okolicach Juraty zostały znalezione namuły rzeczne, deponowane na pograniczu okresów borealnego i atlantyckiego. Lokalnie występują soczewki torfu lub marglu^[4].

Budowa geologiczna mierzei powoduje, że jej wybrzeże ma niekorzystne warunki do wznoszenia budowli morskich^[5].

Można się spotkać z tezą, jakoby półwysep powstał w XVII wieku, gdy połączone zostały ostatecznie znajdujące się w tym miejscu wysepki^[6]. Jest ona najprawdopodobniej fałszywa; błąd może wynikać z faktu, że na jednej z XVII-wiecznych map – często kopiowanej – oznaczono będące dziełem człowieka fosy^[7].

 

Mierzeja Helska jest piaszczystym półwyspem^[4].

Na obszarze tym nie ma powierzchniowej sieci hydrograficznej, nie licząc lokalnych podmokłości okresowych^[8]. Pod warstwą osadów znajduje się warstwa wodonośna^[4].

Okresowo zachodnia część mierzei jest zalewana od strony otwartego morza przez spiętrzenia sztormowe (będące zjawiskiem naturalnym)^[9].

Mierzeja znajduje się w obszarze dużego oddziaływania Morza Bałtyckiego^[10]. Klimat cechują łagodna zima i niezbyt upalne lato. Charakterystyczną cechą występującego na mierzei klimatu morskiego są jesienie cieplejsze od wiosen^[11]. Okres wegetacyjny trwa ok. 200–210 dni^[12].

Największe opady występują w miesiącach letnich^[13]. Mimo że są one niewielkie (około 600 mm rocznie), parowanie morza i zatoki sprawia, że wilgotność powietrza i gleby jest względnie duża^[14]. Znaczne parowanie powoduje, że przy bezwietrznej pogodzie często tworzą się mgły przyziemne^[13]. Obszar ten leży w strefie okresowych niedoborów wody dla rolnictwa^[15].

Do istotnych cech należą również silne wiatry sztormowe^[14], których prędkość dochodzi do 27 m/s^[10], przeważnie zachodnie^[14] oraz zmienność pogody^[16] spowodowana brakiem barier orograficznych.

 

 

 

Warunki klimatyczne oraz glebowe powodują, że na terenie mierzei wykształciła się roślinność charakterystyczna dla wybrzeża. W podziale geobotanicznym roślinność ta jest zaliczona do „Krainy Wybrzeża”^[14].

Roślinność Mierzei Helskiej występuje w charakterystycznych pasmach. Podstawową roślinnością plaży są honkenia piaskowa^[17] oraz rukwiel nadmorska^[18], powodująca między innymi hamowanie ruchu wydm^[17]. Oprócz tego występują inne słonorośla związane z siedliskami plażowymi, na przykład solanka kolczysta^[19].

Na wydmie białej dominują luźno rosnące trawy. Typowymi trawami polskiego wybrzeża są piaskownica zwyczajna oraz wydmuchrzyca piaskowa^[20]. Oprócz traw rzadko występują lepiężnik oraz groszek nadmorski^[21] a także bylica polna, która rośnie również poza strefą nadmorską^[22].

Na wydmie szarej, oprócz roślin występujących na wydmie białej, pojawia się wiele zielenic, sinic oraz turzyca piaskowa^[23], szczotlicha siwa, kocanki piaskowe^[24]. Zwiewanie obumierających roślin sprawia, że na wydmach tych tworzy się niewielka warstwa próchnicy^[22].

Naturalną roślinnością centralnej części mierzei jest bór sosnowy. Sosna zwyczajna bardzo dobrze radzi sobie w trudnych warunkach. Sosna jest rośliną pionierską na wydmie szarej. W wyniku działalności wiatru sosny rosnące na wydmach są mocno zdeformowane, korony oraz pnie są niesymetryczne^[25]. W borach sosnowych rosną także jałowiec pospolity i wierzba piaskowa^[26]. W runie boru sosnowego występują wrzos zwyczajny^[27], bażyna czarna oraz borówka brusznica^[28].

Na terenie Mierzei Helskiej wiosną i jesienią jest dużo ptactwa wędrownego^[29]. W związku z tym między miejscowościami Chałupy i Kuźnica mieści się Terenowa Stacja Obrączkowania Ptaków Hel, działająca w ramach Akcji Bałtyckiej.

Mierzeja jest zaliczana do obszarów zagrożenia ekologicznego^[30].

Od 1978 roku cała mierzeja znajduje się na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego^[31]. 5 grudnia 2006 został utworzony rezerwat przyrody Helskie Wydmy^[32].

 

 

Teren Mierzei Helskiej jest zamieszkiwany w dużej mierze przez Kaszubów. Obszar ten silnie kultywuje tradycje kaszubskie.

Co roku 29 czerwca, z okazji uroczystości patrona rybaków – świętego Piotra Apostoła, odbywa się morska pielgrzymka kutrami z Mierzei Helskiej do puckiej fary. Podczas pielgrzymki kutry są odświętnie przystrojone. Płyną nimi załogi z rodzinami. Pielgrzymka oprócz ludzi morza przyciąga turystów^[33].

Na Mierzei Helskiej nie działało wielu kaszubskich pisarzy^[34], jednak w tym regionie toczy się akcja wielu utworów kaszubskich.

Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego na Kaszubach są krzyże i kapliczki przydrożne^[35]. Na mierzei, w przeciwieństwie do pozostałej części regionu, znajdują się – z dwoma wyjątkami – tylko krzyże metalowe. Obiekty te poświęcone są przeważnie rybakom, którzy zaginęli na morzu, lub ludziom żyjącym z morza^[36].

 

 

 

Mierzeja była zamieszkana już w mezolicie. Z tego okresu znaleziono ślady po prymitywnym przemyśle^[37].

W XVII wieku na tym terenie znajdowało się 5 wsi^[38]. Wówczas tereny te znajdowały się w Polsce. W 1772 w wyniku pierwszego rozbioru część mierzei (od obecnego Władysławowa po Jastarnię) znalazła się w Prusach. Reszta, Hel oraz Bór (część Jastarni), pozostała w granicach Polski aż do drugiego rozbioru, a w latach 1807–1815 wchodziła w skład napoleońskiego Wolnego Miasta Gdańska.

W 1904 roku rozpoczął się rozwój turystyki we wsi Hel^[38]. W 1920 Mierzeja Helska ponownie znalazła się w Polsce. Krótka linia brzegowa oraz rozwój kolei sprawiły, że nastąpił szybki rozwój turystyki. W 1930 ze względu na strategiczne znaczenie mierzei wybudowano umocnienia na Helu^[38]. W tym samym czasie rozpoczęto budowę portu wojennego w Helu, który stał się główną bazą polskiej marynarki wojennej^[39].

Od 1 września 1939 do 2 października 1939 trwała bitwa o Hel. W latach 1944–1945 mierzeja była intensywnie fortyfikowana przez armię niemiecką^[39]. W 1945 mierzeja ponownie znalazła się w Polsce, tym razem w województwie gdańskim. W latach 1949–1951 wprowadzono bardzo restrykcyjne przepisy dotyczące działalności cywilnej na Helu^[39].

30 czerwca 1963 roku prawa miejskie otrzymał Hel^[40], a 1 stycznia 1973 – Jastarnia^[41].

1 stycznia 1975 w wyniku reformy administracyjnej mierzeja weszła w skład województwa gdańskiego (małego).

5 stycznia 1978 utworzono Nadmorski Park Krajobrazowy, w którego skład weszło wybrzeże Zatoki Puckiej wraz z całą mierzeją^[31].

1 stycznia 1999 mierzeja weszła w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Gdańsku oraz powiatu puckiego.

5 grudnia 2006 został utworzony rezerwat przyrody Helskie Wydmy^[32].

 

W XVII wieku na mierzei znajdowało się 5 wsi. Cztery były zaludnione przez ludność polsko- lub kaszubskojęzyczną, natomiast Hel przez niemieckojęzyczną. Wszystkie były lokowane na wybrzeżu zachodnim (nad Zatoką Pucką). W latach 1921–1932 powstała wieś letniskowa Jurata. We wsiach polskich zabudowa była luźna, natomiast w Helu uporządkowana wzdłuż głównej ulicy. Podobne różnice były widoczne w zabudowie. Domy w Helu były zwrócone szczytem do ulicy i przypominały zabudowę saksońską, natomiast w pozostałych wsiach domy były ustawione spadem do ulicy, przypominając zabudowę słowińską. Z tych czasów pozostały tylko zabudowa ulicy Wiejskiej w Helu oraz jeden budynek w Jastarni przy ulicy Rynkowej 10^[38].

Na terenie mierzei znajduje się od lat 90. XX wieku rezydencja wypoczynkowa prezydenta RP^[42].

 

Początkowo głównym zajęciem mieszkańców było rybołówstwo. W 1904 roku na Helu zaczęła się rozwijać turystyka. Wówczas turyści przybywali do wsi statkiem parowym z Gdańska i Sopotu^[38]. Rozwój turystyki nasilił się po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i ustaleniu granic na Pomorzu. Dużą rolę w zmianach gospodarczych odegrała linia kolejowa otwarta w 1922^[43]. Utworzenie Rejonu Umocnionego Hel w 1930 roku spowodowało przyhamowanie rozwoju ruchu turystycznego^[38].

W latach 70. XX wieku Mierzeja Helska była zaliczana do Gdańskiego Okręgu Przemysłowego^[44]. W podziale z początku XXI wieku teren ten został wyłączony z granic tego okręgu^[45].

Od początku XXI wieku Mierzeja Helska jest bardzo intensywnie wykorzystywana turystycznie. Wszystkie leżące na niej miejscowości są zaliczane do najważniejszych ośrodków turystycznych w Polsce^[46].

 

Na terenie Mierzei Helskiej znajdują się dwa niewielkie porty rybackie w Jastarni i Helu^[47] oraz port wojenny Hel. W latach 2004–2009 przeładunek w portach na mierzei, podobnie jak w pozostałych polskich portach rybackich, malał, jednakże dynamika spadku była mniejsza niż w pozostałych. W porcie helskim rozwija się działalność rekreacyjna^[48]. Do portów na Zatoce Puckiej przypływają również tramwaje wodne z Trójmiasta^[49]. Silne wiatry utrudniają kierowanie statkami po stronie otwartego morza^[10].

 

Na terenie mezoregionu znajduje się jedna linia kolejowa nr 213. Linia powstała w latach 1921–1922 i przyczyniła się do znacznych zmian w gospodarce miejscowości położonych na mierzei. Wcześniej dominowało rybołówstwo, a po wybudowaniu linii zaczęła dominować turystyka^[43].

Linią 213 kursują pociągi osobowe w relacji Gdynia – Hel. W ostatnich latach w okresie letnim do Helu była przedłużana trasa pociągu osobowego „Tur” relacji Gdynia – Chojnice, prowadzonego przez całą swoją trasę lokomotywą spalinową^[50].

Ze względu na duży ruch turystyczny występujący w sezonie letnim, na linii obowiązywały zawsze co najmniej dwie wersje rocznego rozkładu jazdy (letnia oraz zimowa). Od 2005 do obsługi połączeń lokalnych pomiędzy Gdynią a Helem zaczęto stosować szynobusy i spalinowe zespoły trakcyjne^[51]. W sezonie letnim z powodu wzmożonego ruchu przewozy są obsługiwane składami klasycznymi z wagonami piętrowymi. SZT łączy się wówczas w dłuższe składy, często z wagonem doczepnym w środku^[51].

Pociągi dalekobieżne kursują linią kolejową nr 213 tylko w czasie wakacji letnich. W okresie tym na linii kursują zarówno pociągi pospieszne (TLK), jak i ekspresowe. Pociągi te ze względu na brak elektryfikacji są prowadzone lokomotywami spalinowymi^[52].

Brak przemysłu sprawia, że ruch towarowy ma marginalne znaczenie^[53][54].

Na mierzei działa Wojskowa Kolejka Wąskotorowa na Helu, funkcjonująca w ramach Muzeum Obrony Wybrzeża^[55]. Jest to jedyna kolejka wojskowa w Polsce, która została odtajniona i z której częściowo mogą korzystać cywile. Kolejka była zarządzana przez Komendę Portu Wojennego w Helu^[56].

 

Główną drogą przechodzącą przez mierzeję jest droga wojewódzka nr 216. Kursują nią autobusy linii 669 (dawna 666) Karwia – Hel, obsługiwane przez PKS Gdynia^[57][58] oraz prywatne busy.

• Władysław Ludynia: Wybrzeże Gdańskie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1974.
• Teofil Wojterski: Zielonym szlakiem polskiego wybrzeża. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Literatury Dziecięcej, 1957.
• Hela, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 51 .